نگاهی نو به خنده، شوخی، شادمانی

* لبخند سخن

ساقیا آمدن عید مبارک بادت
و آن مواعید که کردی مرود از یادت
شادی مجلسیان در قدم و مقدم توست
جای غم باد هر آن دل که نخواهد شادت(1)
خنده، شوخی و شادمانی ویژگی شایسته انسانهاست که از مزرعه زرین احساسات آنان، دستچین می‏شود؛ نشان از نشاط روحی داشته و فهرستی از طراوت باطنی، بردباری و شکیبایی به همراه دارد. آنان که با این صفات به سر می‏برند، فرسودگی خاطر و پژمردگی درونی از گلبرگهای وجودشان دور مانده و چون با لبی لبریز از لبخند با حوادث زندگی روبه‏رو می‏شوند، دشواری کمتر و کامیابی بیشتری نصیبشان می‏شود، با تأمل و بصیرت تصمیم‏گیری می‏کنند و بیش از دیگران موفق می‏شوند.
اندیشمندان روانشناس و جامعه‏شناس، بین خنده و سلامت سایر اعضای بدن ارتباطی نزدیک دیده و خوش‏رویی، سرور و شادمانی را بهترین راه ایجاد ارتباط با دیگران بویژه کودکان، نوجوانان و جوانان ارزیابی می‏کنند. برخی از آنان روان‏درمانی خود را با خنده انجام می‏دهند و سلامت جسمانی را در افق نشاط روحی و شادابی روانی جستجو می‏کنند.
با نگاهی به جامعه خود و تأملی کوتاه بر خواسته‏ها و آرزوهای انسانهای مختلف، در آینه اندیشه آنها، دو دیدگاه متفاوت ـ و گاه متضاد ـ می‏یابیم: دیدگاه نخست صحنه زندگی را تالار نمایش کُمدی و خنده‏آور دانسته که در لحظه‏های گوناگون آن باید به برداشت خنده و قهقهه پرداخت و بدون از دست دادن فرصت، سر در آغوش خوشبختی نهاد! خوب بخوریم، گوارا بنوشیم، با تمام وجود به شادی بپردازیم و سرانجام زندگی خود را لبریز از شادمانی نماییم تا دیگران ما را خوشبخت بدانند! و برای لحظه‏ای با ما بودن، آرزوی دست‏نیافتنی داشته باشند. گاه که سخنی از واقعیات زندگی و حقایق مقدس هستی مطرح می‏شود با جمله‏ای کوتاه بهانه‏ای برای بی‏بهانگی خود بیان می‏کنند که؛ بی‏خیال باش، خوش باش، زندگی ارزش غصه و اندوه ندارد، اگر به دنیا بخندی، دنیا هم به تو می‏خندد و ...!!
دیدگاه دیگر آن است که آفرینش مهمانخانه تن‏پروری، ساحل خوش‏گذرانی و داستانی خیالی نیست، بلکه گذرگاهی است که معبرهای حساس و مسؤولیت‏آفرینی همراه خود دارد. خنده و شادی و شوخی وسیله‏ای است که با آن چنین مسیری را روان‏تر بپیماییم، نه آنکه هدف زندگی باشد. به دیگر سخن، تفریح و شادی همانند شهد شیرین عسل است که تا آن موقع سودمند خواهد بود که با زهر گناه و عصیان همراه نشود، در غیر این صورت حاصلی جز قهقهه‏های مستانه و خنده‏های نابخردانه نخواهد داشت و زندگی آدمی را همانند خشکسالی بی‏حاصل و
مزرعه‏ای سوخته می‏نمایاند که تنها سرابی دلربا در آن نمایان است و پاره‏ای ساده‏لوحان خام‏فکر، شیفته ظاهر فریبای آن می‏شوند.
آن ویژگیها و این دیدگاهها، انسان را به مرز «بایدها» و «نبایدها» سوق می‏دهد و راه روشنی از خردورزی و اندیشمندی برابر دیدگان درس‏آموز آدمی می‏نمایاند تا با چراغ عقل و مشعل بینش به گزینش بپردازد. او زندگی را انتخاب کند نه آنکه زندگی او را به سمت و سوی حوادث پیش برد. آگاهانه و اندیشمندانه راه صواب را از ناصواب تشخیص دهد. جایگاه واقعی خود را در عالم هستی به دست آورد و در بهار فرصت عمر، خود را از تیرگی هواها و هوسها برهاند.
این نوشتار که در پی چنین رسالتی نگاشته شده است، بر آن است بدون هر گونه پیش‏داوری، نخست به تعریف خنده و مزاح پرداخته و سلسله نیازهای آدمی را در این باره بررسی می‏کند. در پی آن به معارف ناب وحی و صحیفه‏های آسمانی عصمت رو می‏کند، آغوش اندیشه خود را بر هدایت نهفته از چنین سخنان گرانسنگی می‏گشاید و با پی‏گیری آثار خنده و شوخی، به سیره معصومان علیهم‏السلام و صالحان و عالمان رو می‏نماید، عوامل خنده را از نظر می‏گذراند. اکنون سخن را کوتاه می‏کنیم و بدون توضیح بیشتر به اصل بحث می‏پردازیم:

