درآمدي بر کتابشناسي توصيفي کتب حديث شيعه

تشيع، با اعتقاد به عصمت امامان (عليهم السلام) و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسيار غني در دين شناسي برخوردار است. شيعيان، علاوه بر آنچه اهل سنت از اقوال و سيره‌ي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)
شنبه، 6 خرداد 1396
تخمین زمان مطالعه:
پدیدآورنده: علی اکبر مظاهری
موارد بیشتر برای شما
درآمدي بر کتابشناسي توصيفي کتب حديث شيعه
در آمدي بر کتابشناسي توصيفي کتب حديث شيعه

نويسنده: مهدي مهريزي

 
تشيع، با اعتقاد به عصمت امامان (عليهم السلام) و باور به استمرار نبوت در امامت، از منابع بسيار غني در دين شناسي برخوردار است. شيعيان، علاوه بر آنچه اهل سنت از اقوال و سيره‌ي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) -که در طول 23 سال صادر شده- پذيرفته‌اند، اقوال و سيره‌ي امامان (عليهم السلام) را - که در طول سيصد و‌اندي سال پس از پيامبر ظهور يافته - نيز باور دارند. (1)
اين گنجينه‌ها، ميراث حديث شيعه است که اهل سنت، خود را از آن، محروم ساخته و بدين ترتيب، بزرگترين خسارات علمي را برخود وارد آورده‌اند.
تا اواسط قرن چهارم که غيبت کبرا آغاز مي‌گردد، مُدوَّنات حديثي شيعه بسيار بود. شيخ حر عاملي در وسائل الشيعة، رقم آنها را 6600 گفته است. (2) مجلسي اول، در روضة المتقين، رقم را به هشت هزار رسانده است. (3) برخي از نويسندگان معاصر، عناوين 1695 عدد از اين مدوّنات را ارائه کرده‌اند. (4) علامه شيخ آقا بزرگ تهراني در الذريعة ذيل کتاب حديث، 738 کتاب (5) و ذيل عنوان اصول اربعأة، 117 اصل را نام برده است. (6)
پس از قرن چهارم که دوره‌ي اول حديث شيعه به پايان مي‌رسد، تا قرن چهاردهم نيز کتب بسياري تأليف شده است.
گرچه از آثار دوره اوّل، اطلاعاتي‌اندک در اختيار است، اما باب بحث و تحقيق در آن گشوده است و مي‌تواند فوائد علمي بسيار به همراه داشته باشد. شناختن آنها و حتي فهرست کردن عناوين آنها امري لازم و ضروري است؛ چنان که معرفي و شناساندن کامل کتب دوره‌هاي بعد - که اينک در دسترس است - بايسته‌اي ديگر است.
واقعيت آن است که اگر از چند و چون اين آثار و سير نگارش آنها و آنچه بر آنها در بستر زمان رفته، اطلاعاتي در دسترس نباشد، نمي‌توان بهره‌اي وافي و کامل از آنها برد.
عالمان سنّي در معرفي کتب حديثي خود، پيش تر از عالمان شيعي حرکت کرده‌اند. تدوين آثاري چون قواعد التحديث، نوشته جمال الدين قاسمي - که بحثي از آن به شناساندن کتب حديث اختصاص دارد - و نيز «دليل مؤلفات الحديث الشريف المطبوعة»، نوشته محيي الدين عطيّه، گواه اين مدعاست.
در ميان شيعه، اگر از خاتمه‌ي وسائل الشيعة (7) و خاتمه‌ي مستدرک الوسائل (8) و برخي رساله‌ها (9) و نوشته‌هاي ضمني ديگر (10) بگذريم، تأليفي جامع و کامل در معرفي کتب حديث، در دست نيست.
در طرحي که نگارنده‌ي اين سطور در دست اجرا دارد، با استمداد از ارواح مقدس معصومان (عليهم السلام)، تلاش مي‌شود تا متون حديثي شيعه‌ي امامي، به گونه‌اي نسبتاً جامع و کامل، معرفي گردد؛ بدان اميد که روزي اين کار به سامان رسد و يک جا انتشار يابد. (11)

