معناشناسی لغوی
1. اَلاء
«آلاء» جمع «إلی» (1) («ألی»، (2) «أَلاً» (3) یا «إلی» با کسره یا فتحه همزه) (4) به معنای نعمت‌هاست. (5)2. مَنّ
«مَنّ» (میم و نون) دارای دو معنای اصلی است: الف) قطع؛ ب) انجام دادن کار خیر و نیک (انعام). (6) از معانی «منّ» انعام و نعمت دادن (7) است و «منة» اسم به شمار می‌آید. (8)3. نعمة
«نِعمة» اسم از فعل «انعَمَ» است (9) و از نون، عین و میم (10) گرفته شده است و معنای آن مال یا روزی ای است که خداوند به بندگانش اِنعام می‌کند (11) و ارزانی می‌دارد. جمع «نعمة»، «نِعَم» است. (12) برخی از اهل لغت نعمت را با ذکر مصداق مثل دست و هرآنچه به انسان انعام شده است، توضیح داده‌اند (13) و برخی دیگر به «مَنّ» و «عطاء» (14) معنا کرده‌اند.معناشناسی تفسیری
1. آلاء
«آلاء» به معنای نعمت‌ها و عطایا و مفرد آن «ألاً»، «أَلی» و «إلی» است. مفسران این معنا را در ذیل آیه «... فَاذکرُوا آلاء اللهِ...» (15) ذکر کرده (16) و هیچ کدام به فرق آن با نعمت اشاره نکرده‌اند. برخی از اهل نظر از ذکر مصادیق «آلاء» در سوره الرّحمن نتیجه گرفته‌اند هرگونه فضل و احسان مادی، معنوی، ظاهری و باطنی از مصداق‌های «آلاء» و معنای جامع آن هر چیزی است که به رحمت و عطوفت خدا برمی گردد؛ بنابراین مفهوم «إلى» با «نعمت» مترادف نیست. (17) بر اساس این نظر «آلاء» اعم از «نعمت» و قهراً «نعمت» اخص است.2. منّ
مفسران و صاحب نظران در ذیل آیه «لَقَد مَنَّ اللهُ...» (18) نوشته‌اند: «مَنّ» به معنای نعمت است. (19) «مَنَّ اللهُ...»: خدا انعام کرد. (20) «مِنّة»: نعمت سنگین و بزرگ. (21)3. نعمة
بعضی مفسران در ذیل آیه: «... اذکرُوا نِعمَتِی الَّتِی أَنعَمتُ عَلَیکم...» (22) مرقوم داشته‌اند: «نعمت» نفعی شایسته سپاس و شکر است و «اِنعام»، «احسان» و «افضال» در معنا یکسان هستند. (23) برخی در ذیل آیه «صِرَاطَ الَّذینَ أَنعمتَ عَلَیهِم...» (24) گفته‌اند: «نِعمت» بر وزن «فِعلة» حالت حسنه و نیک و مصداقش لذات حسّی است؛ آن گاه در لذات معنوی سودمند هم به کار رفته است؛ گرچه شخصی بهره مند احساس و ادراک نکند. (25) برخی هم گفته‌اند: «نعمة» دراصل حالتی است که انسان از آن لذت می‌برد. (26)برخی صاحب نظران گفته‌اند: «نعمت» حالت حسنه و نیک و «انعام» احسان به دیگری (27) است. بعضی دیگر اظهار داشته‌اند معنای اصلی ماده «نعمت» معیشت نیک و حسن حال است؛ اعم از اینکه مادّی یا معنوی باشد؛ همچنین آنچه به سبب آن، حسن معیشت و زندگی نیک حاصل شود. (28) برخی مفسران به ذکر مصادیق نعمت پرداخته و متعرض معنای آن نشده‌اند. (29)
جمع بندی و تحلیل نهایی
1. ظاهر کلمات اهل لغت و تفسیر در معنای «آلاء»، «نعمت» و «مَنّ» از تشابه معنایی آنها حکایت می‌کند و تعلّق ذکر به «آلاء» «... فَاذکرُوا آلاء اللهِ...» (30) و «نعمت» «...اذکرُوا نِعمَتِی الَّتِی أَنعَمتُ عَلَیکم...» (31) و اضافه شدن «آلاء» به «... الله...» (32) و «...ربّ...» (33) و «نعمت» به «...الله...» (34) و «...ربّ...» (35) تشابه معنایی را تقویت می‌کند. در قرآن «آلاء» و «نعمت» بیشتر به خدا مربوط می‌باشد بلکه فاعل مشتقات «انعام» و «منة» هم در آیات بسیاری خدا است و مصادیق آلاء، نعمت‌ها و منت‌های الهی هم تقریباً مشابه یکدیگر و بی شمار است.2. با توجه به مطالب یادشده می‌توان فرق «آلاء» با «نعمت» و تفاوت «نعمت» با «منّ» را از سه جهت بیان کرد:
الف) «آلاء» تنها به صورت جمع در قرآن آمده و مفرد آن در قرآن ذکر نشده است و در لغت و قرآن هم فعلی که از ماده «آلاء» و به معنای انعام باشد، به کار نرفته است؛ علاوه بر این کاربرد «نعمت» و مشتقات آن در قرآن و لغت بیشتر است و فعل مادّه «نعمت» و «منّة» نیز در قرآن آمده است.
ب) همانگونه که صاحب التحقیق (36) به اصل تفاوت معنایی اشاره کرده‌اند، واژه «آلاء» اعم از «نعمت» است؛ زیرا کلمه «آلاء» بیشتر در سوره الرحمن تکرار شده است و چون آغاز سوره نام و صفات (الرحمن) است، آنچه در آیات بعدی آمده است، مظاهر و مصادیق رحمت خدا می‌باشد و روشن است رحمت خدا از نعمت و انعام خدا (به معنای احسان او) وسعت و قلمرو بیشتری دارد و قهراً لفظ «آلاء» اعم از «نعمت» خواهد بود.
ج) همان گونه که راغب گفته بود، «نعمة» به معنای نعمت سنگین و بزرگ است. (37) فرقی که صاحب الفروق اللغویه گفته است («آلاء» را به معنای نعمت‌های پی درپی یا نعمت‌های بزرگ می‌داند) (38) و نتیجه اش اخص بودن کلمه «آلاء» از «نعمت» است، تفاوت دیگری است که از کلمات اهل لغت و تفسیر استفاده نمی شود.
پی‌نوشت‌ها:
1. خلیل بن احمد فراهیدی؛ العین؛ ج1، ص 99.
2. ابومنصور محمدبن احمد ازهری؛ تهذیب اللغه؛ ج15، ص430.
3. اسماعیل بن حمّاد جوهری؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه؛ ج6، ص2270.
4. احمدبن محمد فیومی؛ المصباح المنیر؛ ص20.
5. خلیل بن احمد فراهیدی؛ العین؛ ج1، ص99. ابومنصور محمدبن احمد ازهری؛ تهذیب اللغه؛ ج15، ص430. اسماعیل بن حمّاد جوهری؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه؛ ج6، ص2270. احمدبن محمد فیومی؛ المصباح المنیر؛ ص20.
6. ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغه؛ ج5، ص267. «منّ» به معنای قطع در گروه واژگان قطع و بررسی می‌شود.
7. اسماعیل بن حمّاد جوهری؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه؛ ج6، ص2207. احمدبن محمد فیومی؛ المصباح المنیر؛ ص581.
8. خلیل بن احمد فراهیدی؛ العین؛ ج3، ص1732.
9. اقتباس از: ابومنصور محمد بن احمد ازهری؛ تهذیب اللغه؛ ج 3، ص 11. احمد بن محمد فیومی؛ المصباح المنیر؛ ص 614.
10. ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغه؛ ج 5، ص 446.
11. ابن درید؛ جمهرة اللغه؛ ج2، ص 449. ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغه؛ ج 5، ص 446.
12. احمد بن محمد فیومی؛ المصباح المنیر؛ ص 614.
13. خلیل بن احمد فراهیدی؛ العین؛ ج 3، ص 1815. اسماعیل بن حمّاد جوهری؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه؛ ج5، ص 2042.
14. ابومنصور محمد بن احمد ازهری؛ تهذیب اللغه؛ ج 3، ص 10.
15. اعراف: 69.
16. محمد بن حسن طوسی؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ ج 4. ص 445. محمودبن عمر زمخشری؛ الکشاف؛ ج 2، ص 117. فضل بن حسن طبرسی؛ مجمع البیان؛ ج 4-5، ص675. محمدحسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج 8، ص 178. ابن عاشور؛ التحریر والتنویر؛ ج 8، ص 160. راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 84.
17. حسن مصطفوی؛ التحقیق فی کلمات القرآن: ج 1، ص 124. واژه «آلاء» 34 بار در قرآن آمده است: 31 بار در سوره الرّحمن، دو بار در آیات 69 و 74 سوره اعراف و یک بار در آیه 55 سوره نجم.
18. آل عمران: 164.
19. فضل بن حسن طبرسی؛ مجمع البیان؛ ج 1 - 2، ص 875. ابن عاشور؛ التحریر والتنویر؛ ج3، ص276.
20. محمد بن حسن طوسی؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ ج3، ص 38. ناصرالدین بیضاوی؛ انوار التنزیل و اسرارالتاویل؛ ج 1، ص 301.
21. راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 777. آیاتی که مشتقات «من» در آنها آمده است و ممکن است به معنای انعام باشد: نساء: 94. انعام: 53. یوسف: 90. ابراهیم: 11. طه : 37. قصص: 5 و 82، صافات: 114. حجرات: 17. طور: 27.
22. بقره: 40 و 122.
23. محمد بن حسن طوسی؛ البیان فی تفسیر القرآن؛ ج 1، ص 443. محمد بن عمر فخرالدین رازی؛ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)؛ ج3، ص28.
24. حمد: 7.
25. ابن عاشور؛ التحریر والتنویر؛ ج 1، ص 191.
26. ناصرالدین بیضاوی؛ انوار التنزیل و اسرارالتاویل: ج1، ص15.
27. راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ج 1، ص 815.
28. حسن مصطفوی؛ التحقیق فی کلمات القرآن؛ ج 12، ص 178. در قران مشتقات «انعام» هفده بار، واژه «نعمت» 47 بار و کلمه «نعماء» یک بار آمده است؛ البته الفاظ دیگر هم خانواده با «نعمت» مانند «نعیم»، «أنعام»، «الأنعم» و «النعم» در آیات ذکر شده است.
29. محمودبن عمر زمخشری؛ الکشاف؛ ج 1، ص 30. فضل بن حسن طبرسی؛ مجمع البیان؛ ج 1، ص 207. محمد بن علی شوکانی؛ فتح القدیر؛ ج 1، ص 24.
31. اعراف: 69.
32. بقره: 40 و 122.
33. اعراف: 69.
34. نجم: 55.
35. بقره: 211.
36. زخرف: 13. طور: 29. ضحی : 11.
36. حسن مصطفوی؛ التحقیق فی کلمات القرآن؛ ج 1، ص123.
37. راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 777.
38. ابوهلال عسگری؛ معجم الفروق اللغویه؛ ص 6.
جمعی از محققان؛ (1394)، فرهنگ نامه تحلیل واژگان مشابه در قرآن جلد اوّل: اخر - احصاء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)، چاپ اول.