* تعریف خنده و جایگاه آن در وجود انسان

خنده جلوه‏ای از هیجان درونی و تبلور احساسات نهفته آدمی است که هنگام روبه‏رو شدن با سخن و یا رفتار عجیبی در چهره انسان پدیدار می‏شود، به گونه‏ای که دندانها نمایان شده و صدای خنده بلند می‏شود. همانند همسر ابراهیم علیه‏السلام، ساره که با شنیدن خبر بارداری خود در سن کهنسالی تعجب نمود و لبها را به خنده باز کرد: و امرأته قائمة فضحکت فبشرناها باسحاق(2). گاه خنده به خداوند نسبت داده می‏شود که بدون شک ملازمه خنده در ارتباطات اجتماعی مورد نظر است که همان رضایت و محبوبیت خواهد بود و یا موقعی که خنده به ابرها نسبت داده می‏شود، آنچه تبلور وجودی آنان است مطرح خواهد بود، همانند باریدن باران.(3)
خنده از ویژگیهای انسان است و چنین پدیده ارزشمندی در وجود انسانها، نشان از سلامت جسمانی و روحانی آنان دارد و از چنان اهمیتی برخوردار است که پاره‏ای از پژوهشگران ـ که نظریه‏های شخصیت‏شناسی و شخص‏شناسی را مطرح ساخته‏اند ـ بر این باورند که از جمله واکنشهای انسان در زندگی خود، خنده است که دستاورد ارگانیزم بدن و صفات مختلف است که از ارتباطی بسیار پیچیده و بغرنج برخوردار خواهد بود.(4) برخی دیگر از صاحب‏نظران شادی، تفریح و خنده را از ضروریات زندگی شمرده‏اند که هر کس نسبت به موقعیت اجتماعی، فعالیت فکری فرهنگی و یا ارزشهای مورد علاقه و مطرح خود، باید در دستور کار خویش قرار دهد.(5)
خنده و گریه عشاق ز جایی دگر است
می‏سرایم به شب و وقت سحر می‏بویم(6)
مزاح یا شوخی نوعی نکته‏سنجی در عبارات، استفاده الفاظ به صورت غیر واقعی،
نگاه ملیح و نمکین به پاره‏ای حوادث و خوش‏طبعی با دیگران در گفتگوهای روزمره است که از دیرباز بین جوامع مختلف با نگرش گوناگون فرهنگی اجتماعی به چشم می‏خورده است. هر چند در برخی از فرهنگها و یا مناطق جغرافیایی، برخی از مردم به این ویژگی شهره شده‏اند و هر جا به طنز، شوخی و یا مزاح پرداخته می‏شود، از آن مردمان و سخنان شیرین، حاضرجوابیهای اندیشمندانه و یا فکاهیهای دلپذیر آنها سخن به میان می‏آید و همگان احساس لذت و شعف خاصی می‏نمایند.

* خنده و مزاح در آینه معارف

نگاهی کوتاه به برخی از موضوعات همچون شعر، دنیا، خنده، مزاح و ... در معارف ناب دینی، دو دیدگاه متفاوت و حتی متضاد برابر اندیشه خردورزان نمایان می‏سازد. در
دیدگاه نخست، این مفاهیم ستایش شده و ضمن بررسی آثار مثبت آنها، انسانها به روی آوردن آنها تشویق شده‏اند. به طور مثال در باره شوخی و مزاح ابتدا چنین می‏یابیم که رسول خدا ـ درود خداوند بر او و دودمان پاکش باد ـ فرموده‏اند:
مؤمن شوخ و زنده‏دل است و منافق سخت و غضبناک.(7)
همانا من شوخی و مزاح می‏کنم اما حرف باطل و بیهوده نمی‏گویم.(8)
و یا موقعی پیامبر اکرم صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم به گونه‏ای خندیدند که دندانهای حضرت نمایان شد.(9)
و در سخنان دیگر معصومان علیهم‏السلام می‏خوانیم:
روزی امام صادق علیه‏السلام به یونس شیبابی که از اصحاب و یاران امام بود فرمودند: شوخی شما ـ اصحاب ـ با یکدیگر چه مقدار است؟ او گفت: کم. امام فرمود: «این گونه نباشید. به درستی که مزّاح بودن (شوخ‏طبعی) از حسن خلق است و همانا شما بدین وسیله شادی و سرور در قلب برادر خود داخل می‏کنید، همان گونه که رسول اللّه‏ ـ صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ اهل شوخی و مزاح بودند تا سرور شادی در قلب اصحاب وارد کنند.»(10) و زمان دیگری که یکی از یاران امام امیرالمؤمنین علیه‏السلام رو به حضرت نموده، عرض کرد:
فدای شما شوم، شخصی با گروهی نشسته است، بین آنان سخنانی گفته می‏شود و با هم مزاح و شوخی کرده، می‏خندند [اشکالی دارد؟[ امام فرمود: اشکالی ندارد تا زمانی که [حرف زشت و ناپسندیده] گفته نشود.
سپس حضرت ادامه دادند: «روزی یک نفر اعرابی ـ و بیابان‏گرد ـ خدمت پیامبر آمد، هدیه‏ای تقدیم کرد، هنگام رفتن به حضرت گفت: پول هدیه مرا به من بده! پیامبر خندیدند و هنگامی که اندوهناک می‏شدند می‏فرمودند:
کجاست آن اعرابی؟ ای کاش الان نزد ما بود و ما را می‏خندانید.»(11)
و روز دیگر، چون پیرزنی خدمت رسول‏اللّه‏ ـ صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ عرض کرد: دعا کنید من به بهشت وارد شوم. پیامبر فرمود: پیره‏زنان وارد بهشت نمی‏شوند! او به شدت گریست. رسول اکرم(ص) ادامه دادند: «تو در آن روز عجوز و فرتوت و پیر نخواهی بود بلکه پروردگار می‏فرماید: بار دیگر به صورت دوشیزه و جوان خواهید شد.»(12)
اما در دیدگاه دوم شوخی و مزاح به شدت کوبیده شده و نسبت به آن نهی جدی شده است. رسول اکرم ـ صلی‏اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ که فرموده‏اند: من شوخی و مزاح می‏کنم و یا بیان کرده‏اند: مؤمن زنده‏دل و شوخ است در سخنی به علی(ع) می‏فرماید:
علی‏جان! هیچ گاه شوخی مکن زیرا آبرو ـ و ارزش تو ـ زایل می‏شود!(13)
و در گفتار دیگری فرموده‏اند: هیچ بنده‏ای ایمانی صریح ـ و شفاف و روشن ـ به دست نمی‏آورد مگر آنکه مزاح و دروغ را رها کند.(14) در سخنان ارزشمند و فراوانی از امام علی(ع) در باره شوخی می‏خوانیم:
«مزاح زمینه‏ساز کینه‏توزی است؛ هیچ کس شوخی نکرد مگر آنکه شوخی او را از عقل و خرد می‏اندازد؛ کسی که شوخی کند به وسیله آن خوار و زبون خواهد شد؛ آفت شخصیت و هیبت آدمی، مزاح است. برای هر چیزی بذری است و بذر دشمنی مزاح و شوخی است!»(15)
و در دیگر عبارات معصومان ـ علیهم‏السلام ـ شوخی موجب رفتن نور ایمان، کم‏رنگ شدن مروت و مردانگی، بیان ناسزا و فحش کوچک، از بین برنده مهابت مردان، جرأت دیگران در رویارویی با انسان و نشان از بی‏محبتی، شمرده شده است!!(16)
آری در نگاه اول بین آن روایات و این احادیث نوعی اصطکاک و رویارویی می‏یابیم که در پاره‏ای موارد نمی‏توان چاره‏ای برای رفع تضاد نموده، در برخی از سخنان ـ این دو دسته ـ جمله و عبارتی برای راهی مسالمت‏آمیز یافت، اما پس از تحقیق دقت با روایات و سخنان دیگری از معصومان علیهم‏السلام آشنا می‏شویم که در آینه آنان، شیوه پرداختن به شوخی، نوع نگاه انسان به خنده و چگونگی پرداختن به عبارات و الفاظ سرورآفرین و شادی‏بخش ترسیم شده است.
به دیگر سخن اگر شوخی به شهوت؛ لبخند به لاابالی‏گری و شادی به شرارت تبدیل شد، حکم مثبت آن دگرگون می‏شود و فریاد نهی بر سر هر یک فرود می‏آید. زیرا شوخی و خنده در راستای عمل به وظایف انسانیت قرار
دارد و به عنوان پلی است که به وسیله آن مسیر زندگی، راهوارتر و سریع‏تر می‏شود نه آنکه خنده و تفریح و یا شادی و شادمانی هدف زندگی! باشد؛ که ما باید خوش باشیم و شلیک خنده‏مان دیگران را ناآرام و آزرده‏خاطر کند، گرچه به تحقیر، استهزاء، دروغ و یا غیبت دیگران بینجامد! نباید گوهر ارزشمند وجود خود را با ضربه‏های گناه و نافرمانی خرد کنیم تا پاره‏ای از افراد نابخرد و شهوت‏پیشه ما را خوش‏اخلاق! و خوشمزه! بدانند و در ستایش رفتار ما سخن بگویند و یا ...
آنجا که ارزشهای والای انسانی کمرنگ و بی‏رنگ می‏شود، پیشوایان دینی و پیشگامان مذهبی ما را به حفظ یکایک آنها، سفارش کرده‏اند؛ همان گونه که در سخنی از معصوم ـ علیه‏السلام ـ از نشانه‏ها و علامات انسان مؤمن، انگشتر در انگشت دست راست کردن بیان شده است(17)، حکمت این سخن آن است که گاهی نشان تشکیلاتی و بیرق شناسایی افراد باید حفظ شود تا در پرتو آنها ارزشهای معرفتی و دینی، پرفروغ و روشنتر بماند و یا حفظ ظواهر اسلامی و دوری از معصیت و فسق در آراستگی ظاهری با وجود محاسن و ریش در صورت یک انسان مسلمان به عنوان شعاری شعورآفرین در تمامی جامعه باقی باشد و دین‏باوران ـ افزون بر معارف والایی که در رواق اندیشه و سرای ذهن خود دارند ـ نمایی روح‏بخش در چهره خود داشته باشند تا شیوه و سیره معصومان علیهم‏السلام هماره زنده و جاودان باشد و راه الگوگیری از آنان روشن بماند.
آنان که چنین باوری دارند، انسان را موجودی برتر در آفرینش می‏دانند که باید همانند دری درخشان و مرواریدی ارزشمند، ماهیت او را حفظ کرد، فضایی نشاط‏آور و
شادی‏بخش و محیطی پرطراوت و روح‏نواز ـ با سخنانی در باره خنده، شوخی و شادمانی ـ برای او پدید آورد اما چنین گستره زیبا را از هجوم بادهای تند شهوت و توفانهای شرارت حفظ نمود؛ دین‏باوران و خداجویان در سخن گزیده‏گو و شیرین‏سخن باشند، محافل آنان با مزاح و شادی همراه باشد و ... اما هیچ گاه با قهقهه‏های مستانه مرز ارزشها را نشکافته به پرتگاه زشتیها و لاابالی‏گریها سقوط نکنند. از هر وسیله‏ای برای خوش بودن استفاده ننموده و با هر بیانی زمینه شادمانی خود و دیگران را فراهم نسازند.

نگاهی دیگر به آموزه‏های معصومان علیهم‏السلام

اینک با چنین باور پاک و آسمان‏زادی به سخنان معصومان علیهم‏السلام می‏نگریم تا بدون افراط و تفریط از بهره‏های زندگی استفاده کنیم و در نگاه و اندیشه کسانی که انسانهای مذهبی را افرادی خشن، خاموش و خمود می‏دانند، خاکستر یأس و نومیدی بریزیم. کثرة الضحک (خنده بسیار)؛ کثرة المزاح (شوخی فراوان)؛ الافراط فی المزاح (زیاده‏روی در شوخی) و کثرة الهزل (شادی و شوخی بیش از حد)، به سان نگینی درخشان، دسته سوم روایاتی که در باره شوخی و شادی سخن گفته است را زینت بخشیده و بین دو گروه اول و دوم احادیث، راه روشن و صراط مستقیم تعادل و هدایتی می‏گشاید. مفاهیم ارزشمندی که از این مجموعه به دست می‏آوریم آن است که خوشی و شوخی در زندگی انسان هدف قرار نگیرد و انسانها همانند کودکان خردسال ـ که حیات و هستی خود را در بازیهای زودگذر و سرگرمیهای فریبنده طی می‏کنند ـ سرمایه ارجمند عمر خود را در چنین مسیری مصرف
نکنند. از این‏رو رسول خدا ـ درود الهی بر او و دودمانش باد ـ فرمود:
از خنده و شوخی زیاد بپرهیزید که همانا قلب را می‏میراند.(18)
و امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: کسی که خنده‏اش بیش از حد و فراوان باشد، وقار و هیبت او از بین می‏رود.(19) شوخی زیاد آبروی آدمی را زایل می‏کند و هیبت او را ساقط می‏کند. کسی که در شوخی با دیگران افراط کند، خود را ـ به خاطر سخن بیش از حد و تأمل اندک یا بی‏مقدار ـ به ورطه نادانی و جهالت کشانده، موجبات حماقت خویش را فراهم ساخته است.(20) در پی چنین آثاری سخنان جدی ـ و هوشمندانه او نیز ـ بی‏اثر و باطل حساب می‏شود.(21) و سرانجام این شیوه زشت سبب شکافتن و فرو ریختن ـ ارزشهای والای انسانی ـ می‏شود.(22)
پس همان طوری که تلاش و کوشش در زندگی ضروری است، نیاز انسان به تفریح و شوخی نیز لازم است اما ارزش آسمانی و قدسی آدمی اقتضا می‏کند که قلعه‏ای محکم از بایدها و نبایدها اطراف لذتها و خوشیها نهاده شود تا به پاسداری گوهر وجود انسان بپردازد و او را از سقوط در پرتگاه شهوتها و شرارتها، ایمن سازد.

تبسم یا قهقهه؟!

مقدار و کمیت خنده را دانستیم و آموختیم شادی و شادمانی، دوری از افسردگی روحی، خمودی و خشونت اخلاقی و پژمردگی روانی را به همراه دارد اما در حد تعادل و به دور از افراط و تفریط مطلوب خواهد بود.
اینک به کیفیت و چگونگی خنده و شوخی می‏پردازیم و سیره معصومان علیهم‏السلام را در این باره از نظر می‏گذرانیم:
خنده‏ای که به صورت فریاد و با جلوه‏ای پرصدا باشد، افزون بر آثار زیانبار اجتماعی، در آموزه‏های آسمانی نیز مطرود و ناپسند دانسته شده است زیرا همراه با نوعی غفلت زیانبار و فراموشی ظلمت‏آور خواهد بود و انسان را دلداده خوشیهای زودگذر دنیا و شیفته لذات بی‏مقدار می‏نمایاند. آنچه در رفتار رسول اکرم ـ صلی‏اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ می‏یابیم آن است که حضرت به هنگام شوخی و خنده، تبسم می‏نمودند(23) و تنها یک بار دندانهای پیامبر(ص) نمایان شده است. همان گونه که اصحاب شادی رسول خدا را به صورت شکوفا شدن غنچه‏ای زیبا از خنده بر لبان آن حضرت، به گونه تبسم ترسیم کرده‏اند.(24) از سوی دیگر خنده صدادار به صورت قهقهه از ویژگیهای شیطان قلمداد شده است (القهقهةُ من الشیطان(25)) و خنده مؤمن تبسم ملیح، روح‏نواز و دل‏آرا دانسته شده است (ضحک المؤمن التبسّم(26)) که چون در سیمای برادر مؤمن خود نمایان سازد و او را سزاوار حسنه و پاداش نیک می‏کند.(27)
یا رب چه خوش است بی‏دهن خندیدن
بی‏منت دیده خلق عالم دیدن
بنشین و سفر کن که به غایت نیکوست
بی‏زحمت پا گرد جهان گردیدن(28)