تعاريف و روش‌ها

ابتدا نکاتي که در روشن شدن عنوان بحث و شيوه کار مفيد است، بيان مي‌گردد:
1. مقصود از کتاب حديث، نوشته‌اي است که حاوي سنت فعلي يا قولي و يا تقرير معصوم باشد؛ خواه چنين کتابي منتسب به شخص معصوم باشد، يا راويان و محدثان آن را گردآورده باشند. بنابراين، کتبي که در آنها احاديثي نقل شده، ولي قصد و غرض اصلي مؤلف، پرداختن به موضوعات ديگر بوده (نه نقل و گردآوري حديث)، - گرچه احاديث بسيار نيز در آنها منقول باشد - کتاب حديث به شمار نمي‌روند و در اين مجموعه جاي نمي‌گيرند. در مَثَل، جامع السعادات، المَحَجّة البيضاء، علم اليقين، و... در اين کتابشناسي، جايگاهي ندارند؛ چنان که کتب شرح حديث و ترجمه آن نيز محور شناسايي و معرفي قرار نمي‌گيرند.
2. کتب حاوي حديث که اِسناد آنها به نويسنده يا معصوم، محرز باشد، و يا کتبي که در انتساب آنها بحث و ترديد است، ليک به عنوان کتاب حديث مطرح شده‌اند، در اين مجموعه قرار مي‌گيرند و ديدگاه‌هاي مختلف درباره آنها ارائه مي‌گردد؛ همچنين هر کتابي که مردّد است ميان سخن معصوم و غير معصوم، اگر گروهي را عقيده بر آن باشد که حاوي سخن معصوم است، در اين معرفي جاي مي‌گيرد. از اين رو، کتبي مانند: ديوان الإمام علي (عليه السلام) ، فقه الرضا، مصباح الشريعة و... در اين کتابشناسي معرفي خواهند شد.
3. کتب حديثي‌اي که تا کنون به چاپ رسيده‌اند، معرفي خواهند شد. از اين رو، کتبي چون: صحيفةالنبي، صحيفة علي، صحيفة فاطمة و... و نيز بسياري از اصول اربعمأة و کتب حديثي ديگر - که در زمان حضور ائمه تدوين شده‌اند - در اين فهرستگان نمي‌گنجند؛ چرا که از آنها نسخه‌اي در دست نيست. همچنين کتابي که داراي نسخه خطي است، ولي تا به حال به طبع نرسيده است، در اين فهرستگان، ياد نخواهد شد.
4. در معرفي کتب، ترتيب تاريخي وفات مؤلفان و کساني که اثر بدانان منسوب است، منظور شده است. گرچه ترتيب الفبايي کتب يا ترتيب الفبايي مؤلفان را نيز مي‌توان معيار قرار داد؛ ليک معرفي با ترتيب تاريخي، فوايد بسيار براي پژوهشگران به همراه دارد؛ گذشته از آن که ترتيب الفبايي، با ضميمه ساختن فهرست‌ها، قابل دستيابي است.
5. منابعي که صرفاً با استخراج احاديث اهل سنت (در فضائل اهل بيت (عليهم السلام) يا ديگر موضوعات) گرد آمده‌اند، گرچه مؤلفان آنها شيعه‌ي امامي باشند، در اين مجموعه نمي‌گنجند.
6. در معرفي هر کتاب، بناست اين اطلاعات ارائه گردد:
يک. شناسنامه کتاب.
دو. نسخه شناسي:
الف. معرفي نسخه‌هاي خطي موجود در کتابخانه‌ها،
ب. معرفي نسخه‌هاي ياد شده در کتابنامه‌ها و فهرستنامه‌ها و...
سه. تعداد ويرايش‌هاي اثر و مشخصه‌هاي هر يک.
چهار. ويژگي‌هاي کتاب:
الف. موضوع کتاب،
ب. تعداد ابواب و احاديث،
ج. وضعيت اسناد،
د. تنظيم و تبويب کتاب.
پنج. خلاصه‌ي فهرست مطالب.
شش. پژوهش‌هاي انجام شده درباره‌ي کتاب:
الف. شرح، حاشيه و تعليقه،
ب. ترجمه،
ج. تلخيص يا تکميل،
د. معجم سازي، تصنيف و تبويب،
هـ. نوشته‌هاي تحليلي در زمينه کتاب.
هفت. مؤلف:
الف. ويژگي‌هاي فکري مؤلف،
ب. گرايش‌هاي فکري و کلامي و فقهي زمان مؤلف،
ج. شرايط اجتماعي و سياسي زمان مؤلف.
هشت. ارزيابي کتاب:
الف: انتساب کتاب به مؤلف،
ب. نقل کتاب به طرق معتبر،
ج. ديدگاه عالمان رجال درباره‌ي کتاب،
د. ديدگاه فقيهان درباره کتاب.
پايان زماني اين معرفي‌ها «مستدرک الوسائل» ميرزاحسين نوري (م 1320 قمري) است. بر اين اساس، فهرستي از آنچه ملاک‌هاي ياد شده را در بردارد، در ابتدا ذکر مي‌کنيم و البته آن را فهرست نهايي معرفي‌ها نمي‌دانيم:

فهرست کتب حديث شيعه

1. ديوان الامام علي (عليه السلام) ، امام علي (عليه السلام) (م 40ق)،
2. کتاب سليم بن قيس، سليم بن قيس هلالي (م 90 ق)،
3. الصحيفة السجادية، امام سجاد (عليه السلام) (م 94 ق)،
4. توحيد المفضل، امام صادق (عليه السلام) (م 148 ق)،
5. مصباح الشريعة، امام صادق (عليه السلام) (م 148 ق)،
6. أصل أبي سعيد عَباد العصفري، ابوسعيد عَباد العصفري (ق 2)،
7. أصل جعفر بن محمد القرشي، جعفر بن محمد القرشي (ق 2)،
8. أصل جعفر بن محمد الحضرمي، جعفر بن محمد الحضرمي (ق 2)،
9. أصل خلاّد السندي، خلاّد السندي (ق 2)،
10. أصل زيد الزرّاد، زيد الزراد (ق 2)،
11. أصل زيد النرسي، زيدالنرسي (ق 2)،
12. أصل عاصم بن حميد الحناط، عاصم بن حميد الحنّاط (ق 2)،
13. أصل عبدالله بن الجبر، عبدالله بن الجبر (ق 2)،
14. أصل عبدالملک بن الحکيم، عبدالملک بن الحکيم (ق 2)،
15. أصل علاء بن رزين، علاء بن رزين (ق 2)،
16. أصل علي بن أسباط، علي بن اسباط (ق 2)،
17. أصل مثني بن الوليد الحناط، مثني بن الوليد الحناط (ق 2)،
18. أصل محمد بن المثنّي الحضرمي، محمد بن المثني الحضرمي (ق 2)،
19. کتاب حسين بن عثمان، حسين بن عثمان (ق 2)،
20. کتاب دُرُست بن أبي منصور، دُرُست بن ابي منصور (ق 2)،
21. کتاب عبدالله بن يحيي الکاهلي، عبدالله بن يحيي الکاهلي (ق 2)،
22. الرسالة الذهبية، امام رضا (عليه السلام) (م 203 م)،
23. صحيفة الإمام الرضا، امام رضا (عليه السلام) (م 203 ق)،
24. فقه الرضا، امام رضا (عليه السلام) (م 203 ق)،
25. تفسير الامام العسکري، امام حسن عسکري (عليه السلام) (م 260 ق)،
26. النوادر، احمد بن محمد اشعري قمي (م 280 ق)،
27. الغارات، ابواسحاق ابراهيم بن محمد ثقفي (م 283 ق)،
28. بصائر الدرجات، ابن فَرّوخ صفّار (م 290 ق)،
29. طب الأئمه، ابوعَتاب بن سابور الزيات (ق 2)،
30. المحاسن، احمد بن عبدالله البرقي (ق 3)،
31. الزهد، حسين بن سعيد الأهوازي (ق 3)،
32. المؤمن، حسين بن سعيد الأهوازي (ق 3)،
33. قرب الإسناد، الحِميري القمي (ق 3)،
34. مسائل علي بن جعفر، علي بن جعفر العُرَيضي (ق 3)،
35. تفسير فرات الکوفي، فرات بن ابراهيم الکوفي (ق 3)،
36. تفسير العياشي، العيّاشي (م 320 ق)،
37. الکافي، محمد بن يعقوب الکليني (م 329 ق)،
38. التمحيص، الإسکافي (م 336 ق)،
39. دعائم الإسلام، نعمان بن محمد التميمي (م 363 ق)،
40. کامل الزيارات، جعفر بن محمد بن قولويِه (م 367 ق)،
41. الأمالي، شيخ صدوق (م 381 ق)،
42. التوحيد، شيخ صدوق (م 381 ق)،
43. ثواب الأعمال، شيخ صدوق (م 381 ق)،
44. الخصال، شيخ صدوق (م 381 ق)،
45. صفات الشيعة، شيخ صدوق (م 381 ق)،
46. علل الشرائع، شيخ صدوق (م 381 ق)،
47. عيون أخبار الرضا (عليه السلام) ، شيخ صدوق (م 381 ق)،
48. فضائل الأشهر الثلاثة، شيخ صدوق (م 381 ق)،
49. فضائل الشيعة، شيخ صدوق (م 381 ق)،
50. کمال الدين و تمام النعمة، شيخ صدوق (م 381 ق)،
51. مصادقة الإخوان، شيخ صدوق (م 381 ق)،
52. معاني الأخبار، شيخ صدوق (م 381 ق)،
53. کتاب من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق (م 381 ق)،
54. تحف العقول، ابن شعبة الحَرّاني (ق 4)،
55. کفاية الأثر، علي الخزاز الرازي (ق 4)،
56. تفسير القمي، علي بن ابراهيم القمي (ق 4)،
57. غيبة النعماني، محمد بن ابراهيم النعماني (ق 4)،
58. الأشعثيات، محمد بن محمد الأشعث الکوفي (ق 4)،
59. جامع الأحاديث، جعفر بن احمد قمي ايلاقي (ق 4)،
60. مأة منقبة، محمد بن احمد بن شادان قمي (ق 4)،
61. نهج البلاغة، السيد الرضي (م 406 ق)،
62. الأمالي، شيخ مفيد (م 413 ق)،
63. المزار، شيخ مفيد (م 413 ق)،
64. طب النبي، جعفر بن محمد المستغفري (م 432 ق)،
65. الأمالي، سيد مرتضي (م 436 ق)،
66. اختيار معرفة الرجال، شيخ طوسي، (م 460 ق)،
67. الاستبصار، شيخ طوسي (م 460 ق)،
68. تهذيب الأحکام، شيخ طوسي (م 460 ق)،
69. الأمالي، شيخ طوسي (م 460 ق)،
70. الغيبة، شيخ طوسي (م 460 ق)،
71. مصباح المتهجّد، شيخ طوسي (م 460 ق)،
72. الأربعون حديثاً، ابوسعيد محمد الخُزاعي (ق 5)،
73. غررالحِکم و دررالکلَم، عبدالواحد تميمي آمِدي (ق 5)،
74. إعلام الوري، ابوعلي الطبرسي (م 548 ق)،
75. النوادر، سيد فضل الله راوندي (م 548 ق)،
76. الدعوات، قطب الدين راوندي (م 573 ق)،
77. المناقب، ابن شهر آشوب (م 588 ق)،
78. الاحتجاج، ابومنصور الطَبَرسي (ق 6)،
79. مکارم الأخلاق، ابونصر الطبرسي (ق 6)،
80. الأربعون حديثاً، شيخ منتجب الدين (ق 6)،
81. الفضائل، ابوالفضل شادان بن جبرئيل قمي (ق 6)،
82. مشکاة الأنوار، ابوالفضل علي الطَبرِسي ( م 600 ق)،
83. الاقبال، سيد بن طاووس (م 664 ق)،
84. الأمان من الأخطار، سيد بن طاووس (م 664 ق)،
85. جمال الأسبوع، سيد بن طاووس (م 664 ق)،
86. فلاح السائل، سيد بن طاووس (م 664 ق)،
87. مُهَج الدعوات و مَنهج العبادات، سيد بن طاووس (م 664 ق)،
88. جامع الأخبار، محمد بن محمد السبزواري الشعيري (ق 7)،
89. مشارق أنواراليقين، الحافظ رجب البُرسي (م 773 ق)،
90. الأربعون حديثاً، شهيد اول (م 786 ق)،
91. الأربعون حديثاً من وصية النبي، شهيد اول (م 786 ق)،
92. المزار، شهيد اول (م 786 ق)،
93. ارشاد القلوب، حسن بن محمد الديلمي (ق 8)،
94. أعلام الدين، حسن بن محمد الديلمي (ق 8)،
95. عوالي اللئالي، ابن أبي جمهور الأحسائي (ق 9)،
96. البلد الأمين، الکفعمي (م 905 ق)،
97. المصباح، الکفعمي (م 905 ق)،
98. الأربعون حديثاً، شهيد ثاني (م 945 ق)،
99. الشهاب في الحِکم و الآداب، يحيي بن حسين البحراني (ق 10)،
100. تأويل الآيات، شرف الدين علي الحسيني (ق 10)،
101. الأربعين، شيخ بهايي (م 1030 ق)،
102. مفتاح الفلاح، شيخ بهايي (م 1030 ق)،
103. النوادر في جمع الأحاديث، فيض کاشاني (م 1091 ق)،
104. الوافي، فيض کاشاني (م 1091 ق)،
105. إثبات الهداة، شيخ حر عاملي (م 1104 ق)،
106. بداية الهداية، شيخ حر عاملي (م 1104 ق)،
107. الجواهر السَّنية، شيخ حر عاملي (م 1104 ق)،
108. الصحيفة السجادية الثانية، شيخ حر عاملي (م 1104 ق)،
109. الفصول المهمة في أصول الأئمة، شيخ حر عاملي (م 1104 ق)،
110. وسائل الشيعة، شيخ حر عاملي (م 1104 ق)،
111. البرهان، سيد‌هاشم بَحراني (م 1107 ق)،
112. بحارالأنوار، محمدباقر مجلسي (م 1111 ق)،
113. نورالثقلين، عبدعلي بن جمعة العروسي الحُوَيزي (م 1112)،
114. معادن الحکمة، محمد بن الفيض (م 1115 ق)،
115. عوالم العلوم، عبدالله البحراني (ق 12)،
116. مستدرک الوسائل، ميرزاحسين نوري (م 1320 ق).

پي‌نوشت‌ها:

1. اين مقاله، پيش از اين، در فصل نامه‌ي علوم حديث (ش 8) منتشر شده است.
2. وسائل الشيعة، ج 30، ص 165 (طبع آل البيت).
3. روضة المتقين، ج 14.
4. سير حديث در اسلام، سيد احمد ميرخاني، ص 310-311.
5. الذريعة، ج 6، ص 301-374.
6. همان، ج 2، ص 127.
7. وسائل الشيعة، ج 30 (آل البيت).
8. خاتمة مستدرک الوسائل، ج 1 (آل البيت).
9. مانند: «کتابشناسي کتب اربعه»، استاد کاظم مدير شانه چي، کيهان فرهنگي، سال 3، شماره‌ي 5، ص 11.
10. علم الحديث، استاد مدير شانه چي، ص 68.
11. همين جا از صاحب نظران و‌انديشه وران طلب مي‌کنيم که با نقدها و پيشنهادهاي خود، ما را در تکميل اين طرح، ياري رسانند.

منبع مقاله :
مهريزي، مهدي؛ (1381)، حديث پژوهي (جلد اول)، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث، چاپ دوم.
 


ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
مقالات مرتبط
موارد بیشتر برای شما