ارائه یک الگوی ساختاری برای مدیریت راهبردی پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی

چکیده

نظام جمهوری اسلامی به عنوان یک الگوی پویا و معنویت‌گرا، نمی‌تواند و نباید به صورت تقلیدی بر پایه‌ی معیارها، ارزش‌ها و بنیان‌های توسعه‌ی جوامع مادی‌گرا، چارچوب پیشرفت خود را پایه‌ریزی نماید. تعارض جدی بین برخی ابزارها، اهداف، ارزش‌ها، معیارها و نتایج توسعه‌ی جامعه‌ی دین‌مدار و جوامع معنویت‌گریز، وجود دارد. از این رو، جامعه‌ی اسلامی - ایرانی با یادگیری از تجارب جوامع توسعه یافته‌ی مادی، تمدن اسلامی دوران پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و حکومت امام علی (علیه السلام)، کلام وحی، تعالیم معصومین (علیه السلام)، یافته‌های علمای اسلام و حیات سی ساله‌ی انقلاب اسلامی به ویژه دیدگاه‌های مترقی امام خمینی (رحمه الله) و رهبری، به عنوان یک مسئله و دغدغه، باید یک الگوی بومی برای پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی ارائه و توسعه دهد. در این مقاله، بر پایه‌ی روش‌شناسی ترکیبی مطالعه‌ی اسنادی و فراتحلیل تحقیقات انجام شده و الگوهای برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی، یک الگوی ساختاری و کل‌نگر برای مدیریت راهبردی پیشرفت بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی توسعه‌ی جامعه و تمدن اسلامی - ایرانی به عنوان راهنما و نقشه‌ی راه، تبیین شده است.

مقدمه

کلام وحی، تمدن اسلامی عصر حکومت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امام علی (علیه السلام)، تعالیم و مبانی فکری معصومین (علیهم السلام) به طور عام، حیات سی ساله‌ی انقلاب اسلامی و دیدگاه‌ها، تأکیدات و رهنمودهای مستمر و راهگشای بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی (رحمه الله)، و مقام معظم رهبری (سخنرانی مقام معظم رهبری، 1388) به طور خاص و دستاوردهای مثبت و منفی جوامع توسعه یافته‌ی مادی، نشان می‌دهند که اولاً، براساس مفهوم حیات طیبه (نحل/97)، پیشرفت و توسعه از مبانی و ضرورت‌های جامعه‌ی اسلامی بوده و بدون دست‌یابی به پیشرفت، امکان شکل‌گیری و نضج تمدن اسلامی - ایرانی وجود ندارد. ثانیاً، جمهوری اسلامی به دنبال ارائه یک تصویر از توسعه و پیشرفت بر پایه‌ی اصول مسلم دین و معیارهای مادی و معنوی در راستای تأمین خیر و صلاح دنیوی و اخروی بشر است. بدیهی است چنین جامعه‌ای نیازمند توسعه و پیشرفت در تمامی ابعاد مادی نرم و سخت با محوریت معنویت، تجلی خداگونگی انسان و عبودیت او در حیات مادی است. در چنین الگویی، بر پایه‌ی مختصات حیات طیبه، دنیا و آخرت دو مرحله از یک زندگی انسانی است. (با اقتباس از سیف الدین، 1388: 4-8) دنیا مزرعه و فراهم آورنده‌ی حیات اخروی و آخرت، راهنما و چارچوب تصمیم‌گیری‌ها و شاخص سازی‌های توسعه‌ی مادی و دنیوی است. آخرت بدون دنیا و دنیا بدون آخرت برای جامعه‌ی مترقی اسلامی - ایرانی مفهومی ناشناخته و مهجور باید می‌باشد (با اقتباس از افقه، 1382: 115-120).
با توجه به تجارب تلخ توسعه در جوامع مادی‌گرا، بر پایه‌ی معماری مورد نظر بنیانگذار جمهوری اسلامی و تأکیدات و رهنمودهای مقام رهبری و بر اساس مفهوم حیات طیبه‌ی انسانی، بایستی جامعه‌ی اسلامی - ایرانی نه به طور افراطی مادی‌گرا و دنیاسویه و نه به طور افراطی آخرت جو و بی اعتنا به دنیا و وسایل و ابزارهای آن باشد. رشد متوازن و پایدار در ابعاد مادی و معنوی می‌تواند بهترین شاخص و نصاب برای توسعه و پیشرفت جامعه و تمدن اسلامی - ایرانی باشد.
بدیهی است مدیریت توسعه‌ی جامعه‌ی اسلامی - ایرانی نیازمند یک الگو و چارچوب معین و مشخص براساس یافته‌ها و دستاوردهای جامعه‌ی بشری است. توقع از پیشرفت جامعه بر پایه‌ی معیارهای اسلامیت و ایرانیت بدون ارائه و به کارگیری یک الگوی منسجم و علمی، توقع و آرزویی دست نیافتنی است. در دنیای امروز که سرعت و شتاب زیاد، تغییر مداوم و پیچیدگی فراوان از مشخصات اصلی و قعطی آن است، بدون بهره‌مندی از یک الگوی علمی نمی‌توان در توسعه و پیشرفت به دستاورد در خور توجه و قابل اعتنایی دست یافت. در دنیایی که عمر فرصت‌ها کوتاه و تهدیدها فزاینده می‌باشد (مهدی، 1388: 4)، به کارگیری الگوهای دقیق و آزمون شده، از ضرورت‌هاست.
در این مقاله، در پاسخ به نیاز و ضرورت به کارگیری الگوی علمی برای مدیریت راهبردی توسعه‌ی جامعه‌ی اسلامی - ایرانی (بومی) بر مبنای الگوهای عمومی مدیریت راهبردی، یک الگوی ویژه برای مدیریت راهبردی پیشرفت و توسعه بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی جامعه و تمدن بومی (اسلامی - ایرانی) ارائه شده است. الگوی ارائه شده برای مدیریت راهبردی پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی دارای ده مرحله‌ی اصلی به شرح زیر است:
1. تشکیل کمیته/ شورای راهبردی برنامه‌ریزی و مدیریت پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی؛ 2. انتخاب/ طراحی و تدوین شاخص‌های کلیدی پیشرفت؛ 3. مطالعه بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی پیشرفت و شناسایی قوت‌ها و ضعف‌ها؛ 4. مطالعه بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی پیشرفت و شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها؛ 5. شناسایی و اولویت‌بندی مسائل اصلی توسعه و پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی؛ 6. هدف‌گذاری پیشرفت بر مبنای شاخص‌های کلیدی؛ 7. طراحی راهبردهای پیشرفت بر مبنای اهداف؛ 8. تهیه و تدوین برنامه‌ی پیشرفت؛ 9. اجرای برنامه در قالب نظام جامع پیشرفت (شکل 1)؛ 10. بازخوردگیری و بازنگری و اصلاح روش‌ها، شاخص‌ها، استانداردها و روندهای پیشرفت.
بر اساس این الگو به عنوان نقشه‌ی راه و راهنمای اصلی فرایند توسعه و پیشرفت تمدن و جامعه‌ی اسلامی - ایرانی می‌توان پیشرفت جامعه را بر اساس معیارهای جامع مادی و دنیوی، معنوی و اخلاقی بر پایه‌ی چشم‌انداز بهزیستی مادی و معنوی و حیات طیبه به عنوان یک غایت نهایی، طراحی، برنامه‌ریزی، اجرا و پایش نمود. بر پایه‌ی الگوی پیشنهادی، می‌توان از فرصت‌های جهانی و نقاط قوت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی به نحو شایسته، خداپسندانه و نظام یافته استفاده کرد و با تهدیدهای جهانی و نقاط ضعف جامعه‌ی اسلامی - ایرانی به شکل مناسب، خردمندانه و نظام‌یافته مقابله نمود.