* انواع خنده، شادی و شادمانی

سرور و شادمانی از جمله حالاتی است که با لحظه‏های زندگانی انسان همراه است و چنان تأثیری در برخوردها و روابط اجتماعی می‏آفریند که گاه از اظهار شادی خویش پشیمان می‏شویم و زمانی از شادمانی نکردن خود، شرمنده می‏گردیم. شناخت الفاظ، محتوا، زمان مناسب، مکان مطلوب، هدفمندی خنده و چگونگی انجام شادی و سرور، معیارهای اساسی در این حالت است که خنده و شادی ما
را به دو گونه «شایسته» و «ناشایست» تقسیم می‏کند. بیش از بیست آیه قرآن به‏این مهم پرداخته است و نمونه‏هایی یکتا و بی‏همتا برای معرفت‏آموزی انسانهای سپیدسیرت معرفی نموده است. سخنان معصومان علیهم‏السلام ـ گنجینه گرانقدری است که زوایای دیگری از این بحث را فرا روی شیفتگان راستی و رستگاری قرار می‏دهد تا بدین وسیله شادی همگان ناب و خالص باشد و در پی آن اندوه و پشیمانی به انسان روی نکند. آشنایی با الگوها و چگونگی شادی آنان تأثیری بسزا در روشنگری بحث دارد: قرآن تفریح مؤمنان و بهشتیان را ـ که در سرای دنیا سعادتمند زیستند و در آن سوی هستی در جوار رحمت الهی زندگانی جاودان دارند ـ دارای دو ویژگی برجسته می‏داند:
1ـ دوری از یاوه‏گویی و سخنان بیهوده (لا لغو فیها)
2ـ پاک بودن از هر گونه گناه و نافرمانی پروردگار (و لا تأثیم).(29)
اما تفریح کافران و شقاوتمندان را، شوخ‏طبعی همراه با استهزاء و تحقیر دین‏باوران راستین معرفی می‏کند. (و اذا انقلبوا الی اهلهم انقلبوا فکهین، و اذا رأوهم قالوا اِنَّ هؤلاء لضالّون).(30)
از این‏رو صالحان و رستگاران که معیارهای الهی را در لحظه‏های زندگی خود ـ حتی در هنگام شادی و تفریح ـ مورد نظر داشته‏اند ـ فرجامی شیرین می‏یابند؛ همراه با همسرانشان زیر سایه‏ها بر تختها تکیه می‏زنند، هر چه دلشان بخواهد می‏خورند و از طرف پروردگار مهربان به آنان «سلام» گفته می‏شود.(31)
از سوی دیگر «ایمان به تقدیر الهی» ارزشی والاست که مؤمنان شایسته خداوند بدان آراسته‏اند به گونه‏ای که هنگام خوشیها و
شادیها از خود سعه صدر نشان داده، نعمتهای خداوند را مایه امتحان و آزمونی دنیوی می‏شمرند که باید از آن بهترین و بیشترین استفاده را نمایند و افزون بر خود، به دیگران نیز بیندیشند، همان گونه که ریزش بلاها و مصایب نیز چنین پیامی را به همراه دارد (... لکی لا تأسوا علی مافاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم).(32) از آن سو، پاره‏ای از کوته‏فکران [داده‏های خداوند را به خاطر لیاقتهای خود دانسته]، پندهای پیام‏آوران سعادت را فراموش نمودند تا آنکه پس از شادی آنها، ناگهان [گریبانشان] گرفته شد و به یکباره ناامید و مأیوس شدند و بنیاد وجودی آنان برکنده شد.(33) برخی از اینان کافران سیه‏سرشت بودند که نام خداوند و یاد پروردگار آنان را اندوهگین می‏کرد اما سخن از معبودان باطل موجب انبساط خاطر و شادمانی آنان می‏گردید.(34) و برخی نیز، منافقان ناپاک بودند که شادی و سرور آنان با شکست و اندوه پیامبر اسلام ـ صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ و مسلمانان پاک‏باخته همراه بوده است.(35)
پروردگار متعال چون سخن از مشعلهای همیشه شعله‏ور هدایت ؛ شهیدان جاودان به میان می‏آورد، شادکامی و خوشحالی آنان را در پرتو فضل خداوند مهربان و الطاف بی‏پایان حضرت حق دانسته و چنین سرور و شادی را با دو صفت همراه می‏داند:
1ـ بدون ترس از پایان یافتن شادمانی
2ـ به دور از هر گونه اندوهگینی و ناراحتی(36)
همان گونه که مؤمنان خوشحال و خرسند، در گلستانی شادمان می‏گردند و از بهشت الهی لذت می‏برند (فاما الذین آمنوا و عملوا الصالحات فهم فی روضة یُحبرون)(37) و ابرار و شایستگان با دیدن نامه اعمال خود در دست راست، خوشحال گشته و از شرور قیامت برای
همیشه ایمن خواهند بود(38) و همراه نیکان، کسانی که در راه خدا انفاق می‏کنند در پرتو حسنات خود، مسرور و شادمان از هر نوع سختی رهایی می‏یابند.(39)
ره‏آورد معرفت‏آفرین دیگری از معصومان ـ علیهم‏السلام ـ در باره شادی و شادمانی که در دو جلوه تحلیل می‏شود، زمان و مکان مناسب و نامناسب است. به طور مثال از خنده به هنگام تشییع‏جنازه و بر سر قبر مؤمنان و
صالحان و یا در برابر نگاه داغداران و مصیبت‏زدگان نهی فراوانی شده است(40)، ولی خندیدن و خنداندن در بهار رحمت الهی؛ ماه رمضان ستایش شده است(41) و یا خنده اصحاب امام حسین علیه‏السلام در شب عاشورا که نشان از شیفتگی و عشق بی‏کران پاکباختگان عرصه شهامت و شهادت، به خداوند بزرگ بوده است(42)، تمجید شده است. و در نگاهی دیگر تفریح، مزاح و شادمانی
هدفمند، ارزشمند شناخته شده و خنده‏های بیهوده و سرگرم‏ساز، نشان از حماقت، سبک‏سری و تعقل ناچیز در امور زندگانی معرفی شده است(43).
هَزْل که نوعی افراط در خوشگذرانی و شادمانی، و عبوس بودن که تفریط در سرور و خرسندی است؛ هر دو صفتی ناپسند و غیر معقول معرفی شده است(44)، شیوه‏ای که حاکمان هوسران و پادشاهان خوشگذران در دربار خود داشتند و با افرادی به نام تلخک، ملیجک و ... به تحقیر، استهزاء و افتراء دیگران پرداخته تا ساعتی را فارغ از یاد خدا و به دور از مسؤولیت خود در برابر مردم، خوش بگذرانند نوعی از هزل است(45). اصحاب و شیفتگان رسول خدا(ص)، حالت تعادل حضرت را در زندگی روزمره نسبت به شادی و تفریح این گونه ترسیم می‏کنند:
«رسول خدا(ص) صاحب اخلاقی نرم و لطیف، طبیعتی کریم و بخشنده، معاشرتی نیکو و زیبا، سیمایی گشاده و روشن، و چهره‏ای دارای تبسم ولی بدون خنده بود که در نهان وجود خود محزون بود اما هیچ گاه در چهره خود عبوس نبود.»(46)
در حدیثی قدسی، خداوند به نبی گرانقدر خود، حضرت عیسی علیه‏السلام می‏فرماید:
یا عیسی! اکحل عینیک بمیل الحزن اذا ضحک البطّالون؛
ای عیسی! چشمان خود را با سرمه حزن آراسته ساز هنگامی که دیگران بیهوده و بی‏هدف به خنده مشغولند.(47)
عشوه‏ای از لب شیرین تو دل خواست به جان
به شکر خنده لبت گفت مرادی طلبیم
چون غمت را نتوان یافت مگر در دل شاد
ما به امید غمت، خاطر شادی طلبیم(48)

* سیره معصومان علیهم‏السلام

سرسلسله آفرینش؛ حضرت محمد ـ صلی‏اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ که پروردگار او را با عبارت «اِنَّک لعلی خُلُقٍ عظیم» ستود و نمونه «اخلاق والای الهی» دانست، بدخلقی، خمودی، خشونت در گفتار و رفتار و دوری از لبخند و مزاح و صمیمیت را مایه زدودن خیر و خوبی دنیا و آخرت دانسته و شبیه‏ترین انسانها را به خود، نیکوترین آنان در اخلاق معرفی می‏کند. از این‏رو، رأفت، مهربانی و نرمی در زندگانی، در سیره آن حضرت موج می‏زد و حتی نسبت به انبیای پیشین در این صفات برجسته و مهرافروز، برتر دانسته می‏شد. با اصحاب خود مزاح می‏کرد تا عظمت و بزرگی او دل آنان را نگیرد، به راحتی به وی نگاه کرده و به آرامی خواسته‏های خود را با او در میان گذارند. هر گاه یکی از اصحاب را غصه‏دار و اندوهناک می‏دید، با مزاح کردن، او را مسرور و خرسند می‏ساخت و می‏فرمود:
«خداوند کسی را که با ترش‏رویی با برادران خود روبه‏رو شود، دشمن می‏دارد.»(49)
هر گاه از چیزی خوشش می‏آمد، سیمای به نور نشسته و شوق‏افروز حضرت، مانند قرص ماه روشن می‏شد و هنگام خوشحالی فراوان، به طور پیوسته بر محاسن خود دست می‏کشید. دارای طبعی بزرگ و نشست و برخاستی خوش بود و هماره خوش‏رو بود. بدون آنکه بخندد همیشه تبسمی بر لب داشت و بدون اینکه چهره‏اش در هم کشیده شود، اندوهگین به نظر می‏رسید. موقع ملاقات با دیگری مصافحه می‏نمود و هنگام زیارت ایشان، شادی از چهره حضرت نمایان بود و هر گاه می‏خندید بدون قهقهه بود. شادکامی و خوشحالی رسول اللّه‏ ـ صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ از رفتار آن حضرت هویدا بود، به گونه‏ای که چنان با نشاط راه می‏رفت که به نظر ناتوان و کسل نمی‏رسید.
هنگام سخن از ابتدا تا پایان به آرامی لب به سخن باز می‏کرد، کلامش کوتاه و جامع بود، بدون آنکه تفصیل بیجا دهد، شنونده را قانع می‏نمود. اخلاق او نرم بود به طوری که به کسی جفا نمی‏کرد و احدی را حقیر نمی‏نمود. چون خوشحال می‏شد چشمها را به هم می‏نهاد، بیشتر خنده‏های آن حضرت لبخند بود و هنگام تبسم دندانهای زیبای او چون دانه‏های تگرگ نمایان می‏شد.
چند عمل را مکروه و ناپسند می‏شمرد: بازی کردن در نماز، بیهوده سخن گفتن در ـ حال ـ روزه، منت نهادن پس از دادن صدقه، به خانه‏های مردم اشراف داشتن و نگاه نمودن و خندیدن در میان قبرها(50).
امیر مؤمنان علی علیه‏السلام که بیکران عظمتش چون رسول خدا صلی‏اللّه‏ علیه و آله و سلم، لبریز از دانش و بینش بود و از کودکی با بزرگی چون پیامبر اسلام(ص) همنشین و هم‏سخن بود، به سان آن حضرت قلبی مهربان، چهره‏ای متبسم، زبانی شیرین و اخلاقی خوش داشت. با اصحاب به نشست و گفتگوی صمیمانه می‏پرداخت. آنان را که غصه‏دار و عبوس می‏دید، شادمان می‏نمود، در برخوردهای اجتماعی اهل مزاح و شوخی بود و با همسر و فرزندان خویش نیز اهل خنده و خوش طبعی بود.
خلیفه دوم که به خشونت، غضب و تندی، شهره عرب و عجم بود، چنین شیوه علی(ع) را ناپسند می‏شمرد! و پس از دستیابی به خلافت دلیل کنار گذاردن آن حضرت را چنین روحیه‏ای دانست!!(51)
فاطمه زهرا علیهاالسلام که زندگانی کوتاه او همراه با فراز و نشیبهای فراوان و گاه حوادث تلخ بود، در فرصتهای مناسب برای زدودن غبار غم از چهره شوهر عزیز خود، لب به مزاح می‏گشود و با شوخی ملیح و زیبا، غنچه خنده بر لبان علی(ع) شکوفا می‏ساخت. از سخنان گرانقدر آن حضرت این جمله است که:
«پاداش ـ تبسم و ـ خوشرویی، بهشت خداوندی برای مؤمن است.»(52)
شادکامی و خوشحالی آن پاک‏بانو، زمانی به اوج می‏رسید که خود را به دور از لغزشهای گناه و یا عمل ناپسند می‏یافت. از این‏رو چون رسول خدا(ص) کارهای داخل منزل را به فاطمه(س) و امور بیرون را به علی(ع) واگذار نمود حضرت زهرا(س) با خوشحالی غیر قابل توصیفی فرمود:
«جز خدا کسی نمی‏داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است بازداشت».(53) گاهی با شوی عزیز و دلبند خود، شوخی می‏کرد تا نسیم شادی و شادمانی بر سیمای علی(ع) بنشاند همانند آنکه امام حسین(ع) را در خردسالی بر روی دست خود نوازش می‏داد و می‏فرمود:
أنت شَبیهٌ بابی
لست شبیها بعلی
(حسین‏جان! تو به پدرم رسول اللّه‏ ـ صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ شباهت داری و به پدرت علی(ع) شبیه نیستی) و حضرت علی(ع) سخنان فاطمه را می‏شنید و تبسم می‏کرد.(54)
اکنون که فرصت گفتگوی ما در باره سیره دیگر معصومان ـ علیهم‏السلام ـ در باره خنده، شوخی و شادمانی شایسته و بهجت‏آفرین به پایان رسیده است، ضمن دعوت شما به پی‏گیری این سیره سبز، فراگیری شیوه زندگی صالحان و شایستگان را در این باره توصیه می‏نماییم؛ آنان که از آفتاب عصمت و هدایت، سرای دل و دیده خود را روشنای معنویت بخشیده و در جای جای زندگی خود، پیروانی پویا و رهپویانی شیدا بوده‏اند. باشد تا همگان با شناخت درست و بینشی صحیح گام به گام با آموزه‏های زندگی‏ساز و الگوهای آسمانی آشنا شویم و حریر وجود خود را با گلاب ناب نبوت و امامت خوشبو سازیم. ان شاءاللّه‏

پی نوشت ها:

1ـ دیوان حافظ، غزل 19.
2ـ هود،71؛ نک: تفسیر الکبیر، فخررازی، ج18، ص25؛ تفسیر نمونه، ج9، ص170.
3ـ مجمع‏البحرین، محمود عادل، مجلد 2، ص7 و بحارالانوار، مرحوم علامه مجلسی، ج15، ص274 و ج19، ص274؛ تفسیر التبیان، ج9، ص436.
4ـ نظریه‏های شخصیت، دکتر علی‏اکبر سیاسی، ص46؛ بعد از سلام چه می‏گویید؟، دکتر اریک برن، ص134.
5ـ برای موفقیت و خوشبختی آفریده شده‏ایم، دکتر موریل جیمز و دکتر دورتی جنگوارد، ترجمه دکتر قاسم‏زاده، ص188؛ نظریه‏های مشاوره و روان‏درمانی، عبداللّه‏ شفیع‏آبادی و غلامرضا ناصری، ص267.
6ـ دیوان حافظ، از غزل 375.
7ـ رک: بحارالانوار، ج77، ص153؛ تفسیر نمونه، ج9، ص334.
8ـ همان، ج16، ص298؛ شرح نهج‏البلاغه، ج6، ص330؛ تفسیر الکشاف، ج3، ص356.
9ـ همان، ج71، ص140.
10ـ رک: اصول کافی، ثقة‏الاسلام کلینی، ج2، ص663.
11ـ همان؛ نک خنده از دیدگاه جامعه‏شناسان (درآمدی به جامعه‏شناسی، بروس کوئن، ترجمه محسن ثلاثی، ص80. روانشناسی عمومی، دکتر گنجی، ص34.
12ـ میزان الحکمه، ج9، ص141. (با توجه به روایات دیگر در این باره)؛ تنبیه الخواطر، ص91؛ تفسیر الکشاف، ج3، ص356.
13ـ بحارالانوار، ج77، ص48.
14ـ میزان الحکمه، ج9، ص143؛ الترغیب و الترهیب، ج3، ص594.
15ـ همان، ص142.
16ـ همان، ص142 و 143.
17ـ نک: مفاتیح الجنان، اعمال روز اربعین امام حسین علیه‏السلام (علامات المؤمن خمس ...)
18ـ بحارالانوار، ج76، ص59؛ تفسیر التحریر، ج20، ص178.
19ـ همان، ج16، ص298؛ نک، نهج‏البلاغه، خطبه 193، فراز 26، خطبه 113، فراز 5، خطبه 165، فراز 15 و کلام 31، فراز 115.
20ـ میزان‏الحکمه، ج9، ص144 و 145؛ تفسیر الکاشف، ج2، ص227.
21ـ همان، ص144؛ تفسیر التحریر، ج20، ص178.
22ـ همان، ص145؛ نک: تفسیرالمنار، ج27، ص291.
23ـ بحارالانوار، ج71، ص140؛ تفسیر نمونه، ج20، ص175.
24ـ همان، ج16، ص186؛ وسایل‏الشیعه، ج12، ص119؛ بحارالانوار، ج70، ص153، ج71، ص322 و ج76، ص59.
25ـ امام صادق علیه‏السلام (وسائل‏الشیعه، ج8، ص479، همان، ج12، 114؛ کافی، ج2، ص664).
26ـ وسایل‏الشیعه، ج8، ص479.
27ـ بحارالانوار، ج74، ص298.
28ـ باباافضل (شرح جنون، ص205).
29ـ یتنازعون فیها کأسا لا لغوٌ فیها و لا تأثیم (در آنجا جامی از دست هم می‏ربایند [و بر سرش همچشمی می‏کنند] که در آن نه یاوه‏گویی است و نه گناه)، طور/23؛ نک: تفسیر الکبیر فخر، ج31، ص102.
30ـ مطففین/31 و 32.
31ـ یاسین/55 تا 58.
32ـ حدید/22 و 23.
33ـ انعام/44 و 45. (فلما نسوا ما ذکّروا به، فتحنا علیهم ابواب کل شی‏ء حتی اذا فرحوا بما اوتوا اخذناهم بغتة فاذا هم مبلسون ...)
34ـ زمر/45. (و اذا ذکر اللّه‏ وحده اشمأزت قلوب الذین لا یؤمنون بالاخرة و اذا ذکر الذین من دونه اذا هم یستبشرون)
35ـ توبه/50 (ان تصبک حسنة، تسؤهم و ان تصبک مصیبة یقولوا قد اخذنا امرنا من قبل و یتولوا و هم فرحون)
36ـ آل عمران/169 و 170 (... فرحین بما اتاهم اللّه‏ من فضله و یستبشرون بالذین لم یلحقوا بهم من خلفهم الاخوفٌ علیهم و لا هم یحزنون)، رک: تفسیر کشف‏الاسرار، ج2، ص347.
37ـ روم/15؛ نک: تفسیر کشف‏الاسرار، ج2، ص375.
38ـ توبه/ 124.
39ـ انسان/9 و 10 و 11.
40ـ بحارالانوار، ج81، ص264؛ وسایل‏الشیعه، ج3، ص233.
41ـ همان، ج96، ص340.
42ـ همان، ج45، ص92.
43ـ وسایل‏الشیعه، ج6، ص503؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص503؛ بحارالانوار، ج81، ص264؛ تفسیر المنار، ج11، ص406.
44ـ نک: تفسیر التحریر، ج20، ص178، (ذیل آیه 76 قصص).
45ـ بحارالانوار، ج1، ص119 و ج14، ص320 و ج72، ص71؛ کافی، ج8، ص122.
46ـ وسایل‏الشیعه، ج5، ص54؛ بحارالانوار، 73، ص208.
47ـ بحارالانوار، ج14، ص290 و 320 و ج72، ص71؛ کافی، ج8، ص122؛ رک: تفسیرالمنیر، ج27، ص329.
48ـ دیوان حافظ، غزل 363 (با تلخیص فراوان).
49ـ سنن النبی ـ صلی اللّه‏ علیه و آله و سلم ـ تألیف علامه طباطبایی(ره)، ص60 و 61.
50ـ همان، صص: 48، 49، 20، 37، 41، 75، 110، 13 و 82.
51ـ نک: شبهای پیشاور، سلطان الواعظین شیرازی؛ امام علی بن‏ابیطالب، عبدالفتاح عبدالمقصود.
52ـ نهج‏الحیاة، محمد دشتی، ص26، ح7.
53ـ همان، ص168، ح95.
54ـ رک: مناقب ابن‏شهر آشوب، ج3، ص389؛ فضائل‏الخمسه، ج3، ص21؛ بحارالانوار، ج43، ص286.

منبع: ماهنامه پیام زن