واژه شناسی قرآنی: اِتيان، اِقبال، طُلوع، مَجيء

معناشناسي لغوي

1. إتيان
>

«إتيان» مصدر «أتي...» (1) اسم از أتي(2) به معناي مجيء و آمدن است.(3)

2. إقبال
>

«اقبال» از «قبل» (قاف، باء و لام) گرفته شده است و مادّه آن در تمام موارد بر مواجهه و رويارويي يک شيء با شيء ديگر دلالت دارد.(4) بر اساس شواهدي که برخي از اهل لغت براي «اقبال» آورده‌اند، معناي آن رويارويي و مواجهه است؛. مانند: «أقبَلتُ الابِل طَريقَ کَذا»: شتران را جلوي خود قرار دادم تا آنها را به پيش برانم؛ (5) «أقبلتُهُ» او را در جلوى خود قرار دادم.(6) بعضى «اِقبال» را به نقيض و خلاف «إدبار» (پشت کردن) معنا کرده‌اند.(7)

3. طُلوع
>

«طلوع» از «طَلع» (طاء، لام و عين) بر ظهور و آشکار شدن يک شيء دلالت دارد.(8) بعضي از اهل لغت در معناي «طَلعتُ عَلَيهم» گفته‌اند: بر آنان اقبال کردم و روي آوردم تا مرا ببينند.(9)

4. مجيء
>

مجيء (مصدر) «جَيَأ» (جيم، ياء و همزه)(10) به معناي اقبال و آمدن(11) و حضور(12) است.

معناشناسي تفسيري
>

1. اتيان
>

برخي صاحب نظران «اِتيان» را به آمدن با سهولت معنا کرده و افزوده اند: به سيلي که در جهت خود روان است، «أتيّ» گفته مي‌شود. «اِتيان» در آمدن يک شيء يا آمدن با فرمان و تدبير به کار رفته است و در خير و شر و اعيان و اعراض کاربرد دارد.(13) بعضي مفسران هم در ذيل آيه «... وَ أُتُوا بِهِ مُتشَبِها...»،(14) «أتُوا» را به «جِيئوا» معنا کرده‌اند: در بهشت براي مؤمنان ميوه آورده مي‌شود؛(15) همچنين «أتوا» را در آيه «...أَتَوهُ دَاخِرين» (16) به معناي «جَاؤا» (آمدند) دانسته و جمله يادشده را به آمدن تمام خلق با کوچکي و ذلت نزد خداوند در صفحه قيامت تفسير کرده‌اند؛(17) برخي مفسران بدون معنا کردن آن گفته‌اند: «أتَوه» فِعل از «اِتيان» است.(18)

2. اِقبال
>

محققان «اقبال» را به توجه در جهت جلو همانند استقبال معنا کرده (19) و بعضي مفسران هم در ذيل آيه «وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ ...» (20) اظهار داشته‌اند: «اِقبال» آمدن (مجيء) از جهت جلوي يک شيء است و در آيه فوق استعاره از قصد کردن طرف مقابل با سخن و کلام است.(21)

3. مجيء
>

فعل ماضي از «مجيء» در قرآن بسيار آمده است و به دليل مشخص بودن معنا، مفسران به آن نپرداخته‌اند؛ ولي برخي از ايشان در ذيل آيه «... ان يأتيهُمُ...»(22) گفته اند: «اِتيان» و «مجيء» گاهي در جايي که رفت و آمد هم امکان ندارد، به کار مي‌رود؛ مثل اينکه مي‌گويي تهديد فلاني يا حديث فلاني به من رسيد (اتيان) يا سخن فلاني به من واصل شد (مجيء) و در هيچ کدام اتيان حقيقي مقصود نيست.(23) از بيان فوق مي‌شود که «مجيء» به معناي «اتيان» است.

جمع بندي و تحليل نهايي
>

واژگان يادشده در معناي آمدن اشتراک دارند؛ البته برخي محققان درباره آنها تفاوت هايي اظهار داشته‌اند يا از تأمل در آيات مربوطه و لغت مطالبي استفاده مي‌شود؛ از جمله:
1. «اِتيان» آمدن با سهولت است و در آمدن يک شخص يا شيء و يا آمدن با فرمان و تدبير و در خير و شر و اعيان و اعراض کاربرد دارد؛(24) همچنين استعمال آن ممکن است طبيعي يا قهري باشد (25) و در لازم يا متعدي، مجرّد يا مزيدفيه و در مکان يا زمان به کار مي‌رود؛ خواه فاعل يا مفعول آن محسوس باشد يا معقول. (26) «مجيء» مثل «اتيان» است؛ گرچه اعم از آن است؛ زيرا «اتيان» (آمدن از روي سهولت) گاهي به اعتبار قصد کاربرد دارد؛ گرچه حاصل نشود؛ ولي «مجيء» به اعتبار حصول و وجود اطلاق مي‌شود و گفته‌اند «مجيء» در اعيان و معاني در آمدن يک شخص يا شيء يا آمدن با فرمان و درباره کسي که قصد مکان، عمل يا زماني را کرده است، به کار مي‌رود. (27)
2. فرق ديگر بين «مَجيء» و «اِتيان» اين است که «مَجيء» بيشتر در صاحبان عقل و اختيار به کار مي‌رود؛ ولي «اتيان» بيشتر در غير صاحبان خرد کاربرد دارد.(28)
3.فرق بين «اقبال» و «مجيء» اين است که «اقبال» آمدن از هر جهت است.(29)
4. «مجيء» در ماديات و معنويات کاربرد دارد؛ چنانکه برخي صاحب نظران گفته اند و به آياتي از قرآن استشتهاد کرده‌اند.(30)
5. در آياتي که «اقبال» (از باب افعال) به کار رفته است، فاعل آن تنها انسان و صاحب عقل و شعور است؛ ولي در فعل «أتي» - غير از خدا، انسان، ملائکه و صاحبان شعور - امر (تدبير) خدا، (31) حديث موسي،(32) حين(33) (زمان)، عذاب،(34) يقين(35) و... هم آمده است. فاعل فعل «جاء» گاه مشابه «أتي» است؛ مثل: «جاء الخوف»، (36) (جاء أمُرنا»(37)، «جاء الحقُّ» (38) و «جاءَ وَعدُ الاخِرة»؛(39) ولي در بيشتر موارد فاعل آن انسان و صاحب شعور است.
6. مادّه «اِتيان» به صورت ثلاثي(40) و باب افعال (41) در قرآن زياد به کار رفته است؛ ولي مادّه «مجيء» در قرآن غالباً از فعل ثلاثي و ماضي و تنها در يک آيه از باب افعال آمده است. (42)

پي‌نوشت‌ها:

1. خليل بن احمد فراهيدي؛ العين؛ ج 1، ص 65. ابن فارس؛ معجم مقاييس اللغه؛ ج 1، ص 50.
2. احمد بن محمد فيومي؛ المصباح المنير؛ ص 3.
3. همان. اسماعيل بن حمّاد جوهري؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربيه؛ ج6، ص 2261. ابن منظور؛ لسان العرب؛ ج1، ص 64. مجدالدين فيروزآبادي؛ القاموس المحيط؛ ج 2، ص 1651.
4. ابن فارس؛ معجم مقاييس اللغه؛ ج 5، ص 51.
5. خليل بن احمد فراهيدي؛ العين؛ ج3، ص 1437.
6. ابومنصور محمدبن احمد ازهري؛ تهذيب اللغه؛ ج 9، ص 164.
7. اسماعيل بن حمّاد جوهري؛ الصحاح تاج اللغه صحاح العربيه؛ ج5، ص 1797. احمد بن محمد فيومي؛ المصباح المنير؛ ص 488.
8. ابن فارس؛ معجم مقاييس اللغه؛ ج3، ص419.
9. ابومنصور محمد بن احمد ازهري؛ تهذيب اللغه؛ ج 2، ص 170. مادّه «طلوع» در قرآن به معناي اقبال نيامده است.
10. ابن فارس؛ معجم مقاييس اللغه: ج 1، ص 497.
11. اسماعيل بن حماد جوهري؛ الصحاح تاج اللغه و صحاح العربيه؛ ج 1، ص 42. ابن منظور؛ لسان العرب؛ ج2، ص 431. مجدالدين فيروزآبادي؛ القاموس المحيط؛ج 1، ص98.
12. ابومنصور احمد بن محمد فيومي؛ المصباح المنير؛ ص 116.
13. راغب اصفهاني؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 60. مشتقات «اتيان» در آيات بسياري آمده است.
14. بقره: 25.
15. فضل بن حسن طبرسي؛ مجمع البيان؛ ج 1 - 2، ص 162.
16. نمل: 87.
17. محمدبن حسن طوسي؛ البيان في تفسير القرآن؛ ج 8، ص 124.
18. ابوعبدالله محمد بن احمد قرطبي؛ لجامع لاحکام القرآن؛ ج13، ص 160.
19. راغب اصفهاني؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص653. مشتقات اقبال (از باب افعال) در نه آيه آمده است.
20. صافات: 27.
21. ابن عاشور؛ التحرير والتنوير؛ ج 23، ص 24.
22. بقره: 210.
23. فضل بن حسن طبرسي؛ مجمع البيان؛ ج 1 - 2، ص 539.
24. راغب اصفهاني؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 60.
25. ابوالبقاء الکفوي؛ الکليات؛ ص 34.
26. حسن مصطفوي؛ التحقيق في کلمات القرآن؛ ج 1، ص 29.
27. راغب اصفهاني؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ص 212.
28. حسن مصطفوي؛ التحقيق في کلمات القرآن؛ ج 2، ص 147.
29. ابو هلال عسگري؛ معجم الفروق اللغويه؛ ص 63.
30. حسن مصطفوي؛ التحقيق في کلمات القرآن؛ ج 2، ص 148.
31. نحل: 1.
32. ولد: 9.
33. انسان: 1.
34. انعام : 40.
35. مدثّر:47.
36. احزاب : 19.
37. هود: 40.
38. اسراء : 81.
39. همان، 7.
40. بقره: 177 و ... .
41. مائده : 20.
42. مريم : 23.

منبع مقاله :
جمعي از محققان؛ (1394)، فرهنگ نامه تحليل واژگان مشابه در قرآن جلد اوّل: اخر - احصاء، قم: دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي)، چاپ اول.