الگوی پیشنهادی برای مدیریت راهبردی پیشرفت جامعه اسلامی - ایرانی

با اقتباس از الگوهای عمومی برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی: (فرد، 1379؛ یمنی، 1382؛ حمیدی زاده، 1387 و1997، Rowley, and Dolence)، مطابق شکل 2 روش‌شناسی ارائه شده برای مدیریت راهبردی پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی توسعه و پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی (KDI: Key Development Indicators)، دارای ده مرحله و گام اصلی به شرح زیر است:
1. تشکیل کمیته/ شورای برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی؛
2. انتخاب/ طراحی و تدوین شاخص‌های کلیدی پیشرفت بر پایه‌ی مشارکت همه‌ی ذی نفعان؛
3. مطالعه بر اساس شاخص‌های کلیدی پیشرفت و شناسایی قوت‌ها و ضعف‌ها؛
4. مطالعه بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی پیشرفت و شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها؛
5. شناسایی و اولویت‌بندی مسائل اصلی توسعه و پیشرفت به روش هم‌فکری و خِرد جمعی؛
6. هدف‌گذاری توسعه و پیشرفت بر مبنای شاخص‌های کلیدی؛
7. طراحی راهبردهای توسعه و پیشرفت بر مبنای اهداف؛
8. تهیه و تدوین راهکارها و برنامه‌ی عملیاتی توسعه و پیشرفت؛
9. اجرای برنامه‌ی عملیاتی پیشرفت در قالب نظام جامع توسعه و پیشرفت؛
10. بازخوردگیری و بازنگری و اصلاح روش‌ها، شاخص‌ها، استانداردها و روندهای توسعه و پیشرفت.
تشریح جزئیات و تفصیل مراحل الگوی ارائه شده، به دلیل اطاله‌ی موضوع و ضرورت تبیین مبانی نظری و مطالب بیشتر، خارج از محدوده‌ی این مقاله است که در فرصت دیگری به جزئیات الگو می‌پردازیم. نکته‌ی بارز و اساسی در خصوص فرایند مدیریت راهبردی پیشرفت بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی توسعه (KDI) ضرورت تبعیت این فرآیند از اصول شش گانه‌ی زیر است:
1. اصل مشارکتی بودن (Involvement) فرآیند مدیریت راهبردی پیشرفت؛
2. اصل چرخشی و غیرخطی بودن فرایند مدیریت راهبردی پیشرفت؛
3. اصل استمرار فرآیند مدیریت راهبردی پیشرفت؛
4. اصل جامعیت شاخص‌های کلیدی پیشرفت اعم از مادی و معنوی؛
5. اصل کنشی و بلندمدت بودن رویکرد مدیریت توسعه؛
6. اصل تهیه‌ی بازخورد از وقایع، فرآیندها و نظام جامع پیشرفت و توسعه.
کمیته/ شورای برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی توسعه و پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی باید حداقل دارای دو گرایش کلی مادی و معنوی باشد که مسئولیت گرایش مادی (دنیوی) بر عهده‌ی دانشمندان و کارشناسان دانشگاهی و مسئولیت گرایش معنوی (اخروی و انسانی) بر عهده‌ی علمای علوم انسانی به طور عام و علوم حوزوی به طور خاص می‌باشد. بر اساس تجربه‌ی توسعه‌ی نیافتگی کشور پس از هفتاد سال برنامه‌ریزی برای توسعه (مهدی، 1382: 256-260) و مسائل و بحران‌های ایجاد شده یا در حال ایجاد در کشورهای توسعه یافته مادی‌گرا (Pellet, 1987: 30-31) حاکی از این است که توسعه و پیشرفت بدون توجه هم زمان به امور مادی و معنوی (دنیوی و اخروی) امکان پذیر نمی‌باشد و پیشرفت بدون توجه هم زمان به امور مادی و معنوی (دنیوی و اخروی) امکان‌پذیر نمی‌باشد. جهت تحقق این هم زمانی و دست‌یابی به پیشرفت و تعالی حقیقی و انسانی، لازم است در رأس سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های توسعه و پیشرفت، جمعی متوازن و متعادلی از متخصصان و صاحب‌نظران امور مادی و معنوی حضور فعال و جدی داشته باشند.
بر اساس دستاوردهای توسعه در جوامع توسعه یافته‌ی مادی‌گرا، تمدن عظیم اسلامی، تاریخ و تمدن کهن ایران، تجارب و تعالیم اسلام و حکومت‌های اسلامی و جمهوری اسلامی، طراحی و انتخاب شاخص‌های کلیدی پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی باید به طور جامع در ابعاد درون‌داد، فرآیند، برون‌داد و پیامدهای توسعه در حوزه‌های (دنیوی) و معنوی (اخروی و انسانی) باشد. بدیهی است تعاریف، مفاهیم، ارزش‌ها و رویکردهای توسعه در کشورهای مادی‌گرا و لیبرال و افکار دانشمندان غربی نیز به سمت و سوی توجه به ارزش‌ها و آمال حقیقی انسان نظیر؛ آزادی، اعتماد به نفس، حق انتخاب و ... در حال حرکت می‌باشد.
(Goulet, 1971: 88-92; Thirlwall, 1994: 9-11; Todaro, 1994: 15-17)
همچنین مدیریت راهبردی پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی، سیستم فرعی از کلیت (نظام) مدیریت راهبردی جهان اسلام و حکومت جهانی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده و اهداف و راهبردهای توسعه‌ی جامعه باید منتج از اهداف، راهبردها، تعالیم و سیاست‌های اصیل اسلامی و الهی باشد.

نتیجه‌گیری

بر اساس آموزه‌های دینی، توسعه از ضرورت‌های بنیادی جامعه و تمدن بشری بوده و حق توسعه از ارکان حق بشر، و برابری شانس توسعه از اولویت‌های کشورها و مردم است. امروزه، بدون پیشرفت در ابعاد نرم و سخت زندگی مادی و معنوی، هیچ جامعه و تمدنی نمی‌تواند الگویی برای سایر جوامع، تمدن‌ها و انسان‌ها، ارائه نماید. نظام جمهوری اسلامی به عنوان یک الگوی پویا و معنویت‌گرا، نمی‌تواند و نباید بر پایه‌ی معیارها، ارزش‌ها و بنیان‌های توسعه‌ی جوامع مادی‌گرا و معنویت گریز که در مسائل و مشکلات خودساخته گرفتار شده یا در حال گرفتار شدن هستند، چارچوب توسعه و پیشرفت خود را طرح‌ریزی نماید. تضاد و تعارض ریشه‌ای بین برخی ابزارها، اهداف، ارزش‌ها، معیارها و نتایج توسعه‌ی جامعه‌ی دین‌مدار و جوامع بی اعتنا به معنویت، وجود دارد. ضروری است جامعه‌ی اسلامی - ایرانی با عبرت و یادگیری از تجارب جوامع توسعه یافته‌ی مادی، تمدن اسلامی دوران پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) و حکومت امام علی (علیه السلام)، کلام وحی، تعالیم معصومین (علیهم السلام)، یافته‌های دانشمندان و علمای بزرگ اسلام و حیات سی ساله‌ی انقلاب اسلامی به ویژه دیدگاه‌های مترقی و راهگشای امام خمینی (رحمه الله) و رهبری، یک الگوی بومی ویژه برای پیشرفت جامعه‌ی اسلامی - ایرانی ارائه و توسعه دهد. در این مقاله، بر اساس الگوهای عمومی برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی، یک الگوی ساختاری برای مدیریت راهبردی پیشرفت بر پایه‌ی شاخص‌های کلیدی پیشرفت جامعه و تمدن اسلامی - ایرانی به عنوان راهنما و نقشه‌ی راه برای برنامه‌ریزی، مدیریت و پایش پیشرفت، به صورت کل‌نگر (2) ارائه شده است.
بدیهی است اصول شش‌گانه‌ی تأکید شده در این مقاله، از الزامات و لوازم غیرقابل انفکاک الگوی ارائه شده می‌باشد:
1. اصل مشارکتی بودن فرآیند مدیریت راهبردی پیشرفت؛
2. اصل چرخه‌ای و غیرخطی بودن فرآیند مدیریت راهبردی پیشرفت؛
3. اصل پیوستگی و استمرار فرایند مدیریت راهبردی پیشرفت؛
4. اصل جامعیت و عمق شاخص‌های کلیدی توسعه و پیشرفت؛
5. اصل کنشی و بلندمدت بودن افق رویکرد مدیریت راهبردی توسعه و پیشرفت؛
6. اصل بازخوردگیری از وقایع، فرایندها و نظام جامع توسعه و پیشرفت.

پی‌نوشت‌ها:

1. دکتری PhD، برنامه‌ریزی توسعه، دانشگاه شهید بهشتی.
2. Holistic

کتابنامه :
الف. منابع فارسی
1. افقه، سیدمرتضی. (1382). نقش مفهوم توسعه: مقایسه بین دیدگاه اسلام و ادبیات موجود توسعه. مجموعه مقالات همایش سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه در ایران. ج4. مؤسسه آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دانشگاه کردستان (سنندج). (1388).
3. حمیدی زاده، محمدرضا (1387). برنامه‌ریزی راهبردی و بلندمدت. تهران. انتشارات سمت.
4. سیف الدین، امیرعلی. (1388). «الگوی اسلامی-ایرانی توسعه به تمدن بین المللی اسلامی منجر می‌شود». هفته نامه‌ی برنامه. شماره‌ی 340.
5. فرد، آر. دیوید. (1379). مدیریت استراتژیک. ترجمه ع. پاسائیان و س.م. اعرابی. دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
6. کافمن، ر.و هرمن، ج. (1374). برنامه‌ریزی راهبردی نظام آموزشی، ترجمه‌ی مشایخ و ع. بازرگان. نشر مدرسه.
7. مهدی، رضا و دیگران. (1388). «ارزیابی استراتژی‌های تولید علم در گروه فنی - مهندسی با تأکید بر چشم‌انداز بیست ساله‌ی ایران» (رساله‌ی دکتری). تهران. دانشگاه شهید بهشتی.
8. مهدی. رضا. (1382). «مدل‌سازی تعامل ساخت یافته‌ی نظام برنامه‌ریزی توسعه و نظام دانایی»، مجموعه مقالات همایش سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه در ایران، ج4. مؤسسه‌ی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی.
9. یمنی دوزی سرخابی، محمد. (1382). برنامه‌ریزی توسعه‌ی دانشگاهی، تهران. دانشگاه شهید بهشتی.
منابع لاتین:
1. Goulet, D. (1971). The Cruel choice: A new concept of development, N.Y./ Atheneum
2. Pellet, A.. (1987). Droit international. Paris. Presse Universitaine de France
3. Rowley D.J/ and et al. (1997). Strategic Change in Colleges and Universities: Planning to Survive and Prosper. Jossey-Bass. John Wiley & Son Inc
4. Therlwall, A.P. (1994). Growth and Development: with special reference to developing countries. Macmillan. London. 4th Edition
5. Todaro/ M.P. (1994). Economic development. Longman. N.Y. 5th Edition
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان مقاله در نخستین همایش؛ (1392)، مجموعه مقالات نخستین همایش ملی الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول