شيخ مفيد و منابع مالي حکومت اسلامي

دولت براي اداره امور دارالاسلام و حل مشکلات مردم و به منظور ارائه خدمات اجتماعي، هزينه لشکري و کشوري به منابع مالي نياز دارد تا امور را به طريق شايسته اداره نمايد. منابع مالي حکومت اسلامي عبارت است از:
زکات، جزيه، انفال، خمس خراج و غنايم جنگي.

1. زکات

يکي از منابع مالي حکومت اسلامي زکات است. شيخ مفيد به تفصيل بدان پرداخته است. او به اين آيه قرآن استدلال مي‌کند:
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ؛ (1)
نماز را برپا داريد و زکات بدهيد و از رسول خدا اطاعت کنيد شايد مورد رحمت الهي واقع شويد.
او سپس مي‌گويد:
طبق آيات محکم قرآن کريم، دومين واجب بعد از نماز، دادن زکات است که بايد بدان معرفت پيدا کرد زيرا جهل به آن جهل به اصل شريعت است. زکات در نه چيز واجب است. طلا، نقره، گندم، جو، خرما، کشمش، شتر، گاو و گوسفند (2) که هر کدام از اين موارد نصاب معيني دارند که اگر به آن مقدار رسيدند، بايد زکات آنها پرداخت شود. (3)
امام معصوم (عليه‌السلام) و زکات: خداوند در اين آيه خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ (4) پيامبر را به گرفتن صدقات امر و بر امت اسلامي واجب کرده است تا زکات را پيش پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) ببرند. امام معصوم (عليه‌السلام) در امور واجب از جمله اقامه حدود و اجراي احکام، قائم مقام پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) است و هر خطاب پروردگار که پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) مخاطب آن بوده، امام نيز مخاطب آن است. زکات از زمان حيات پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) به حضرتش تحويل داده مي‌شد و در صورت فوت نبي گرامي اسلام به جانشينان معصوم پيامبر داده مي‌شود. اگر خليفه و جانشين پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) غايب بود، به شيعيان خاص منصوب امام (سفراء خاص) امام (عليه‌السلام) تحويل مي‌گردد. در صورت فقدان سفيران خاص، واجب است زکات به فقهاي امين اهل ولايت (اهل بيت عصمت و طهارت) داده شود چون فقهاي شيعه به مواضع و مکان‌هاي خرج زکات آشناتر از کساني هستند که در ديانت آگاهي ندارند. (5)

2. جزيه

جزيه مالياتي است که به خاطر رهايي کفار اهل کتاب (6) از کشته شدن و از بندگي آنها و حفظ بقيه اموالشان از پيروان بالغ آنها (اعم از ديوانه و عاقل) گرفته مي‌شود.
گرفتن جزيه ابتدا بر پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) و در صورت فقدان او بر ائمه معصوم (عليهم‌السلام) واجب است؛ چون ائمه (عليهم‌السلام) در اجراي حدود جانشين پيامبرند. (7)
مقدار جزيه: جزيه طبق نظر امام مسلمانان با عنايت به فقير و غني بودن کفار از آنها گرفته مي‌شود. (8)

3. خراج و عمران و آبادي زمين‌ها

اقسام زمين‌هاي تصرفي اسلام:
الف. هر زميني که صاحبان آنها فرمانبرداري نموده و مطيع شوند، زمين‌هاي آبادشان در دست خودشان باقي مي‌ماند و يک دهم و يا يک بيستم از آنها مشمول خراج مي‌شود زمين‌هاي غيرآباد و باير را امام مسلمانان قباله کساني مي‌کند که زمين را آباد کنند و خراج آن را بپردازند.
ب. هر زميني که با زور شمشير گرفته شود، امام (عليه‌السلام) مختار است که براي اهل آنجا و يا غير اهل آنجا قباله کند و از آنها نصف، يک سوم و يا دو سوم خراج بگيرد.
ج. زمين صلح: هر زميني که اهل آن با امام (عليه‌السلام) صلح نموده‌اند، در همين صورت ملاک صلح، امام (عليه‌السلام) و شروط او است که براساس شروط امام (عليه‌السلام) و براساس صلحنامه بايد علم شود. (9)

4. خمس و غنايم

هر چيزي که بدون رنج به دست آيد، خمس دارد.
خداوند متعال مي‌فرمايد:
وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ؛ (10)
بدانيد چيزي که به غنيمت به دست آوريد پس همانا خمس آن (يک پنجم) مال خداوند و پيامبر خدا و مال نزديکان پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) و يتيمان و بيچارگان و راه‌ماندگان آل‌البيت است اگر ايمان به خداوند آورده‌ايد.
تعريف: غنيمت عبارت از اموال، لباس، آرد و سلاحي است که در جنگ به دست آيد و يا از معادن و غواصي، گنج و عنبر (11) استفاده شود و در اندازه‌ که سود تجارت، زراعت و ديگر صنايع از خرج متوسط زندگي در طول سال اضافه بيابد خمس دارد. (12)
مصرف خمس: خمس در دوره حضور امام معصوم (عليه‌السلام) به او تحويل مي‌گردد که طبق‌ نظر فطرتش به مصرف مي‌رسد. اما در نحوه مصرف خمس در زمان غيبت امام معصوم (عليه‌السلام) اختلاف است. از جمله نظراتي را که شيخ مفيد آن را به درست بودن نزديک مي‌داند اين است که: خمس در زمان به مصرف سيدها، ذريه پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) و فقراي شيعه برسد. البته در نهايت قول حق و درست را چنين توضيح مي‌دهد: سهم امام نگهداري شود؛ نسل بعد از نسل به آن وصيت کنند تا به دست صاحب اصلي‌اش برسد. سهم سادات در امور مربوط به يتيمان آل‌رسول (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) و راه ماندگان و بيچارگان از ذريه پيامبر (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) به مصرف برسد. (13)

5. انفال

يکي ديگر از منابع مالي دولت اسلامي، انفال است. انفال شامل: الف. تمام زمين‌هاي آباد بدون لشکرکشي فتح شده باشد؛ ب. زمين‌هاي موات و غيرآباد؛ ج. اموال به جا مانده از کسي که وارثي از خويشاوندان و اهل و عيال نداشته باشد؛ د. تمام بيشه‌زارها؛ ح. بيابان‌هاي بي‌آب و علف و درياها؛ ز. معادن؛ هـ زمين‌هاي بزرگ و قطعات باقي مانده از پادشاهان (و اميران).
اختيار تصميم‌گيري درباره انفال به رسول خدا تعلق دارد و در فقدان حضرتش به ائمه جانشين پيامبر اکرم (صلي‌الله‌عليه و آله‌وسلم) واگذار شده است. هيچ کس بدون اجازه امام مسلمانان حق تصرف و يا انجام هيچ‌کاري در انفال ندارد. اگر کسي با اجازه حکومت بر روي انفال کار انجام داد يک پنجم فايده آن به حکومت تعلق دارد و کسي که بدون اجازه مالک در ملکش تصرف کرده باشد. (14)
امام عادل به هر شکلي که بخواهد مي‌تواند در انفال تصرف کند؛ اگر خواست مي‌تواند ببخشد و يا آن را تقسيم کند و يا آن را وقف کند. امت اسلامي هيچ حقي از انفال ندارد و بدون دليل هيچ حقي نسبت به آن پيدا نمي‌کنند. (15)

پي‌نوشت‌ها:

1. نور، آيه 56.
2. شيخ مفيد، المقنعه، ص 235.
3. ر. ک: شيخ مفيد، المقنعه، کتاب زکات، صص 234 و 269.
4. توبه، آيه 103.
5. شيخ مفيد، المقنعه، ص 252.
6. اهل کتاب عبارتند از: يهوديان، نصاري و مسيحيان و مجسوس، شعبه‌ها و اختلافاتي که دارند، همان، ص 270.
7. همان، ص 269.
8. همان، ص 272.
9. همان، ص 275.
10. انفال، آيه 41.
11. ماده‌اي سخت که وي سوزانده شود عطر دل‌انگيزي دارد.
12. شيخ مفيد، المقنعه، صص 276 و 277.
13. همان، صص 286 و 287.
14. همان، صص 276 – 278.
15. همان، ص 288.

منبع مقاله:
مهاجرنيا، محسن؛ (1388)، انديشه سياسي متفکران اسلامي (جلد دوم: فقه سياسي شيعه)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول.