روزه درمانی در کلام امام متقین، حضرت علی (علیه السلام)

درآمد:
روزه تشریع و اختراع بزرگ خداوند است و قدمت طولانی دارد . از تورات و انجیل فعلی برمی‏آید که روزه، در میان یهود ونصاری و ملل دیگر مرسوم و معمول بوده است .
خود حضرت موسی (علیه السلام) چهل روز روزه داشته است . همچنین از انجیل برمی‏آید که خود حضرت مسیح هم چهل روز روزه داشته است . پس روزه و رمضان، دو برادر کلانسال هستند در میان بشریت و از آوازه بلندی برخوردارند .
روزه اثرات فردی، اجتماعی، تربیتی، بهداشتی و درمانی زیادی را در جوامع بشری ببار آورد و ببار می‏آورد و اثرات مادی و معنوی فراوانی را در وجود انسان می‏گذارد .
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در حدیث‏بسیار معروفی می‏فرماید: «صوموا تصحوا .» روزه بگیرید تا سالم شوید .
خوشبختانه بعد از گذشت‏حدود هزار و چهار صد سال، تازه دنیا دارد بر سر عقل می‏آید و بحث «روزه درمانی‏» را مطرح می‏کند، هرچند هر کس نمی‏تواند به عمق و فلسفه روزه، بطور دقیق پی ببرد .
امروزه در بحثهای روان‏شناسی، بحث «فراروان‏» مطرح است ولی بطور یقین، غیر از انسانهای کامل و مؤمنین واقعی، کسی نمی‏تواند این کلام حضرت امیر (علیه السلام) را درک کند که فرمود:
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» روزه ی جان یعنی چه؟ و چه کسی می‏تواند آن را درک و سپس عمل بکند؟ !
به هر حال ، در این نوشتار کوتاه سعی شده به این پرسش پاسخ دهیم که:
آیا روزه اثرات درمانی دارد یا خیر و گستره آن تا کجاست؟ لذا در این مقاله در چند عنوان بحث نمودیم که عبارتند از:
1- درآمد 2 - تعریف، اهمیت و ضرورت 3 - انواع روزه 4 - فلسفه روزه، 5 - سوژه‏های تربیتی روزه و رمضان 6 - خداحافظ رمضان 7 - جشن روزه دار و عید واقعی 8 - نتیجه و در پایان کتابنامه .
تعریف، اهمیت و ضرورت:
در فرهنگ قرآن، از روزه به «صوم‏» تعبیر شده است . صوم در لغت‏به معنای برخاستن است‏بی‏آنکه بعد از آن کاری شود .
نزد بعضی صوم به معنای نگاه داشتن است . هر یک از دو معنا مناسبت دارد با معنای شرعی و آن نگاه داشتن خود است ‏بر وجه شرع در روز از آنچه در شرع او را مفطر خوانند با نیت . (1)
در جای دیگر آمده: صوم به معنای روزه . همچنین است صیام .
اصل آن امساک از مطلق فعل است، خوردن باشد، یا گفتن، یا رفتن .
صوم اسلامی امساک مخصوصی است از طعام و چیزهای دیگر که از طلوع فجر شروع شده و با رسیدن شب به پایان می‏رسد . (2)
در التبیان از صوم چنین تعریف شده است:
«الصوم فی الشرع هو الامساک عن اشیاء مخصوصة علی وجه مخصوص ممن هو علی صفات مخصوصة و من شرط انعقاد النیة .» (3)
روزه در شرع، عبارت است از: 1 - خودداری کردن از خوردن اشیاء خاص و ویژه، 2 - بر وجه مخصوص، 3 - از کسانی که دارای خصوصیات ویژه هستند، 4 - به شرط بستن نیت .
به هر تقدیر در رساله عملیه آمده:
روزه آن است که انسان برای اطاعت فرمان خدا، از اذان صبح تا مغرب، از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند خودداری نماید .
اهمیت:
اهمیت روزه آنقدر زیاد است که با زندگی و زنده ماندن انسان عجین است . روزه زباله‏ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می‏سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی‏» می‏کند .
ضرورت:
در این برهه از زمان، بخاطر مصنوعی گشتن زندگی و خوردنیها و نوشیدنیهای شیمیایی‏زا، زندگی و محیط زیست‏بشر، با خطر جدی مواجه گشته است .
یکی از بهترین راههای درمان این همه بیماریهای جسمی و روانی «روزه درمانی‏» است که به روزه شکم، جسم را درمان بخشیم و با روزه نفس، جان و روان خود را .
یکی از فقره‏های دعای ماه رمضان که دعای بین المللی هم هست این است که: «اللهم اشف کل مریض‏» خدایا تمام بیماران جهان را شفاببخش .
به امید روزی که جهانیان به خاطر درمان بیماری جسمشان هم که شده سراسیمه به روزه درمانی روی بیاورند و عظمت‏های اسلام را قطره‏ای بنوشند .
انواع روزه:
روزه به عبارات مختلف، تقسیمات مختلفی را به خود اختصاص می‏دهد .
تقسیمات روزه در فقه عبارت است از:
1 - روزه واجب، 2 - روزه حرام، 3 - روزه مستحب، 4 - روزه مکروه .
روزه‏های واجب عبارتند از:
1 - روزه ماه رمضان، 2 - روزه قضاء ماه رمضان، 3 - روزه کفاره، 4 - روزه قضای پدر [یا مادر] بر پسر بزرگتر، 5 - روزه‏های نذر و عهد، 6 - روزه‏های استیجاری .
روزه‏های حرام عبارتند از:
1 - عید فطر (اول شوال)، 2 - عید قربان (دهم ماه ذی الحجة)، 3 - روزه‏های ضرری، 4 - روزه‏های مستحبی زن و فرزند اگر حق شوهر از بین برود و باعث اذیت پدر و مادر شود جایز نیست .
روزه‏های حرام دیگر نیز هست که در کتابهای مفصل گفته شده است .
روزه‏های مکروه عبارتند از:
1 - روزه روز عاشورا، 2 - روزی که انسان شک دارد روز عرفه است‏یا روز عید قربان، 3 - روزه میهمان بدون اجازه میزبان .
روزه‏های مستحب:
روزه تمام روزهای سال، غیر از روزهای حرام و مکروه که در بالا بیان گشت، مستحب است، ولی بعضی از روزها تاکید بیشتری دارد . که برای توضیح بیشتر به رساله عملیه، به همین بخش مراجعه نمائید .
تقسیم روزه به اعتبار دیگر:
امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‏فرمایند:
«صیام القلب عن الفکر فی الآثام افضل من صیام البطن عن الطعام‏» (4)
روزه دل از [برای] اندیشه در [ترک] گناهان، بهتر از روزه شکم است از غذا خوردن و آشامیدن .
در این حدیث‏شریف به دو نوع روزه اشاره شد:
1 - روزه جان .
2 - روزه جسم .
روزه جسم مرحله نازله روزه است و گستره آن محدود به زمان خاص می‏باشد . روزه جسم و شکم آسان است و هر کس با اراده اندک می‏تواند از عهده آن برآید .
نخوردن و نیاشامیدن چند ساعت، چیزی نیست که برای یک انسان متدین مشکل ساز باشد . انسان توانایی دارد چندین روز، چیزی نخورد و نیاشامد و در عین حال زنده و سالم بماند .
آنچه مهم است، روزه جان است که دامنه بسیار گسترده دارد و در عین حال بسیار سخت و دشوار است . چیزی نیست که هر کس بتواند به آسانی بدان دسترسی پیدا کند و یا به صرف دست‏یازیدن به روزه جسم و شکم، بتواند بدان دست‏یابد .
ملازمه‏ای بین روزه جسم و روزه جان وجود ندارد . روزه جسم و شکم، تنها می‏تواند مقدمه‏ای برای رسیدن به مرحله روزه جان باشد . رفع و دفع از خطورات ذهنی، خیالات، شبهات، انگیزه‏ها و غرضها، شهوات عملی و . . . ، چیزی نیست که به صرف روزه جسم بدست آید .
در مرحله روزه دل، تمام اعضا و جوارح انسان روزه‏دار است .
گوش انسان روزه دارد . چشم و نگاه انسان روزه دارد . زبان انسان روزه دارد . ذهن انسان روزه دارد . نفس کشیدن و نفسها روزه دارند . در خوردن و خوابیدن و در خلوت و جلوت روزه دارند .
در حدیثی دیگر، امیرالمؤمنین (علیه السلام) می‏فرمایند:
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» . (5)
روزه جان، خودداری کردن حواس پنجگانه از باقیمانده گناهان است و خلوت و آسوده ماندن دل از تمام اسباب پلید .
اگر «جان‏» انسان روزه باشد، حواس پنجگانه، برای همیشه حواسش جمع خواهد بود وبه سوی پلیدیها و پلشتیها، پا نخواهد نهاد .
این نماز و روزه و حج و جهاد
هم گواهی دادنست از اعتقاد (6)
علی (علیه السلام) می‏فرمایند:
«صوم النفس عن لذات الدنیا انفع الصیام‏» . (7)
روزه جان از خوشیهای (پست) دنیا سودمندترین روزه‏ها است .
سرچشمه تمام بیماریهای روانی، شبهات علمی واخورده است و شهوات عملی .
برای مبارزه با این نوع بیماریهای خطرساز و خانمانسوز چه باید کرد؟
آیا با «سلاحهای هسته‏ای‏» می‏توان آن را مهار کرد؟ بطور یقین جواب این سؤال منفی است و اگر تمام سلاحهای گرم و سرد موجود در دنیا را بر سر «شهوات عملی‏» فرو نشانند، نه تنها شعله آتش آن خاموش نمی‏شود بلکه آتش آن شعله‏ورتر خواهد گشت . سرطان پنهانی است که با هیچ دارویی درمان نیابد .
تنها راه معقول مبارزه با آن، «سیر و سلوک علمی و عملی‏» است و این بدست نمی‏آید مگر از راه دین خداپسند و آن دین خداپسند، دین اسلام است که دارای شاخ و برگهای بیشماری است .
روزه یکی از شاخ و برگهای دین اسلام است که در درمان بیماریهای روانی بسیار نقش آفرین است، همانطوریکه به اعتراف دوست و دشمن، در درمان بیماریهای «تن‏» نقش بسزایی دارد .
در بخشی از کتاب «روزه روش نوین برای درمان بیماریها» آمده:
«امساک و روزه اختیاری و منظم، آثار مخصوصی در بدن پدید می‏آورد که بیماریهای غیر قابل علاج از نظر پزشکان را بهبودی می‏بخشد . همان بیماریهایی که اگر تمام داروها و وسایل پزشکی جهان را در اختیار پزشکان قرار دهید آنها را قابل علاج نمی‏دانند . » (8)
خلاصه:
چرا یک طبیب روسی براساس تجربیات و بدعت، بحث «روزه درمانی‏» را مطرح کرد و روزه درمانی هم نمود ولی مسلمانان از منابع و مبانی بزرگ اسلامی چنین استفاده‏هایی را نبردند و از غریبه‏ها، سبقت نگرفتند؟ !
آیا از کلام زیبای حضرت امیر (علیه السلام) «روزه درمانی و درمان هر بیماری‏» بدست نمی‏آید؟ ! معنای دقیق و عمیق این حدیث نورانی چه می‏تواند باشد؟ !
«صوم النفس امساک الحواس الخمس عن سائر المآثم و خلو القلب من جمیع اسباب الشر» یعنی چه؟
آیا با عمل به این حدیث زیبا تمام بیماریهای روانی و فراروانی درمان نمی‏گردد؟ ! آیا در صورت عمل به اینگونه روایات، جوامع انسانی به مدینه فاضله تبدیل نمی‏گردد؟ !
فلسفه روزه
1 - تقویت اراده و ایمان:
علی (علیه السلام) می‏فرمایند:
«ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه الایمان به و برسوله . . .»
همانا بهترین چیز که نزدیکی خواهان به خدای سبحان بدان توسل می‏جوید، ایمان به خدا و پیامبر، و جهاد در راه خداست، که موجب بلندی کلمه مسلمانی است و یکتا دانستن پروردگار که مقتضای فطرت انسانی است; و برپا داشتن نماز که آن ستون دین است، و دادن حق مستمندان - زکات - که واجب شرع مبین است . و روزه ماه رمضان که نگهدارنده از عقاب است - و بازدارنده عذاب (9) ایمان به اینکه روزه ماه رمضان نگهدارنده از عقاب است و بازدارنده عذاب خود باعث تقویت ایمان می‏گردد و موجب امیدواری نسبت‏به سرنوشت آینده و چنین کاری ایمان و اراده انسان را قوی می‏کند و سرنوشت و آینده انسان را روشن و از هاله ابهام بدر می‏آورد .
علی (علیه السلام) در جای دیگر می‏فرمایند:
«علیکم بصیام شهر رمضان فان صیامه جنة حصینة‏» . (10)
بر شما باد به روزه ماه رمضان، زیرا روزه این ماه سپری است، نگهدارنده از آتش جهنم .
2 - خودسازی:
روزه دروازه بزرگ عبادت است . به این معنا که خودسازی و مقاومت در انجام عبادات را از روزه باید شروع نمود . (11)
امیرالمؤمنین در این زمینه می‏فرمایند:
«بندگان خدا; پرهیز از نافرمانی خدا، دوستان او را از در افتادن در حرامهای او نگهداشته است، و دل آنان را به ترس وی همراه داشته است; چندانکه شبها بیدارشان می‏دارد، و روزهای گرم را با تشنگی بر آنان به سر می‏آرد .
آسایش عقبی را با رنج دنیا به دست آورند، و سیرآبی - آنجا - را با تشنگی خوردن - در اینجا - .» (12)
این پیام خداوند است که:
«فان مع العسر یسرا، ان مع العسر یسرا» . (13)
به دنبال هر سیاهچاله، دو سپید چشمه‏ای است .
به دنبال هر تشنگی ای، تشریفات و تشویقاتی است و به دنبال هر گرسنگی و خودسازی، سودی .
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این زمینه به درمانگاه و درمانگران بزرگی اشاره می‏کند که هم مجهز به تمام امکانات درمانی هستند و هم مجهز به درمانگران متخصص .
می‏فرماید: «. . . خمص البطون من الصیام‏» . (14)
مردمی که چشمانشان از گریه تباه، شکمهایشان از روزه لاغر، و به پشت چسبیده، لبهایشان از دعا خشک، و پژمرده گردیده، رنگها زرد از شب زنده داری - بسیار - بر رخسارشان گرد فروتنی پدیدار .
مولوی می‏گوید:
هست روزه ظاهر، امساک طعام
روزه معنا، توجه دان تمام
این دهان بستن دهانی باز شد
که خورنده دانه‏های راز شد
جوع مر خاصان حق را داده‏اند
تا شود از جوع شیر زورمند
به هر تقدیر «روزه درمانی‏» را بیگانگان از اسلام عزیز و روح آیات و روایات ما گرفته‏اند، نه اینکه خودشان خلاقیت‏به خرج داده‏اند و آن را کشف کرده‏اند .
سعدی گوید:
اندرون از طعام خالی دار
تا در او نور معرفت‏بینی
تهی از حکمتی بعلت آن
که پری از طعام تا بینی
حضرت امیر (علیه السلام) می‏فرمایند:
«والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏» . (15)
خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد .»
اخلاص باید در آزمایشگاه بزرگ رمضان، کاربردی گردد، نه تنها اخلاص بلکه تمام تئوریهای دینی و ارزشی را باید آزمود و در آزمایشگاه بزرگ رمضان و . . . ، کاربردی ساخت .
در جای دیگر حضرت امیر (علیه السلام) می‏فرمایند:
«و مجاهدة الصیام فی الایام المفروضات، تسکینا لاطرافهم، و تخشیعا لابصارهم . . .» .
و روزه گرفتنهای دشوار، در روزهایی که واجب است تا اندامشان بیارامد با این کار، و دیده‏هایشان خاشع شود و جانهاشان خوار . و سبک ساختن دلهای آنان، و بردن خودبینی از ایشان، به فروتنی که در این عبادتهاست: از چهره‏های شاداب را به تواضع برخاک سودن، و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین، خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت‏به فروتنی و خواری به خاطر روزه داری .» (16)
بیگانگان بی‏خبر، از روزه دراسلام یا روزه‏ها و امساک‏هایی که خود تجویز می‏کنند را، فقط ضامن سلامی تن و جسم تنها می‏دانند ولی غافل از اینکه روزه در اسلام، بر فراروان هم اثر گذار است و بسیاری از بیماریهای روانی، فشارهای عصبی و فشارهای روانی را می‏توان از طریق روزه درمان کرد . و راز اصلی از روزه در اسلام، دست‏یافتن به سلامتی جان است، که اگر انسان به سلامتی جان دست نیابد، تمام هستی خویش را باخته است .
ولی موحدان واقعی، شیعیان و انسانهای کامل سلامتی تن را مرتبه نازله روزه می‏دانند و هدف بلند از روزه، درمان روانهاو فراروان است‏بلکه برد و گستره روزه در اسلام، الی یوم القیامة ادامه دارد .
3 - استکبار زدایی و استکبار ستیزی:
بنیانگذار استکبار، ابلیس رجیم است، برای درمان بیماری استکبار، باید به ستیز با آن برخاست و از راه جهاد اصغر و بدنبال آن جهاد اکبر، با آن به مبارزه پرداخت .
این جنگ الی یوم القیامة ادامه خواهد داشت و پایان ندارد وصلح و سازش در آن صورت نمی‏گیرد . بقیه در صفحه 36
حضرت امیر (علیه السلام) می‏فرمایند:
«اگر خدا رخصت کبر ورزیدن را به یکی از بندگانش می‏داد، به یقین منتی را بر پیامبران گزیده و دوستانش می‏نهاد، لکن خدای سبحان بزرگمنشی را بر آنان ناپسند دید وفروتنی را پسندید . پس پیامبران - از روی فروتنی - گونه‏های خود را بر زمین چسبانیدند، و چهره‏های خود را به خاک مالیدند، و برابر مؤمنان فروتنی نمودند و خود مردمانی مستضعف بودند . خدای‏شان به گرسنگی آزمود و به سختی مبتلایشان فرمود، و با ترس و بیماری امتحانشان کرد و با زیر و زبر کردنشان در سختیها، ایمانشان را پدید آورد .» (17)
اهداف همه پیامبران استکبار زدایی و استکبار ستیزی بود از یک طرف و تربیت نیروی انسانی بود از طرف دیگر .
علی (علیه السلام) در جای دیگر می‏فرمایند، یکی از اهداف بزرگ عبادات از جمله روزه، استکبار زدایی است .
می‏فرمایند:
«والتصاق کرائم الجوارث بالارض تصاغرا، و لحوق البطون بالمتون من الصیام تزللا» . (18)
و با چسبانیدن اندامهای پاکیزه بر زمین خردی خویش را نمودن، و رسیدن شکمها به پشت‏به فروتنی به خواری به خاطر روزه‏داری .
خلاصه:
به هر تقدیر بحث در این زمینه، دامنه گسترده دارد و در این نوشتار به سه هدف و فلسفه بزرگ روزه که همان درمان جسم و جان است اشاره شد که عبارتند از:
1 - تقویت اراده و ایمان .
2 - خودسازی .
3 - استکبار زدایی و استکبار ستیزی .
ادامه دارد

پی‏نوشت‏ها:
1 . بحارالانوار، ج‏96، ص‏255 .
2 . ابوالفتح الجرجانی، سید امیر، تفسیر شاهی او آیات الاحکام، ج‏1، تهران: نوید، 1362، ص‏225 .
3 . قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج‏4، تهران: دارالکتب الاسلامیه، سوم، 1361، ص‏165 .
4 . التبیان، ج‏1، ص‏114 .
5 . غرر الحکم و درر الکلم، ج‏1، ص‏416، چاپ بیروت .
6 . همان .
7 . مثنوی معنوی، دفتر پنجم، 183 .
8 . غرر الحکم، همان .
9 . نهج البلاغه، خ‏110، ترجمه دکتر شهیدی .
10 . امالی طوسی، ج‏2، ص‏136 .
11 . موسوی لاهیجی، سید حسین، روزه درمان بیماریهای روح و جسم، قم: جامعه مدرسین، 1364 .
12 . نهج البلاغه، خ‏114 .
13 . سوره شرح، 94، آیه 4 و 5 .
14 . نهج البلاغه، خ‏121 .
15 . نهج البلاغه، حکمت 244 .
16 . نهج البلاغه، خ‏192، خطبه قاصعه .
17 . نهج البلاغه، خ‏192 .
18 . همان .

 

منبع: ماهنامه پاسدار اسلام الف