تفاسیر شیعی سده‌ی سیزدهم

تحفة الغرائب، اثر شیخ محمد (م ح 1200 ق) فرزند شیخ محمد بن ابی سعید هروی الهی، از ریاضیدانان و مفسران امامیه. این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی شامل شرح بخشی از قرآن کریم است. این تفسیر گزیده‌ای است از تفسیر جواهر القرآن احمد بن محمد تمیمی قمی که مؤلف نسخه‌ی آن را در سفر مکه هنگام اقامت در مدینه‌ی منوره مشاهده نموده سپس از آن انتخاب نموده با افزایشهایی در خواص سوره‌ها و دفع سحر و افسون شامل دوازده باب به عدد ائمه‌ی اثنی عشر (چنانکه خود در مقدمه تصریح نموده است، تدوین کرده است. عناوین ابواب چنین است. باب اول): آیات و خواص سوره‌های در کشف قلوب و صفای باطن؛ باب دوم) آیات و خواص سوره‌های در طلب جاه و منصب عالی؛ باب سوم) آیات و خواص سوره‌های در گشایش کارها و فتح رزق و فتوحات؛ باب چهارم) آیات و خواص سوره‌های در دفع امراض و بیماری؛ باب پنجم) آیات و خواص سوره‌های در دفع سحر و جن و مانند اینها؛ باب ششم) آیات و خواص سوره‌های در دفع دشمنان و حسودان؛ باب هفتم) آیات و خواص سوره‌های در ادای قرض و حفظ بدن؛ باب هشتم) آیات و خواص سوره‌های در دفع حرام خوردن و ناسزا گفتن؛ باب نهم) آیات خواص سوره‌های در اظهار دفاین و معادن؛ باب دهم) آیات و خواص سوره‌های در تسخیر ارواح و جن؛ باب یازدهم) آیات و خواص سوره‌های در محبت و الفت میان طالب و مطلوب؛ باب دوازدهم) آیات و خواص سوره‌های در اوراد متفرقه به هر نیت؛ منزوی در فهرست نسخه‌های خطی فارسی می‌نویسد آقای دانش‌پژوه این تفسیر را نشناخته و در فهرست مشار از کمال‌الدین محمد فسوی شیرازی دانسته شده است. این تفسیر در الذریعه و سایر فهارس به نام شیخ محمد هروی ضبط شده است و نسخه‌های خطی آن بسیار است. از جمله سه نسخه به شماره‌ی 6115 و 6826 و 7092 در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم و یک نسخه به شماره‌ی 9658 در کتابخانه‌ی آستان قدس. گفتنی است که این اثر در 1268 ق در ایران طبع گردیده است.

منابع:

الذریعه، 456/3؛ فهرست الفبائی آستان قدس، 115؛ فهرست کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی، 115/16؛ فهرست الهیات، 187/1؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی؛ 108/1؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 723/5.
تفسیر طسوجی حائری، اثر شیخ ملا عبدالنبی (خوی 1117 - کربلا 1203) فرزند شریف‌الدین محمد شریف طسوجی حائری، از علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی است. مؤلف در این اثر خود تمامی قرآن کریم را با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) تفسیر و تأویل کرده است. نسخه‌ای از این تفسیر نزد شاگردش میرزا حسن زنوزی موجود بوده و از آن در کتاب خود ریاض الجنة بسیار نقل می‌کند. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد تفسیری است بزرگ دارای نکته‌های بدیع و سخنانی زیبا شاگردش زنوزی در ریاض الجنة بسیار از این تفسیر نقل می‌کند و نسخه‌ای از آن نزد احفاد مؤلف موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 129/8؛ الذریعة، 281/4؛ دانشمندان آذربایجان، 267؛ الکرام البررة، 802/2؛ تفسیر شیعه، 139.
تفسیر بهبهانی، اثر ملاعلی (م 1206 ق) فرزند قطب‌الدین بهبهائی، از مفسران شیعه (بهبهانی، علی بن قطب‌الدین).
مؤلف صاحب دو تفسیر است: 1) نخستین تفسیر او در سه مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی روائی است، که مؤلف آن را به سبک تفسیر صافی ملا محسن فیض کاشانی (م 1091 ق) نگاشته است. اما اندکی مبسوط‌تر از آن است و تفسیر آیات را با تکیه به احادیث و روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به دست می‌دهد. مجلد اول آن از سوره‌ی فاتحه تا آخر سوره‌ی توبه و مجلد دیگر آن تفسیر بقیه‌ی قرآن کریم را دربر دارد. مجلد اول این تفسیر را شیخ آقا بزرگ تهرانی نزد سید محمدرضا فرزند سید احمد بهبهانی در کربلا دیده است. و دو مجلد دیگر از مخطوطات کتابخانه‌ی شیخ محمد سماوی بوده که قسمتی از این کتابخانه به کتابخانه‌ی آیةالله حکیم منتقل گردیده است. 2) تفسیر دوم او تفسیر بی‌نقطه است در سه مجلد بزرگ، به زبان عربی و به شیوه‌ی کلامی و ادبی. مؤلف این اثر را تنها با حروف بی‌نقطه نگاشته است که خود کاری دشوار و طاقت‌فرسا و مستلزم تکلیف بسیار است ولی بعضی از قدما آن را نوعی هنر و هنرنمایی می‌شمرده‌اند. مجلد اول این تفسیر از سوره‌ی حمد تا سوره‌ی یونس و مجلد دوم از سوره‌ی هود تا سوره‌ی عنکبوت و مجلد سوم از سوره‌ی روم تا پایان قرآن است. مؤلف آن را با تأسی به کتاب سواطع الالهام فیض بن مبارک هندی نگاشته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی هر سه مجلد آن را در کتابخانه‌ی شیخ محمد سماوی در نجف اشرف مشاهده نموده است.

منابع:

الذریعة، 293/4؛ مکارم الآثار، 307/1؛ تفسیر شیعه و تفسیرنویسان آن مکتب، 139؛ مفسران شیعة، 180.
تفسیر نور علیشاه، اثر شیخ محمدعلی طبسی (م 1212 ق) فرزند فیض علیشاه عبدالحسین طبسی معروف به نور علیشاه، ادیب و عارف و مفسر شیعه. این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی عرفانی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف نظماً سوره‌ی بقره را با مشرب عرفانی خود تفسیر و تأویل نموده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نسخه‌ای از این تفسیر را که در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی عالی سپهسالار محفوظ است معرفی نموده است.

منابع:

الذریعة، 337/4؛ مفسران شیعة، 175.
فتح الرحمن فی تفسیر القرآن بالقرآن، اثر سید امیر ابراهیم (1141-1213 ق) فرزند محمد حسنی هاشمی یمانی، از خطبا و متکلمین و عرفای زیدیه. این تفسیر به زبان عربی و در چند جلد بزرگ و بر وفق مشرب زیدی و عرفانی نگارش یافته است. و آیات قرآن مجید را با خود قرآن و آیات دیگر تفسیر می‌نماید. شیخ الاسلام محمد شوکانی (م 1250 ق) در وصف این تفسیر می‌گوید دارای سبک غریب و اسلوب خاصی است و نیز یک مجلد بزرگ بیشتر تألیف نکرده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزند وی سید یوسف (م 1244 ق) محفوظ بوده، امروزه این تفسیر در کتابخانه‌ی آل امیر در صنعاء موجود است. شوکائی در کتاب خویش البدر الطالع از تفسیری به نام مفاتیح الرضوان فی تفسیر القرآن بالقرآن که هر دو آنها متحد هستند، نام برده است.

منابع:

الاعلام، 69/1؛ البدر الطالع، 422/1؛ ایضاح المکنون، 520/2؛ معجم المؤلفین، 86/1؛ مؤلفات الزیدیة، 307/2؛ نیل الوطر، 28/1؛ هدیة العارفین، 40/1.
بحرالاسرار [= تفسیر سبع المثانی]، اثر شیخ میرزا محمدتقی (1215 ق) فرزند کاظم کرمانی مشهور به مظفر علی شاه، از اقطاب عرفاء و شعرای شیعه. این اثر در یک مجلد به زبان فارسی، و شیوه‌ی عرفانی، شامل تفسیر بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود به تفسیر و تأویل سوره‌ی فاتحه سپس فلق و الناس بر وفق مشرب عرفانی، در قالب مثنوی (در پنج هزار بیت) پرداخته است. نسخه‌های آن بسیار است. از جمله شش نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس (شماره‌ی 6994) محفوظ است. و همچنین پنج نسخه در کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی در قم.
مؤلف تفسیر دیگری دارد بدین شرح: مجمع البحار در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی عرفانی و فلسفی شامل بخشی از قرآن کریم. مؤلف چون بحرالاسرار را به نظم کشید به مناسبت مقام و مقال مطالبی آورده بود که برای مبتدیان ضرورت ندارد و همان تفسیر منظوم را در این اثر خود به نثر نگاشته و مطالبی که لازم نبود را حذف کرده مؤلف بر وفق مشرب عرفانی و فلسفی به تفسیر و تأویل آیات قرآن پرداخته است و شامل یک مقدمه و دو مقصد و یک خاتمه است: مقدمه) در شرح امهات بحار وجودی؛ مقصد اول) در کیفیت انشعاب بحور دهگانه؛ مقصد دوم) در تقسیم بحور اکوان؛ خاتمه) در شرح حدیث «اما نقطة تحت الباء» سال فراغت از تألیف 1208 ق بوده است. نسخه‌های این تفسیر شایع است. از جمله پنج نسخه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس و همچنین نسخه‌ای (شماره 6416) ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم موجود است.

منابع:

الذریعة، 29/3؛ فهرست الفبائی آستان قدس، 82، 495؛ فهرست کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، 337/2، 23/17؛ الکرام البررة، 225/1؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 6/1.
تفسیر شهرستانی، اثر سید میرزا مهدی شهرستانی (اصفهان 1130 - کربلا 1216 ق) فرزند سید میرزا ابوالقاسم موسوی شهرسانی حائری، از علمای شیعه و ائمه‌ی فتوی و مراجع تقلید. او یکی از «مهدی‌»های چهارگانه است که پس از وحید بهبهانی از برای رهبری و مرجعیت تقلید نامزد شده بودند که عبارت هستند از: 1) سید مهدی خراسانی، 2) سید مهدی بحرالعلوم، 3) مهدی نراقی، 4) مؤلف (نیز آل شهرستانی). تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل شرح بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود قسمتی از قرآن مجید شامل چند سوره‌ی مبارکه از قرآن را تفسیر نموده و اجل مهلت به اتمام آن را نداده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد حفید وی محقق معاصر سید صالح شهرستانی در شمیران محفوظ است.

منابع:

اعیان الشیعة، 163/10؛ الفوائد الرضویة، 670؛ معارف الرجال، 84/3؛ معجم الدراسات القرآنیة، 80؛ وحید بهبهانی، 178.
السر المصون فی نکتة الاظهار و الاضمار فی اکثر الناس و اکثرهم لایعلمون، اثر سید علی (1171-1219 ق) فرزند سید ابراهیم بن محمد حسنی یمانی صنعانی آل امیر، از ادبا و شعرا و عرفا و متکلمان زیدیه. این تفسیر به عربی و در یک جلد بزرگ شامل شرح آیات قرآن کریم که حاوی کلمه‌ی «الاظهار» و کلمه‌ی «الاضمار» می‌باشد. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی جامع الکبیر صنعا (شماره‌ی 60 م) موجود است.

منابع:

الاعلام، 252/4؛ البدر الطالع، 420/1؛ ایضاح المکنون، 664/2؛ معجم المؤلفین، 7/7؛ مؤلفات الزیدیة، 89/2؛ هدیة العارفین، 774/1؛ نیل الوطر، 110/2.
تحفة الابرار فی تفسیر القرآن، اثر ملا محمد ملائکه برغانی قزوینی (م 1220 ق)، از علمای شیعه (برای شرح حال او، برغانی، محمد ملائکه، دائرةالمعارف تشیع، 182/3). تفسیر مورد بحث در دو مجلد بزرگ به زبان عربی و به شیوه‌ی کلامی است که از روایات نیز در تفسیر آیات قرآن سود جسته است. و در تأویل و تفسیر بعضی از آیات قرآن که امکان عنوان کردن مباحث فلسفی وجود داشته به طور گسترده وارد بحثهای فلسفی گردیده است. نسخه‌ی اصل منحصر به فرد به خط مؤلف نزد حفید مفسر شیخ ملا محمد شهیدی در برغان موجود است.

منابع:

سیرة آل برغانی، آقا بزرگ تهرانی (خطی)؛ الغرر و الدرر، 2 (خطی)؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 286/2؛ مقدمه موسوعة البرغانی فی فقه الشیعة، 26/1؛ مکارم الآثار، 1707/5؛ الکواکب المنتثره، 705.
تفسیر استرآبادی حائری، اثر مولی محمد کاظم (م 1238 ق) فرزند مولی محمد شفیع استرآبادی حائری، از ائمه‌ی فتوی و مراجع تلقلید (استرآبادی حائری شیخ محمدکاظم). این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی، و شیوه‌ی کلامی و فلسفی است. مؤلف پس از ذکر هر آیه به سبک کلام و مشرب فلسفی خود با بهره‌جویی از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل می‌پردازد. نسخه‌ی عصر مؤلف در کتابخانه‌ی جعفریه‌ی مدرسه‌ی هندی در کربلا موجود است.
استرآبادی حائری دو تفسیر دیگر دارد که عبارتند از: 1) ارشاد الصبیان الی تلاوة القرآن، در یک مجلد به زبان عربی است. مؤلف در این اثر جهت مبتدئین و ضبط نحوی کلمات و تلاوت آیات و کیفیت قراءآت و بعضی از کلمات قرآن را تفسیر و بیان نموده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی موقوفه‌ی ملا محمد صالح برغانی قزوینی در کربلا موجود است. 2) خواص القرآن، در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی روائی. مؤلف در این اثر ذکر خواص سوره‌های قرآن کریم و ثواب و فوائد خواندن آنها را بیان و تفسیر می‌کند. و سال فراغت از تألیف آن 1220 ق می‌باشد. نسخه‌های این تفسیر شایع و شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نسخه‌ای در کتابخانه‌ی میرزای دوم شیرازی و نسخه‌ی دیگر در کتابخانه‌ی شیخ میرزا محمدعلی اردوبادی در نجف معرفی نموده است.

منابع:

الذریعة، 514/1، 273/7؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 159/4؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 14، 154.
حاشیه و شرح تفسیر صافی، اثر سید میرزا محمدعلی (م 1240 ق) فرزند سید محمد بن سید مرتضی طباطبائی مدرسی یزدی متخلص به وامق، از ادبا و علمای یزد. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی است. مؤلف به نگارش و حواشی مبسوطی بر تفسیر الصافی فیض کاشانی پرداخته است. نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف در کتابخانه‌ی آل مدرسی در یزد موجود است.

منابع:

الذریعة، 45/6؛ تاریخ یزد، 340.
آیات الاحکام فی تفسیر کلام الله الملک العلام، اثر میرزا محمد استرآبادی (م ح 1240). تفسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و شامل شرح و بیان بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود آیات احکام قرآن مجید را گردآوری نمود و سپس مسائل فقهی آیات مذکور و احکام شرعیه را به شیوه‌ای مبسوط بیان می‌کند. مجلد اول این تفسیر شامل عبادات می‌باشد. به شماره‌ی 1300 در کتابخانه‌ی ملی تهران موجود است.

منابع:

فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ی ملی، (کتب عربی)، 285/9.
تفسیر ورنوسفادرانی، اثر ملا محمد حسن (زنده در 1241 ق) فرزند محمد کاظم ورنوسفادرانی سدهی اصفهانی، از علمای اصفهان. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در مقدمه‌ی خویش تصریح نموده که غرض از تألیف این کتاب، تفسیر کلمات غریب قرآن کریم و بیان و شرح مشکلات آیات و متشابهات و اختلاف قراءآت آن و وضعیت هر آیه سپس عدد آیات و حروف هر سوره از آغاز تا پایان قرآن و سال فراغت از تألیف 1241 ق می‌باشد. نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف را فرزندش در 1263 ق وقف نموده است. و نقش مهرش «محمد مهدی» است. سپس تولیت آن نسخه را به عالم فاضل ملا شیخ احمد بن رحمت الله ساکن ترک‌آباد از توابع یزد واگذار کرده است. این نسخه جزو مخطوطات کتابخانه‌ی شیخ محمد حسین جندقی در کربلا موجود است. و روی برگ اول آن به نام «تفسیر ورنوسفادرانی» نامیده شده است. ورنوسفادران از محال سده، از توابع اصفهان، می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 320/4؛ تفسیر شیعه، 139؛ مفسران شیعه، 182؛ نهضتهای فکری ایرانیان، عصر قاجار، 1495/3.
تفسیر شیخ احمد احسائی، اثر شیخ احمد احسائی (1166-1241 ق) فرزند زین‌الدین آل سقر مطیرفی احسائی، از مشاهیر علما و مؤسس فرقه‌ی شیخیه (اسحائی، شیخ احمد). این تفسیر متشکل از مجموعه‌ی رسائل عدیده، به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل شرح و بیان بخشی از سوره‌ها و آیات قرآن کریم است. مؤلف در این اثر به بعضی از آیات و سوره‌های مبارک قرآن که خود نظر خاص داشته است و به شیوه و مشرب کلامی خود به تفسیر و تأویل می‌پردازد. یا به پرسشهایی که بعضی از یاران و پیروانش درباره‌ی بعضی از آیات قرآن کرده‌اند، پاسخ داده است. و شامل تفسیر سوره‌ی الدهر، آیه‌ی «إِیِّاكَ نَعْبُدُ وَإِیَّاكَ نَسْتَعِینُ»، آیه‌ی «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى‏ فَكَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَى»، تفسیر «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و «لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» و «وَالْبَحْرُ یَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ»، آیه‌ی «وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» و آیه‌ی «وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ» تفسیر «لَیَالٍ عَشْرٍ»، «وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ»، «آیات کبری»، «سِدْرَةُ المُنْتَهَی»، «جَنَّةُ الْمَأْوَى» و آیه‌ی «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» و نیز تفسیر آیه‌ی نور است نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 5904) موجود است. نسخه‌های این تفسیرها شایع و بعضی از آنها در کتاب او به نام جامع الکَلِمْ مکرراً به طبع رسیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 589/2؛ الذریعة، 325/4؛ دلیل المتحرین (اکثر صفحات)؛ شرح احوال شیخ احمد احسائی (اکثر صفحات)؛ فهرست مشایخ عظام، 251؛ معجم الدراسات القرآنیة، 74؛ مفسران شیعه، 178.
الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن المبین، (تفسیرهای سه‌گانه‌ی شُبّر)، اثر سید عبدالله شُبَّر (1188-1242 ق) فرزند سید محمد رضا حسینی کاظمی معروف به شُبّر، از اعاظم علمای امامیه و مشاهیر مفسران شیعه (شُبّر، سید عبدالله؛ آل شبر). این اثر در دو مجلد بزرگ به زبان عربی، نظیر تفسیر صافی اثر ملامحسن فیض کاشانی است و به شیوه‌ی مزجی است و بدون مقدمات وارد بحث تفسیر می‌گردد. مجلد اول از آغاز سوره‌ی فاتحه تا سوره‌ی نحل؛ مجلد دوم از سوره‌ی اسراء تا آخر قرآن کریم. شامل بیش از سی و چهار هزار سطر. تاریخ فراغت هر دو تألیف 1239 ق می‌باشد. شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب الذریعة نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف را نزد حفید مؤلف سید محمد بن علی شبر دیده است. این اثر پس از فوت او به فرزندش سیدعلی شبر رسیده و در کتابخانه‌ی او موجود است و بعضی این تفسیر را به غلط تفسیر کبیر سید شبر دانسته‌اند.
برای سید عبدالله شبر تفسیرهای دیگری نام برده‌اند از این قرار: 1) صفوةُ التفاسیر، بزرگ‌ترین و نخستین تفسیر سید شبر معروف به تفسیر کبیر در دو مجلد بزرگ، به زبان عربی، و شیوه‌ی روائی. مؤلف در این اثر خود به طور مزجی قرآن کریم را تفسیر کرده و بیشتر جنبه‌ی روایتی دارد و به مباحث دیگر کمتر می‌پردازد. صاحب روضات و الذریعة این تفسیر را به نام تفسیر الکبیر می‌خوانند. سید محمد مال الله یکی از شاگردان مؤلف در شرح حال استادش سید شبر می‌نویسد این تفسیر در شصت و دو هزار سطر است و غیر از تفسیر الجوهر الثمین است. مجلد اول از سوره‌ی حمد تا سوره‌ی یوسف و مجلد دوم از سوره‌ی رعد تا پایان قرآن کریم را دربردارد. نسخه‌ی عصر مؤلف از مجلد دوم در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره‌ی 5268) موجود است و روی برگ اول آن به غلط تفسیر وسیط شبر شناسانده شده است. 2) تفسیر الوجیز = تفسیر الصغیر، این تفسیر کوچک‌ترین تفسیرهای سه‌گانه‌ی سید شبر است. در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و از مشهورترین تفسیرهای قرن سیزدهم است. این تفسیر سومین تفسیر مؤلف است و از دو تفسیر الکبیر و الوسیط او تلخیص گردیده و بسیار مختصر و به شیوه‌ی مزجی است. خود مؤلف در آغاز کتاب خویش اشاره‌هایی به این نام دارد. دکتر حامد حفنی داوود در مقدمه‌ی خود بر چاپ دوم این تفسیر ضمن ذکر مؤلفات سید شبر از این تفسیر به نام الوجیز یاد کرده است. در مقدمه بر این تفسیر می‌نویسد: «... مؤلف دقت بسیاری در معنی و ایجاز در بیان عبارات به کار گرفته است. و این شیوه هم برای مبتدیان هم محققان سودمند است. پژوهشگران از آن جهت بهره‌مند می‌شوند که به شیوه‌ای موجز اصطلاحات علم تفسیر متمرکز است. از سوی دیگر سبک ساده و روان آن در بیان مطالب برای مبتدیان بدون هیچ تکلف و زحمت مفهوم است. از ویژگیهای دیگر این تفسیر آن است که تمامی وجوه مختلف قراءآت قرآن کریم را که از گذشتگان روایت شده و نزد قرّا، معروف است، یاد کرده است. مانند قرائت حفص که از عاصم روایت می‌کند. و نیز در تفسیر آیات از احادیث و روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) مخصوصاً حضرت امیرالمؤمنین و حضرت صادق (علیهماالسلام) بسیار نقل می‌کند. همچنین دقت بسیاری در مباحث لغوی آیات و شیوه و تفسیر قرآن با قرآن و نیز عنایت به بیان شأن نزول آیات و دیگر مسائل دارد... نسخه‌های خطی این تفسیر بسیار است از جمله نقیس‌ترین آنها دو نسخه‌ی اصل به خط مؤلف که بر روی یکی از آنها خط شیخ محمدحسن صاحب جواهر نیز درج شده است. از مخطوطات کتابخانه‌ی حفید مؤلف سید علی بن محمد بن علی بن حسین بن سید عبدالله شبر است. همچنین سه نسخه در کتابخانه‌ی سید نصرالله تقوی در تهران، و نسخه‌ی عصر مؤلف در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره‌ی 452) موجود است. این تفسیر برای نخستین بار در سال 1352 ق در تهران به تحقیق سید نصرالله تقوی و مقدمه‌ی محمدعلی بامداد طبع گردید. سپس در قاهره عیناً در بیروت تجدید چاپ شده است. ناشر، مقدمه‌ی تفسیر آلاءالرحمان علامه شیخ محمد جواد بلاغی در اعجاز قرآن و عدم تحریف و نقص در قرآن، و مفردات الفاظ قرآن کریم و بیان معانی آنها و تواتر و ذکر برخی از رجال حدیث ثقلین... را در آغاز نقل کرده است. و کشف الآیاتی تحت عنوان دلیل الآیات القرآنیة در پایان آن آورده است. در این طبع یک صفحه از قرآن کریم در وسط صفحه و تفسیر در اطراف آن قرار گرفته است. و برخی توضیحات لغوی نیز در پاورقی چاپ شده است. (چاپ سوم، دار احیاء التراث العربی، 1397 ق). 3) قصص الانبیاء، این تفسیر در یک جلد و به زبان عربی که در آن آیات مربوط به داستانهای پیامبران را گردآوری نموده سپس روایات و اخبار رسیده از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) را ذیل هر آیه ذکر کرده و تغییر نموده است از این کتاب چند نسخه موجود است از جمله یک جلد به خط مؤلف در کتابخانه‌ی شاگردش ملا محمد برغانی در کربلا موجود است.

منابع:

الاعلام، 131/4؛ تفسیر الوجیز، مقدمه؛ الذریعة، 288/5، 48/15، 42/25؛ الفوائد الرضویه، 249؛ فهرست کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی، 54/2، 58/14؛ الکرام البررة، 777/2؛ الغدیر، 190/4؛ ماضی النحیف، 319/2، 136/3؛ مصفی المقال، 238؛ معجم رجال الفکر، 240؛ مشهد الامام، 143/4؛ معجم المؤلفین العراقیین، 327/2؛ معارف الرجال، 9/2؛ مفسران شیعه، 177.
البدر الباهر، اثر شیخ آقا محمد علی (نجف 1188 - قمشه 1245 ق) فرزند آقا محمد باقر هزار جریبی نجفی، از علما و مراجع شیعه. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی شامل شرح و بیان بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در اثر خود آیات قصص انبیاء (علیهم‌السلام) و بعضی از آیات دیگر را که مورد نظرش بوده گردآوری نموده سپس به بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) و شرح احادیث مشکل و بیان مسائل مهم علمی از جمله هیئت و نجوم، و آنها را تفسیر و تأویل نموده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه‌ای از این تفسیر را در کتابخانه‌ی آل شیخ الاسلام زنجانی در زنجان معرفی نموده است. و در الذریعة می‌نویسد که احتمالاً این اثر در چند مجلد است و هر بخش آن حدیقه نام دارد. سپس اضافه نموده که حدیقه‌ی سوم آن را در شرح بعضی از اخبار معضله در آخر مجلد کتاب الصلاة از مؤلفات وی به نام (البحر الزاخر) دیده است.

منابع:

الذریعة، 67/3؛ الفوائد الرضویة، 576؛ ماضی النجف و حاضرها، 517/3؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 338؛ معارف الرجال، 307/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 40؛ معجم رجال الفکر، 463؛ معجم المؤلفین، 44/11؛ مفسران شیعه، 180.
تفسیر نوری، اثر آخوند ملاعلی نوری (م 1246 ق) فرزند جمشید معروف به نوری، مجدد فلسفه صدرائی، از اعاظم حکمای شیعه در عصر خویش (آخوند نوری). این تفسیر مجموعه‌ی تعلیقات و حواشی مؤلف به زبان عربی و شیوه‌ی فلسفی بر تفسیر صدرالمتألهین شیرازی (م 1050 ق) است (تفسیر صدرالمتألهین شیرازی). 1) بخش اول شامل سوره‌های فاتحه و آیه‌ی 65 سوره‌ی بقره (وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِی السَّبْتِ...) و آیةالکرسی و آیه‌ی نور و سوره‌های حدید، اعلی، طارق، سجده، یس، واقعه، زلزال. نسخه‌های خطی آن فراوان است و نخستین بار در حواشی تفسیر ملاصدرا به چاپ سنگی رسیده است. سپس آقای محمد خواجوی در پایان هر مجلد از طبع حروف چینی تفسیر ملاصدرا آنها را تحت عنوان «تعلیقات الحکیم الالهی علی النوری» در سال 1366 ش با تحقیق و مقابله از روی نفیس‌ترین نسخه‌های خطی از جمله قسمتی از آن از روی خط مؤلف (که نسخه‌اش نزد آقای دکتر سید احمد تویسرکانی محفوظ بوده است) طبع نموده‌اند. 2) بخش دوم تفسیر سوره‌ی اخلاق [= تفسیر سوره‌ی توحید] در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی عقلی. مؤلف در این اثر خود با مشرب فلسفی و حکمی خویش به تفسیر سوره‌ی مبارکه‌ی توحید پرداخته است. دو نسخه از این بخش تفسیر در کتابخانه‌ی آستان قدس (شماره‌های 7511 و 11572) موجود است. 3) حواشی بر اسرار الآیات: در یک مجلد به زبان عربی. مؤلف تعلیقات و حواشی حکمی نفیسی بر اسرارالآیات صدر المتألهین شیرازی نوشته است.

منابع:

تاریخ حکماء و عرفاء، 27؛ الذریعة، 335/4؛ فهرست الفبائی آستان قدس، 135؛ مفسران شیعه، 179؛ نهضتهای فکری ایرانیان، عصر قاجار، 1491/3.
تفسیر الدر النظیم فی تفسیر القرآن العظیم، اثر مولی شیخ محمدرضا فرزند محمد امین همدانی معروف به کوثر علیشاه و کوثر همدانی متخلص به کوثر (م 1247 ق) مدفون در مشتاقیه‌ی کرمان، از مشاهیر عرفای عصر قاجار که در طریقت مقام شامخی یافت. بر اثر تشابه اسم اکثر شرح‌حال‌نویسان بین مفسر و حفید وی شیخ میرزا محمدرضا فرزند شیخ میرزا علی نقی بن شیخ محمدرضا خاط نموده‌اند. تفسیر مورد بحث به فارسی و در دو مجلد است. مفسر به تفسیر آیات مربوط به اصول و فروع دین و مواعظ و قصص قرآن کریم پرداخته بی‌آنکه ترتیب سوره‌های قرآن را رعایت کند. کتاب حاوی مقدمه‌ای است که خود شامل دوازده تمهید و پنج اصل در عقائد و پنج خاتمه است. مجلد اول در تفسیر آیات توحید می‌باشد. مفسر آیات توحید را از قرآن استخراج نموده سپس به تفسیر و تأویل آنها با مذاق حکمی و عرفانی خود پرداخته است. مجلد دوم آغاز آن با آیه‌ی میثاق از سوره‌ی انفال می‌باشد و پس از مجلد دوم اجل به او مهلت نداد و وفات یافت. این دو مجلد توسط شاگرد مفسر میرزا ابوالقاسم معین الملک، در 1279 ق، در تهران چاپ سنگی گردیده است. همچنین گفتنی است که فرزندش شیخ میرزا علی نقی، صاحب تفسیر آیات الائمه است که آن را با زُبُر و بینات اسماء ائمه (علیهم‌السلام) استخراج و تفسیر نموده است.
کوثر علیشاه تفسیر دیگری به نام آیات الائمة دارد که در یک مجلد به زبان عربی در بیان و تفسیر آیات نازله در شأن حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و سایر ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) با مذاق عرفانی خود آمیخته با روح تصوف تألیف نموده است. خانبابامشار آن را جزء کتب چاپی ذکر کرده ولی مشخصه‌ی دیگری از آن نقل نکرده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 290/9؛ الذریعة، 83/8؛ ریاض العارفین، 471؛ فرهنگ سخنوران، خیام‌پور، 491؛ الکرام البررة، 549/2؛ طرایق الحقائق، 264/3؛ معجم الدراسات القرآنیة، 158؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 139/3؛ المآثر و الآثار، 164.
تفسیر شهیدی کبیر، اثر میرزا هدایةالله شهیدی (رجب 1178 - رمضان 1248 ق) فرزند شهید سعید سید میرزا مهدی خراسانی معروف به شهیدی، مستشهد به سال 1217 ق. سر سلسله‌ی سادات آل شهیدی در خراسان از خاندانهای علمی معروف شیعه (آل شهیدی). این تفسیر در دو مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل شرح و بیان بخشی از قرآن کریم است. صاحب فردوس التواریخ می‌نویسد مؤلف ده جزء اول و ده جزء آخر قرآن مجید را تفسیر نموده است. وی پس از ذکر آیات قرآن به سبک کلامی و با بهره‌جویی از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیات می‌پردازد. بعدها فرزندش سید میرزا هاشم شهیدی خراسانی (م 1269 ق) ده جزء ناتمام باقی مانده‌ی وسط قرآن را تفسیر نموده تکمیل کرد (تفسیر شهیدی صغیر) نسخه‌ی اصل خط مؤلف نزد احفاد مصنف در مشهد مقدس موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 263/10؛ الذریعة، 321/4؛ شهداء الفضیلة، 282؛ تفسیر شیعه، 139؛ مفسران شیعه، 182.
کنزالعرفان فی تفسیر القرآن، اثر شیخ محمد صالح فرزند ملامحمد ملائکه (م 1271 ق) فرزند شیخ محمد تقی برغانی قزوینی حائری، از اعاظم مفسران شیعه و ائمه‌ی فتوی و مراجع تقلید (برغانی، شیخ محمد صالح). تفسیر کنزالعرفان به عربی و در بیست و هفت مجلد بزرگ است. نسخه‌های آن امروزه در دست می‌باشد. شیوه‌ی مفسر در این تفسیر چنین است که پس از ذکر چندین آیه از قرآن به تفسیر آنها می‌پردازد و به اختلاف قراآت و معرفی قرّاء و شرح حال آنها توجه دارد. سپس در آیات تشریع به شرح احکام آیه بر مبنای مذاهب اربعه‌ی اسلامی پرداخته سپس برابر حجیت فقه جعفری استدلال می‌نماید و همچنین در مواقع مناسب به بحث درباره‌ی ظهور حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و اخبار وارده و علائم ظهور و قیام آن حضرت می‌پردازد و به نقل روایات وارده از ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) در خصوص هر آیه اهتمام دارد. همچنین کلمات غریب و آیه را نیز توضیح می‌دهد. در شرح اعراب کلمات قرآن به بحثهای باریک زبانی و ادبی پرداخته به اشعار مناسب از قدما استشهاد می‌نماید. و نیز اقوال متقدمین را در بابت هر آیه ذکر نموده و به گفته‌های متکلمین و ارباب جدل نظر دارد. آیات ناسخ و منسوخ را معرفی می‌نماید و اسباب نزول و مکان نزول آیه را نیز روشن می‌سازد و در خصوص بعضی آیات انواع طرائف و حکم و دقایق ادبی و تاریخی به میان آورده است. این تفسیر در نوع خود کم‌نظیر است. آقا بزرگ تهرانی در الذریعة آن را سهواً هفت مجلد یاد کرده است. این تفسیر پنجمین و آخرین تفسیر مفسر است.
شیخ محمد صالح از جمله مفسران شیعه است که در فنون قرآن کریم از خود آثاری باقی گذاشته است و به تألیف پنج تفسیر پرداخته است: 1) اسرار القرآن (دایرةالمعارف تشیع، 139/2) در دو مجلد؛ 2) معدن الانوار و مشکاة الاسرار در یک مجلد، 3) مفتاح الجنان فی حل رموز القرآن، آن را تفسیر الوسیط یا تفسیر البرغانی نیز می‌گویند. این کتاب در هشت مجلد بزرگ به زبان عربی است و آیات قرآن بر مبنای روایات و احادیث ائمه‌ی هدی (علیهم‌السلام) تفسیر و تأویل شده است. این اثر تلخیصی از تفسیر بزرگ مؤلف به نام بحرالعرفان و معدن الایمان است. جلد اول آن شامل سه حزب تا سوره‌ی آل عمران که در 1379 ق با مقدمه و تحقیق به وسیله‌ی کاتب این سطور (عبدالحسین شهیدی صالحی) در نجف به چاپ رسیده است. نسخه‌های متعددی از این تفسیر موجود است از جمله نسخه‌های خط مؤلف نزد کاتب این سطور و نسخه‌هائی در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 8404) و در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی و در کتابخانه‌ی ملک محفوظ می‌باشد؛ 4) بحرالعرفان و معدن الایمان، در 17 مجلد که به تفسیر الکبیر شهرت دارد؛ 5) تفسیر مورد بحث کنزالعرفان فی تفسیر القرآن، یک دوره از نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وقفی وی در کربلا موجود است.

منابع:

احسن الودیعة، 35/1؛ الاعلام، 164/6؛ اعیان الشیعة، 367/9؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 300/2؛ ریحانةالادب، 248/1؛ الذریعة، 159/18؛ فوائد الرضویة، 210؛ معجم مصنفات القرآن الکریم، 215/2؛ معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعة الامامیة، 247؛ معجم المؤلفین، 87/10؛ هدیة العارفین، 377/2؛ نجوم السماء، 416.
الامالی، اثر سید حسین (1211-1273 ق) فرزند سید دلدار علی نقوی لکنهوی معروف به سید العلماء از مشاهیر علمای شیعه در هندوستان. وی از برجستگان سلسله‌ی آل نقوی از بزرگترین خاندان علمی شیعه در هندوستان است (آل نقوی). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود به تفسیر سوره‌های فاتحه و بخشی از سوره‌های بقره و سوره‌ی اخلاص، دهر، و آیه‌ی 143 سوره‌ی بقره «وَكَذلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً» با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السلام) پرداخته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از اوراق الذهب می‌نویسد دارای فوائد بسیار است. نسخه‌ی این تفسیر از مخطوطات کتابخانه‌ی آل نقوی در لکنهو موجود است.

منابع:

الذریعة، 311/2؛ الفوائد الرضویة، 135؛ الکرام البررة، 387/1؛ کشف الحجب، 20؛ معجم الدراسات القرآنیة، 27.
تفسیر بروجردی [= تفسیر صراط المستقیم]، اثر سید حسین (1238-1277 ق) فرزند سید رضا حسینی بروجردی از علمای عصر خویش (بروجردی، سید حسین). تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم است مؤلف آن را بر چهارده مقدمه درباره‌ی جمع قرآن کریم و عدم تحریف قرآن مرتب کرده است. و آن را صراط المستقیم نامیده است مجلد اول شامل تفسیر بسمله و سوره‌ی فاتحه و بقره است. نسخه‌ی آن در کتابخانه‌ی سید آقا رضا موسوی بسیط سید شفیع جاپلقی موجود است.
مفسر همچنین دارای تفسیر دیگری است مشتمل بر حواشی و شرح بر تفسیر بیضاوی (م 685 ق).

منابع:

تاریخ بروجرد، 353/2؛ الذریعة، 272/4؛ ریحانة الادب، 252/1؛ فوائد الرضویة، 155؛ الکرام البررة، 391/1؛ مکارم الآثار، 1058/4؛ تفسیر شیعه، 139؛ مفسران شیعه، 181.
آیات الفضائل، اثر میرزا علی (زنده در 1280 ق) فرزند رستم تبریزی مشهور به پیش‌ خدمت، از علما و محققان قاجار. این تفسیر به فارسی در بیان و شرح آیات نازله در فضائل امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) است که مفسر آیات مذکور را از قرآن کریم استخراج نموده سپس به تفسیر و تأویل آنها پرداخته است. و به نام ناصرالدین شاه قاجار اهدا کرده است. این تفسیر در سال 1273 ق در تهران به اهتمام حاج سیدعلی، چاپ سنگی شده است.

منابع:

آیات الفضائل؛ الذریعة، 48/1؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 247/4؛ معجم الدراسات القرآنیه عندالشیعة الامامیه، 7؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، خانبابامشار، 130/1.
تفسیر سوره‌ی الحمد، اثر شیخ عبدالجواد (زنده در 1280 ق) فرزند محمد جعفر، از علمای قرن سیزدهم هجری. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر سوره‌ی فاتحه را با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به سبک ادبی تفسیر و تأویل می‌کند. آغاز به بسمله «الحمدُ لله الذی جَعلَ الحمدَ مفتاحَ الصلاةِ و جَعلها مِعراجاً لِلمؤمنینَ و هوَ الّذی مُحمداً و لم یَتحمّد بِاعطائِهِ...». نسخه‌ی این تفسیر از مخطوطات کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره‌ی 5558) موجود است.

منبع:

فهرست کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، 320/14.
لوامع التنزیل، اثر شیخ حسن صالحی (1281 ق) فرزند شیخ محمد صالح برغانی قزوینی حائری، از علمای بزرگ قرن سیزدهم هجری. (برغانی صالحی، شیخ حسن). این تفسیر در دو مجلد بزرگ به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم به شیوه‌ی روائی و کلامی است. مجلد اول تا پایان سوره‌ی نحل و مجلد دوم از آغاز سوره‌ی اسراء که اجل مهلت اتمام آن را نداده و ناتمام مانده است. و نیمه‌ی دوم آن ناتمام مانده است. مؤلف آن را بر یک مقدمه و دوازده فصل در علوم مختلف قرآن ترتیب داده است. نخست در فضیلت و ثواب تلاوت قرآن، اسامی قرّاء و مشهورترین آنان نزد شیعه‌ی امامیه، منع تفسیر به رأی، عدم تحریف یا نقصان قرآن، حکم و ایمان به ظاهر قرآن، تأویل و تفسیر، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اسماء قرآن و معنی آن، تعداد آیات و کلمات قرآن، و غیره و سپس به تفسیر استعاذه و بسمله و بعد سوره‌ی الحمد پرداخته است. هنگام تفسیر آیات قیامت به مسائل حاد مورد جدل آن عصر در زمینه‌ی معاد جسمانی و روحانی و اوصاف قیامت و خلقت آسمان‌ها و غیره می‌پردازد و از طریق عقل و روایات، آراء شیخیه رد می‌کند. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی شیخ محمد صالح برغانی در کربلا موجود است.

منابع:

سیره‌ی آل البرغانی، شیخ آقا بزرگ تهرانی (حطی)؛ شخصیت شیخ انصاری، 229؛ الکرام البررة، 327/1؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 304/2؛ المستدرک علی معجم المؤلفین، 203؛ مقدمه‌ای بر فقه شیعه، 115؛ مقدمه‌ی موسوعة فی فقه الشیعة، 49/1؛ معجم المؤلفین العراقیین، 560/3.
تفسیر کاشانی حائری، اثر سید حسین (1215-1285 ق) فرزند رضی‌الدین محمد حسینی کاشانی حائری، از علما و ائمه‌ی فتوی و مراجع تقلید. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم از آغاز سوره‌ی مریم تا آخر قرآن است. مؤلف هنگامی که مجلد اول جوامع الجامع امین الاسلام طبرسی (468-548 ق) را مشاهده می‌کند بسیار می‌پسندد و در تفسیر خود از آن استفاده می‌کند. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزند وی سید محمد کاشانی (م 1353 ق) در کربلا موجود است.

منابع:

الذریعة، 272/4، فوائد الرضویة، 157؛ الکرام البررة، 393/1.
بصائر الایمان فی تفسیر القرآن، اثر سید صبغة الله (ح 1218-1285 ق) فرزند سید جعفر بروجردی معروف به کشفی، از مفسران شیعه و حکیم متأله از برجستگان آل کشفی است. (آل کشفی). این تفسیر در سه مجلد بزرگ به عربی و به سبک کلامی با بهره از روایات ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌باشد. جلد اول دارای یک مقدمه سپس تفسیر سوره‌ی الحمد تا سوره‌ی الکهف و جلد دوم از سوره‌ی الکهف تا سوره‌ی یس و مجلد سوم از سوره‌ی الصافات تا سوره‌ی الناس.

منابع:

الذریعة الی تصانیف الشیعة، 123/3، 100/8؛ شخصیت شیخ انصاری، 272؛ اعیان الشیعة، 373/7؛ الکرام البررة، 666/2؛ مفسران شیعة، 175؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 42.
آیات الولایة و تفسیرها، اثر سید میرزا ابوالقاسم (م 1286 ق) فرزند محمدنبی حسینی شریفی ذهبی شیرازی متخلص به راز معروف به میرزا باباشیرازی و راز شیرازی، از عرفاء و اقطاب سلسله‌ی ذهبیه. این تفسیر به فارسی و در دو مجلد شامل هزار و یک آیه از قرآن کریم است که در فضائل حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نازل گردیده است. مؤلف در سیصد آیه به آراء بسیاری از مفسران. استشهاد و استناد نموده و بقیه را به حکم روایات با بهره‌گیری از احادیث مرویه از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) تفسیر و تأویل می‌نماید. این تفسیر در سال 1323 ق در دو مجلد به چاپ رسیده است.

منابع:

الذریعة، 49/1؛ ریاض العارفین، 436؛ ریحانة الادب، 184/5؛ طرائق الحقائق، 456/3؛ فرهنگ سخنوران، 361/1؛ الکرام البررة، 68/1؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 9؛ مفسران شیعه، 176؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 247/1-250.
کشف الغطاء فی تفسیر سورة هل اتی، اثر سید رجبعلی خان بهادر حسنی حسینی نقوی بهکری دهلوی لاهوری (م 1286 ق)، از متکلمین شیعه در هندوستان. این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی و به شیوه‌ی کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف اثر خود را اختصاص به تفسیر و تأویل سوره‌ی الدهر داده و در تدوین آن شیوه‌ی مبتکرانه‌ای را پیش گرفته است. او ابتدا آیات سوره‌ی الدهر را به سبک کلامی تفسیر و تأویل می‌کند و سپس آن را با واقعه‌ی کربلا تطبیق داده است. این تفسیر در نوع خود غریب و بی‌نظیر است. این کتاب نخست در لاهور در 1266 ق به چاپ سنگی طبع گردیده و مجدداً در 1285 ق تجدید طبع یافته است.
همین مؤلف تفسیر دیگری دارد به نام تفسیر سراکبر: در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی شامل بخشی از قرآن. مؤلف این اثر خود را اختصاص به تفسیر و تأویل سوره‌ی الفجر داده و نیز همان شیوه‌ی تفسیر کشف الغطاء را به کار برده است و تفسیر سوره‌ی الفجر را به سبک کلامی با شهادت حضرت ابی عبدالله الحسین سیدالشهداء (علیه‌السلام) تطبیق داده و در نوع خود بی‌نظیر است. این تفسیر در 1267 ق در لاهور چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعه، 46/18؛ الکرام البررة، 536؛ کشف الحجب، 467؛ مفسران شیعه، 176؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 106/3.
تفسیر کریم خان، اثر حاج محمد کریم خان (1225-1288 ق) فرزند ابراهیم خان کرمانی مؤسس مکتب رکنیه از شاخه‌های شیخیه (آل ابراهیمی). تفسیر مورد بحث شامل رسائل و مجلدات چندگانه به زبان عربی و فارسی به شیوه‌ی کلامی و روائی و استدلالی است و بخشی از علوم قرآنی و تفسیر و تأویل آیات قرآن کریم را دربر می‌گیرد که بعضی از آن رساله‌ها و مجلدات عبارتند از: 1) اعجاز قرآن کریم، به زبان عربی، در یک مجلد. مؤلف در این اثر خود، مفصلاً وجوه اعجاز قرآن را بیان نموده و اقوال متقدمین را در این باب مطرح کرده است. این تفسیر در 1354 ق طبع گردیده است؛ 2) تفسیر سوره‌ی مبارکه‌ی حجرات: در یک مجلد به زبان عربی شامل تفسیر سوره‌ی حجرات است به شیوه‌ی ادبی، روائی و کلامی. در 1381 ق در مجموعه‌ی تفسیرهای وی طبع گردیده است. 3) تقویم اللسان، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی و کلامی. شامل علوم مختلف قرآن دارای یک مقدمه و ده باب و یک خاتمه که مؤلف در مقدمه‌ی خویش استدلالی مفصل در تحریف قرآن نموده سپس به علم قرائت و احوال حروف و مخارج و سایر مسائل مطروحه در علوم قرآنی پرداخته است. این رساله در 1354 ق در کرمان طبع گردیده است. 4) تفسیر قرآن، در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن. مؤلف در این اثر خود به تفسیر و تأویل بعضی از مشکلات و متشابهات قرآن پرداخته و در شناخت بواطن و بواطن بطون آیات قرآن کریم ژرفکاوی کرده است. و نیز بعضی از قراآت قرّاء را شرح داده است. کل این اثر در چهارده هزار سطر طبع گردیده است. 5) تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم به زبان عربی، نسخه‌ی اصل در کتابخانه‌ی آل ابراهیمی در کرمان محفوظ است. 6) رساله‌ی موجز اعجاز قرآن به زبان عربی. این اثر در 1354 ق به طبع رسیده است. 7) تفسیر آیه‌ی «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَسُولٍ ولانبی...» در یک مجلد به زبان فارسی. این اثر در 1386 ق طبع گردیده است. 8) تفسیر آیه‌ی «مَا نَنَسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا...» در یک مجلد به زبان فارسی. این اثر در 1386 ق طبع گردیده است. 9) تفسیر آیه‌ی «یَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خمسینَ أَلْفَ سَنَةٍ...» در یک مجلد به زبان عربی. در سال 1261 ق چاپ سنگی شده است. 10) تفسیر آیه‌ی «ثُمَّ یَعْرُجُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ...» در یک مجلد به زبان عربی. این اثر هم چاپ سنگی گردیده است. مجموعه‌ی تفسیرهای یاد شده و غیره از مؤلف به سبک کلامی و استدلالی با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) انجام گرفته است. و نیز از جمله‌ی تفسیرهای جنجالی می‌باشد که شاهد آن از نیمه‌ی اول قرن سیزدهم هجری ببعد بوده‌ایم که بین دو جریان فکری یعنی مکتب شیخی و متشرعه درگرفته است. هر یک از فریقین به قرآن کریم و آیات موردا نظر خویش و احادیث نبوی و روایات ائمه (علیهم‌السلام) در اثبات اعتقادات خویش استناد نموده و در صدد دفاع از مکتب خود برآمده‌اند، مفسران شیخی مسائل مورد خلاف مانند معاد جسمانی و روحانی و برزخ و معراج و مقام امام (علیه‌السلام) و نقش رابط فقهاء و کیفیت خلقت آسمان و زمین و انسان و غیره را با توسل به آیات و روایات مورد نظر خویش تفسیر و تأویل می‌کنند. از تفسیرهای موافق شیخیه تفسیر غنائم العارفین و تفسیر سید کاظم رشتی، از تفسیرهای مخالف شیخیه در این قرن تفسیر شهید ثالث، تفسیر مجمع المطالب و منتهی المآرب و تفسیر صالحی برغانی را می‌توان نام برد.

منابع:

الذریعة، 515/1؛ ریحانة الادب، 50/5؛ فهرست کتب مشایخ عظام، 360-487؛ المآثر و الآثار، 147؛ مکتب شیخی، 49.
الانوار القدسیه فی الفضائل الاحمدیة، اثر شیخ زین‌العابدین گلپایگانی، 1218-1289 ق) از علمای شیعه، از شاگردان شیخ علی کاشف الغطاء، محمد حسن صاحب جواهر، و شیخ حسین اصفهانی صاحب فصول. این تفسیر به آیه‌ی شریفه‌ی «صلوات» (إِنَّ اللَّهَ وَمَلاَئِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ...) اختصاص یافته که شامل یک مقدمه و هشت باب و هر باب دارای انوار و حجب و استار می‌باشد. آقا بزرگ تهرانی آن را اثری مبتکرانه می‌شمارد. نسخه‌ی اصل به خط مفسر نزد فرزندش عالم فاضل میرزا مهدی معروف به آقازاده محفوظ است.

منابع:

الذریعة، 437؛ الکرام البررة، 587/2؛ اعیان الشیعة، 164/7.
تفسیر قارپوزآبادی قزوینی، اثر شیخ ملاعلی قزوینی قارپوزآبادی (1209-1290 ق)، از علمای قزوین. این تفسیر در دو مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است مؤلف این اثر را به تفسیر سوره‌ی یس تا آخر قرآن اختصاص داده است. پس از ذکر آیه با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیه می‌پردازد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزندش شیخ محمد صادق قزوینی موجود است.

منابع:

تفسیر شیعه، 140؛ الذریعة 301/4؛ مفسران شیعه، 178؛ معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعة الامامیة، 94؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 359/4؛ فهرست مشاهیر علماء زنجان، 82؛ المآثر و الآثار، 143.
احسن التفاسیر، اثر مولی محمد جعفر (م ح 1290 ق) فرزند شیخ عبدالصاحب خشتی دوانی، از مفسران و فقهای شیعه. این تفسیر به فارسی و به شیوه‌ی روائی است. مفسر در تفسیر آیات قرآن کریم اکتفاء به نقل احادیث و روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) می‌نماید. مؤلف این اثر را در 1288 ق آغاز به تألیف کرده و تا پایان سوره‌ی فاتحه به اتمام رسانده است. نسخه‌ی این تفسیر را شیخ آقا بزرگ تهرانی در نجف اشرف نزد شیخ ابوالقاسم طهرانی در مدرسه‌ی صدر نجف مشاهده نموده است. نسخه‌ی دیگری از آن در کتابخانه‌ی شوشتریهای نجف موجود است.
عبدالصاحب خشتی دارای اثر دیگری در ترجمه است که نام آن ترجمه‌ی قرآن می‌باشد.

منابع:

فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 2/1؛ الذریعة، 286/1؛ الکرام البررة، 261/1-262؛ معجم الدارسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 12.
تفسیر شاهرودی، اثر ملا محمد علی (1220-1293 ق) فرزند ملا محمد کاظم خراسانی (اصلاً شاهرودی)، از علمای امامیه. مؤلف بیش از پنجاه و دو عنوان کتاب از خود باقی گذاشته است از جمله در علوم قرآن. این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی روائی است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی فرزندش شیخ احمد شاهرودی مؤلف ازالة الاوهام است.

منابع:

اعیان الشیعة، 427/9؛ الذریعة، 277/4؛ تفسیر شیعه، 140؛ مفسران شیعة، 180.
لغات القرآن الکبیر، اثر ملا نظرعلی زنجانی حائری (1203-1293 ق)، از علمای عصر خویش. این کتاب در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر لغات مشکل و کلمات غریب و متشابه آیات قرآن مجید را نظماً تفسیر نموده و به سبک بسیار زیبا و روان از نظر لغوی و نحوی شرح نموده است.
ملا نظرعلی اثر دیگری به نام لغات القرآن الصغیر دارد که در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف پس از پایان تفسیر لغات کبیر مجدد کلمات غریب و آیات مشکل و متشابه قرآن مجید را نظماً تفسیر نموده و نیز این دو تفسیر از نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی گذشته و آنها را ستوده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد حفید وی شیخ میرزا محمود در کربلا موجود است.

منابع:

الذریعه، 331/18؛ شخصیت شیخ انصاری، 318.
تفسیر صالحی برغانی، اثر میرزا عبدالوهاب صالحی (م 1294 ق)‌ فرزند شیخ محمد صالح برغانی قزوینی و متخلص به رضوان، از ادبا و متکلمان و مفسران شیعه (برغانی صالحی، میرزا عبدالوهاب) تفسیر مورد بحث در چند مجلد کوچک و بزرگ به زبان عربی و به شیوه‌ی فلسفی و کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود بعضی از سوره‌ها و آیات را که مورد توجه او بوده - برای عنوان کردن مباحث عقلی و مسائل مورد مناقشه‌ی حاد آن روزگار مانند برزخ و روح و معاد جسمانی و روحانی و غیره - انتخاب نموده سپس با مشرب عرفانی خود و به سبک فلسفی و بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل می‌پردازد. تفسیرهای بازمانده از وی عبارت است از سوره‌ی مبارکه حمد، سوره‌ی توحید، سوره‌ی واقعه، سوره‌ی یس، سوره‌ی اعلی، سوره‌ی حدید، سوره‌ی الضحی، آیةالکرسی، آیه‌ی نور، آیه‌ی مودة و آیه‌ی قل الروح من امر ربی. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد حفید وی میرزا حسن صالحی در قزوین موجود است.

منابع:

خاطرات ممتحن الدوله، 253؛ سیرة آل البرغانی؛ مقدمه‌ای بر فقه شیعه، 92، 248؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 304/2؛ المآثر و الآثار، 163؛ الکرام البررة، 808/2؛ مقدمه‌ی موسوعة البرغانی فی فقه الشیعة، 48/1.
تفسیر طریحی، اثر شیخ عبدالحسین (1235-1295 ق) فرزند شیخ نعمت طریحی نجف، از ادبا و علمای عصر خویش (آل طریحی). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل تمام قرآن کریم است. مؤلف با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به شیوه‌ی ادبی و لغوی به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد احفاد وی در نجف اشرف موجود است.

منابع:

اعیان الشیعه، 451/7؛ الذریعة، 281/4؛ شخصیت شیخ انصاری، 280؛ شعراء الغری، 157/5؛ الکرام البررة، 720/2؛ ماضی النجف و حاضرها، 445/2؛ معجم رجال الفکر، 289؛ تفسیر شیعه، 140.
آیات الائمة، اثر میرزا علی نقی (م 1297 ق) فرزند مولی رضا بن محمد امین همدانی حکیم، ریاضی‌دان، متبحر در علوم غریبه و از علمای عصر خویش. این تفسیر در یک مجلد بزرگ به فارسی و به نام تفسیر آیات الائمة است. مفسر آن را بر مذاق اهل عرفان و تصوف نگاشته و در 1274 ق از نگارش آن فراغت یافته است. مؤلف این اثر را به قواعد جفر و استخراج آیات قرآن کریم از ظریق زُبُر و بینات در اثبات امامت حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) آغاز نموده است. و آن شامل یک مقدمه در شرح و بیان احاطه‌ی قرآن کریم به تمام علوم می‌باشد. سپس می‌گوید که امامت ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) در قرآن کریم به طریق اشارات و رموز یاد شده ولی تصریح به امامت ائمه‌ی اثنی عشر نگشته است. مفسر به زبان عربی و کتب عهدین قدیم و جدید کاملاً آشنائی و تسلط تام داشته است و در باب پنجم از این تفسیر از کتاب تورات و کتاب زبور و صحیفه‌ی دانیال و سایر کتب و رسالات عهدین در اثبات امامت حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و ائمه‌ی اثنی عشر (علیهم‌السلام) استفاده کرده است. و نیز عباراتی را به خط فارسی و زبان عبری ذکر نموده است. امروز نسخه‌های متعدد از این تفسیر در دست می‌باشد. از جمله نسخه‌ی خط مؤلف نزد حفید وی میرزا محمد در تهران و نیز نسخه‌ی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 6950) و نسخه‌ی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی (شماره‌ی 1685) محفوظ می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 40/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 13؛ فهرست کتابخانه‌ی مجلس، 2/5-4؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 5.
اسرارالتنزیل فی تفسیر القرآن، اثر شیخ موسی صالحی (م 1298 ق) فرزند شیخ محمد صالح برغانی قزوینی، از علمای عصر قاجار. این تفسیر در دو مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل تمامی قرآن کریم است. مؤلف در این اثر پس از ذکر آیات قرآن به سبک کلامی و استدلالی و نقل از تفسیرهای متقدمین و تفسیرهای پدرش بحرالعرفان و بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیه می‌پردازد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد میرزا حسن صالحی در قزوین موجود است.

منابع:

مستدرکات اعیان الشیعة، 304/2؛ مقدمه‌ی موسوعة البرغانی فی فقه الشیعة، 51/1-52.
مشکاة المصابیح، اثر شیخ محمد مؤمن (زنده در 1299 ق) فرزند ابومحمد میامی بسطامی، از حکما و متألهان و علمای امامیه. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی فلسفی شامل شرح آیه‌ی 35 سوره‌ی نور (اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ...) است. این تفسیر را در یک مقدمه و ده مصابیح ترتیب داده است. این اثر مشحون از مباحث فلسفی و حکمی و کلامی است و در 1299 ق از تألیف این کتاب فراغت یافته است. میامی این تفسیر را به اسم حاج میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی تألیف نموده و به او اهدا کرده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی میرزا محمد حسین بن محمد جعفر پیشنماز خیابانی در تبریز است.

منابع:

الذریعه، 61/21-62؛ معجم الدراسات القرآنیة، 272.
خلاصة البیان فی حل مشکلات القرآن، اثر شیخ محمد تقی (1217-1299 ق) فرزند حسین علی هروی اصفهانی حائری، از علمای شیعه و شاگردان صاحب جواهر. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی و لغوی است. مؤلف به ترتیب شیوه‌های قرآن کریم از آغاز قرآن تا انجام به تفسیر کلمات و آیات مشکل و متشابه می‌پردازد و در بعضی از موارد از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نیز بهره می‌گیرد. شیخ آقا بزرگ تهرانی که این تفسیر را مشاهده نموده آن را ستوده است و در الذریعة می‌نویسد تفسیری نیکوست. مؤلف آن اغلب مشکلات هر سوره را از الفاتحة تا الناس شرح نموده و مهارت و تبجر او در لغت و ادبیات کاملاً نمایان است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف جزو مخطوطات کتابخانه‌ی شیخ محمد سماوی در نجف بود که این کتابخانه متفرق گردید و قسمتی از کتب خطی آن به کتابخانه‌ی حکیم منتقل گردیده است.
مؤلف تفسیر دیگری دارد به نام تفسیر هروی حائری شامل چند رساله به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی است. مؤلف در این اثر به تفسیر بعضی از آیات قرآن کریم که خود نظر داشت و یا از وی سؤال گردیده بود می‌پردازد. از جمله تفسیر آیةالکرسی، و تفسیر آیه‌ی نهم سوره‌ی النجم (ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَى). نسخه‌های آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی موجود است.

منابع:

الذریعة، 328/4، 216/7؛ الکرام البررة، 212/1؛ معجم الدراسات القرآنیة، 149؛ تفسیر شیعه، 140؛ مفسران شیعه، 182.
خزائن القرآن، اثر سلطان القرّاء سید محمود فرزند سید محمد بن سید مهدی بن عبدالفتاح علوی فاطمی حسنی حسینی حافظ، قاری و از مفسران عصر قاجار. این تفسیر به فارسی و به شیوه‌ی ادبی و با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) نوشته شده است. در این تفسیر هر آیه به جنبه‌ی ادبی و لغوی و قراآت و نحو آن توجه داشته است. مفسر آثار زیادی در فنون تفسیر و تجوید از خود باقی گذاشته است که بعضی از آنها به چاپ رسیده است از جمله تجوید حل الجواهر به فارسی و تجوید جواهر القرآن به عربی و تجوید التحفة المحمدیة که همگی آنها به چاپ رسیده است.

منابع:

الذریعة، 155/7؛ ریحانة الادب، 61/3؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 86/6.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول