آستانه‌ي کاظمين

[=آستانه‌ي کاظمين= آستانه‌ي جوادين]، مدفن مقدس حضرت امام موسي کاظم (عليه السلام) امام هفتم؛ همچنين مرقد مطهر امام نهم حضرت محمدجواد (عليه السلام) در همين آستانه است (امام محمدبن علي (عليه السلام)). عمارت اول آستانه‌ي کاظمين: اگرچه دقيقاً از کيفيت بناي عمارت اول مقابر قريش و يا آستانه‌ي کاظمين امروزه اطلاعي در دست نداريم ولي از منابع قديمي برمي‌آيد که پس از پايان يافتن بناي شهر بغداد در سال 149ق، منصور خليفه‌ي عباسي باغهاي شونيزيه‌ي صغير را به مقبره‌ي خانوادگي خويش اختصاص داد و نام آن را مقابر قريش نهاد و در آن عمارتهائي بنا کرد: خطيب بغدادي در کتاب خود تاريخ بغداد مي‌نويسد: اولين شخصي که در مقابر قريش به خاک سپرده شد جعفر الاکبر فرزند منصور در سال 150ق بود. بعضي از مورخين شيعه از آن جمله شيخ جمال‌الدين يوسف فرزند حاتم عاملي، از شاگردان محقق حلي و داراي اجازه‌اي از سيدابن طاوس حلي، در کتاب خود الدرالنظيم تأکيد مي‌نمايد، حضرت امام موسي کاظم (عليه السلام) بقعه‌اي را که بعدها در آن مدفون شدند قبل از فوت خود جهت خويش خريداري فرموده بودند که در مقابر قريش در باغ شونيزيه‌ي صغير واقع بود. سپس که در رجب سال 183ق سندي فرزند شاهک، آن حضرت را در زندان هارون الرشيد مسموم نمود پيکر طاهر وي را به مقابر قريش حمل نمودند و در بقعه‌ي اختصاصي به خاک سپردند و بعد حفيد وي حضرت امام محمد جواد (عليه السلام) (م 220ق) در کنار جدش در مقبره‌ي اختصاصي او که جدا از مقابر عباسيين بود به خاک سپرده شد. سپس بر اين دو قبر مطهر عمارت بنا نمودند و به نام بقعه‌ي کاظمين شهرت يافت. در نزديکي اين بقعه مسجد باب التين واقع بود که شيعيان به رعايت تقيه، از مسجد مذکور مزار اين دو بزرگوار را زيارت مي‌کردند. لذا بقعه‌ي کاظمين به مشهد باب التين واقع بود که شيعيان به رعايت تقيه، از مسجد مذکور مزار اين دو بزرگوار را زيارت مي‌کردند. لذا بقعه‌ي کاظمين به مشهد باب التين شهرت يافت. خطيب بغدادي به نقل از حفيد سندي بن شاهک چنين ذکر نموده: «هنگامي که موسي بن جعفر در زندان فوت نمود جماعتي از عدول کرخ را حاضر کرديم و نزد جسد وي برديم و پس از اينکه شهادت دادند بر فوت او جسد وي را در مقابر شونيزي به خاک سپردند». کيفيت اداره‌ي آستانه‌ي کاظمين در عصر تقيه: هنگامي که حضرت امام موسي کاظم (عليه السلام) در سال 183ق به خاک سپرده شد، در مقابر قريش عمارت کوچک اختصاصي شامل حرم و گنبد و چند حجره در کنار عمارت آستانه جهت سکونت خادم و انبار اثاث، از وسايل روشنائي گرفته تا اشياء ديگر بنا شده بود. شيعيان از اطراف و اکناف جهت زيارت آستانه‌ي کاظمين به سوي مقابر قريش سرازير مي‌گشتند. علي‌رغم مشکلات و خفقان حاکم مي‌توان کثرت زائرين را از نوشته‌ي خطيب بغدادي حدس زد که مي‌نويسد: «به نقل از قاضي ابومحمد حسن بن حسين.... استرآبادي به نقل از احمدبن جعفر بن حمدان قطيفي که شنيده است از حسن بن ابراهيم اباعلي خلال که مي‌فرمودند هرگاه حاجتي داشتم قصد زيارت قبر موسي بن جعفر را مي‌کردم و به وي متوسل مي‌گشتم و از خداي تبارک و تعالي مطلب خود را مي‌خواستم سپس خواسته‌ام برآورده مي‌شد». کيفيت اداره‌ي آستانه از طرف شيعيان به اين نحو بود که در نزديکي آستانه، باغ سيده زبيده دختر جعفر و همسر هارون الرشيد واقع بود که جماعتي از شيعيان در آن ساکن و جمعي ديگر از شيعيان نيز در اطراف آن به کشاورزي مشغول بودند، همچنين گروهي از شيعيان در لباس مأموران کفن و دفن و کارهايي از اين قبيل در اطراف آستانه‌ي کاظمين جمع شده بودند و آنان وسائل راحتي زوار آستانه‌ي امامين را تأمين و فراهم مي‌کردند، تا آنکه با گذشت مدت کوتاهي اطراف آستانه‌ي کاظمين مبدل به يک قريه‌ي کوچک گشت. عمارت دوم آستانه‌ي کاظمين: در مطلع قرن چهارم هجري کاظمين رفته رفته قريه‌ي بزرگي شده بود و شيعيان از گوشه و کنار به سکونت در اطراف آستانه مي‌کوچيدند و اين ناحيه رو به آبادي گذاشته بود، لذا پس از خراب کردن عمارت اول آستانه، شيعيان عمارت بزرگتري بنا نمودند و دو ضريح منفصل از يکديگر بر روي هر يک از دو قبر نصب نمودند تا اينکه بغداد به دست آل‌بويه سقوط کرد. عمارت سوم آستانه‌ي کاظمين: پس از سقوط بغداد به دست آل‌بويه و به قدرت رسيدن شيعيان در عراق و پايان عصر خفقان و تقيه، شيعيان از اطراف و اکناف براي زيارت يا اقامت به سوي آستانه‌ي کاظمين سرازير گشتند. در سال 336ق به امر سلطان ابوالحسين احمد فرزند بويه ملقب به معزالدوله بويهي تمام عمارت آستانه را تخريب کردند و به جاي آن عمارت عظيم و باشکوهي بنا نمودند و بر روي هر يک از دو قبر ضريح جداگانه از چوب ساج به شکل زيبا که از نظر هنري با ارزش بود نصب کردند و دو گنبد بزرگ برآوردند. همچنين در مقابل عمارت آستانه، صحن وسيع تأسيس کردند. سپس داخل عمارت آستانه را تزيين کرده، قنديلهاي طلا و نقره آويختند و جهت تأمين امنيت آستانه و تشريفات، سه گردان سرباز در مقابل آستانه مستقر داشتند. اين سلطان براي خود کاخ باشکوهي در کنار آستانه بنا کرد و پنجشنبه‌ها با وزراء و اعيان و اشراف و فرماندهان خويش به زيارت کاظمين مشرف مي‌شد و صبح شنبه به مقر حکومت خود در بغداد باز مي‌گشت. وي در سال 352ق دستور عزاداري سيدالشهداء (عليه السلام) را در ماه محرم صادر نمود. در دهه‌ي محرم تمام بازارها تعطيل مي‌شد و موکب عزا از بغداد به سمت کاظمين روان مي‌گرديد. سپس در سال 369ق عضدالدوله تعميرات وسيعي در آستانه انجام داد و به وسعت آستانه افزود و تزيينات زيادي به آن اضافه کرد. اينک کاظمين مبدل به يک شهر شده بود و هم در عهد عضدالدوله حصار محکمي براي اين شهر بنا شد و بيمارستان معظمي در سال 371ق در غرب بغداد بين کاظمين و کرخ تأسيس گرديد. حريق آستانه‌ي کاظمين: در سال 441ق اختلافات سني و شيعه در بغداد شروع گشت و در سال 443ق کشتاري بين فريقين سني و شيعه در کرخ به راه افتاد و دامنه‌ي اين فتنه از کرخ به کاظمين کشانده شد و آستانه‌ي کاظمين قرباني اين فتنه واقع گرديد و دچار حريق مهيبي شد. سپس ابوالحرث ارسلان فرزند عبدالله بساسيري با کمک ابونصر فيروز فرزند ابي کاليجار مرزبان بويهي معروف به الملک الرحيم آل بويه تمامي خرابيها را ترميم نمودند و به بهترين وجه آستانه و دو گلدسته را تجديد بنا نموده و داخل آستانه و دو گلدسته را تجديد بنا نموده و داخل آستانه را تزيين کردند. همچنين ابونصر فيروز بويهي امر به نصب دو صندوق از چوب ساج بر روي قبر مطهر نمود و صحن شريف را تجديد بنا کرد که در سال 445ق به پايان رسيد. در سال 490ق مجدالملک ابوالفضل الاسعد فرزند موسي قمي يکي از وزراي برکيارق فرزند ملکشاه سلجوقي تعميرات وسيعي در آستانه‌ي کاظمين انجام داد و تمام ديوارهاي آستانه را با کاشي تزيين نمود و دو صندوق از چوب ساج بر روي دو قبر مطهر نصب کرد و در شمال آستانه مسجد بزرگي احداث نمود و دو گلدسته‌ي زيبا و خانه‌ي بسيار بزرگي که داراي حجره‌هاي متعدد بود جهت سکونت زوار آستانه‌ي کاظمين بنا کرد. در سال 569ق بر اثر طغيان شط دجله و جاري شدن سيل عظيم، صحن شريف و حرم مطهر آستانه را آب فرا گرفت که خسارتهائي به عمارت آستانه زد. در سال 575ق توسط خليفه‌ي عباسي الناصرالدين الله که از دوستداران ائمه معصومين (عليهم السلام) بود و شيعيان را گرامي مي‌داشت و به همت وزيرش مؤيدالدين محمدبن محمد قمي تعميرات وسيعي در آستانه‌ي کاظمين انجام گرديد و صندوق شريف تزيين شد و صحن مطهر توسعه يافت و حجره‌هائي در اطراف صحن اضافه گرديد. در سال 604ق الناصرالدين الله خانه‌هائي جهت زائرين و فقرا در اطراف آستانه بنا کرد و اين خانه‌ها به «دورالضيافة» شهرت يافت و دستور داد فقرا را در اين خانه‌ها همه روزه اطعام نمايند. همچنين در سال 608ق حجره‌هاي اطراف صحن آستانه را به مدرسه‌ي علوم ديني مبدل ساخت. سپس در سال 614ق باز هم شط دجله طغيان کرد و سيل مهيبي جاري گشت و صحن شريف و حرم مطهر را آب فرا گرفت و خرابي فراواني به بار آورد و بعد که آب فرو نشست خليفه‌ي عباسي الناصرالدين الله تمامي خرابيها را ترميم نمود. در سال 621ق حريق درآستانه واقع گشت که خسارات فراواني به بار آورد و الناصرالدين الله دستور جبران آن را داد که عمرش وفا نکرد و در رمان 622ق درگذشت و تعمير تمام آستانه و فع خرابيهاي ناشي از آسيب آب و آتش و تزيين حرم توسط وزير وي مؤيدالدين قمي در سال 623ق پايان يافت.
در حمله‌ي هولاکوخان به بغداد که بر هيچ چيز ابقا نکرد و تمام بازارها و خانه‌ها را به آتش کشيد شهر کاظمين هم از اين حمله‌ي وحشيانه در امان نماند و آستانه دستخوش تاراج و حريق واقع گشت. سپس هنگامي که علاء الدين عطا ملک جويني در سال 657ق از طرف هولاکوخان به امارت عراق گماشته شد تمامي خرابيها را ترميم نمود و ديوارهاي آستانه را با کاشي زينت بخشيد. در سال 765ق بار ديگر طغيان شط دجله خانه‌ها را خراب کرد و آب، صحن شريف و حرم مطهر آستانه را فرا گرفت و ويرانيهاي بسيار به بار آورد. اين خرابي تا سال 769ق همچنان در آستانه باقي بود تا آنکه سلطان اويس جلايري دست به تعميرات وسيعي زد و تمامي خسارات را جبران نمود و ديوارهاي صحن را با کاشي تزيين کرد و دو صندوق از خاتم کاري بر روي قبر مقدس نصب کرد و اصلاحات زيادي انجام داد و بر مزار شريف که در دوره‌ي آل بويه يک گنبد داشت دو گنبد برآورد. مجدداً در سال 776ق شط دجله طغيان نمود و سيل عظيمي جاري گشت که تمام صحن شريف و حرم مطهر آستانه را فرا گرفت و خرابي زيادي به بار آورد. اين بار وجيه الدين اسماعيل بن الامير زکريا، وزير سلطان اويس جلايري کمر همت به رفع ويرانيها و نابسامانيها بست. آستانه‌ي کاظمين در عصر صفويه: شاه اسماعيل صفوي پس از فتح بغداد در 25 جمادي الثاني 914ق و زيارت آستانه‌ي کاظمين، دستور داد تا عمارت آستانه را از بنياد خراب کردند و جمعي کثير از مهندسان و معماران را از اصفهان و قزوين و ديگر شهرهاي ايران به کاظمين فراخواند و عمارت باشکوه و عظيم آستانه‌ي کاظمين را بنا کرد که تا عصر حاضر باقي است و همچنين در شمال آستانه مسجد مجللي بنا نمود که امروزه به مسجد صفوي معروف است و اين تجديد عمارت و تزيينات آستانه بيست و يک سال بطول انجاميد و در سال 935ق پايان يافت، چنانکه در داخل حرم مطهر کتيبه شده است. در سال 941ق پايان يافت، چنانکه در داخل حرم مطهر کتيبه شده است. در سال 941ق از طرف سلطان سليمان قانوني، فرمانرواي عثماني، منبري به مسجد صفوي اهداء گشت که تا عصر حاضر باقي است. در سال 978ق نيز سلطان سليم دوم عثماني تعميراتي در آستانه انجام داد. در سال 1032ق شاه عباس صفوي که براي مرتبه‌ي دوم آستانه‌ي کاظمين را زيارت مي‌کرد ضريح باشکوهي از فولاد بر روي صندوق خاتم اهدائي شاه اسماعيل صفوي، نصب نمود و هداياي زيادي به حرم آستانه تقديم داشت. در سال 1042ق مجدداً شط دجله طغيان کرد و سيل براه افتاد و آستانه‌ي کاظمين غرق شد، بلافاصله شاه صفي صفوي خسارات وارده را ترميم نمود. در سال 1045ق چهار گلدسته‌ي کوچک در اطراف بام حرم مطهر بنا کرد که تا عصر حاضر باقي است. در سال 1047ق سلطان مراد چهارم عثماني جهت استرداد عراق از دولت صفوي، چهل روز بغداد را به محاصره گرفت، سپس به بغداد و کاظمين هجوم برد و بسياري از نقاش آستانه را سربازان عثماني غارت کردند. آستانه‌ي کاظمين در عصر قاجاريه: آقا محمدخان قاجار تعميرات وسيعي در آستانه‌ي کاظمين انجام داد. به امر او در سال 1211ق دو گنبد آستانه طلاپوشي شد و سه گلدسته به يک گلدسته‌ي اول اضافه گرديد که جمعاً چهار گلدسته شد و سرهاي آنها را نيز طلاکاري نمودند. سپس ايوان را که مقابل رواق جنوبي است تذهيب کرد و پس از توسعه‌ي صحن شريف کف حرم مطهر و صحن را با مرمر مفروش نمود. در سال 1231ق به امر فتحعليشاه قاجار تعميراتي در آستانه انجام گرفت که شامل کاشيکاري و آيينه کاري بود. در سال 1255ق معتمدالدوله منوچهرخان گرجي قسمتي از ايوان مقابل رواق جنوبي را تذهيب نمود و در بالاي آن نام دوازده امام (عليهم السلام) را به کتيبه نوشت، سپس ايوان شرقي و غربي را تذهيب کرد. در سال 1282 از ثلث ماترک ميرزا محمدتقي خان اميرکبير توسط شيخ عبدالحسين شيخ العراقين تعميراتي در آستانه‌ي کاظمين صورت گرفت، از جمله تذهيب ايوان شرقي و آيينه‌کاري حرم و رواقها و کاشيکاري در صحن شريف. در سال 1283ق ناصرالدينشاه تعميراتي در آستانه انجام داد و يک ضريح نقره بر قبر مطهر نصب نمود و ضريح صفويه را که از فولاد بود برداشتند. در سال 1287ق هم که به زيارت آستانه‌ي کاظمين مشرف شد، تعميرات ديگري در آستانه‌ي کاظمين انجام داد. اعتمادالدوله فرهاد ميرزا فرزند عباس ميرزاي قاجار در سال 1293ق شروع به تعميرات ديگري در آستانه‌ي کاظمين انجام داد. اعتمادالدوله فرهاد ميرزا فرزند عباس ميرزاي قاجار در سال 1293ق شروع به تعميرات وسيعي در آستانه‌ي کاظمين نمود از جمله خانه‌هاي اطراف صحن شريف را به قيمت گران خريداري کرده صحن مطهر را توسعه داد و در تمامي صحن، زيرزميني جهت دفن اموات احداث کرد. سپس کف صحن را با سنگ مرمر مفروش داشت و دو ساعت بر سردر صحن نصب کرد. اين تعميرات در سال 1299ق به پايان رسيد و شيخ جعفر آل شرقي قصيده‌اي در صد بيت سرود و در جشني که در صحن شريف کاظمين برپا گشت قرائت نمود. سپس در همين سال شروع به طلاکاري سرهاي چهار گلدسته شد که در سال 1301ق به اتمام رسيد. آستانه‌ي کاظمين در عصر حاضر: آستانه‌ي کاظمين امروزه در وسط شهر کاظمين در کنار بغداد واقع است. اين شهر و آستانه به نام حضرت امام کاظم (عليه السلام) شهرت دارد و عمارت آستانه‌ي کاظمين از عظيم‌ترين و باشکوه‌ترين آستانه‌هاي عتبات مقدسه‌ي عراق محسوب مي‌گردد. مساحت کل اين آستانه بالغ بر 14514 مترمربع است به طول 123متر و عرض 118 متر. حرم مطهر آستانه‌ي کاظمين به شکل مستطيل است که دو قبر مقدس در وسط حرم واقع مي‌باشد و صندوق خاتم کاري اهدائي شاه اسماعيل صفوي بر روي قبر مطهر نصب است. ضريح نقره‌اي صندوق شريف را در بردارد و اطراف حرم را رواقهاي قرينه احاطه کرده و تمامي طاق و ديوارهاي حرم شريف و رواقهاي مطهر در سال 1265ق به دست هنرمندان ايراني آيينه‌کاري شده و کف حرم و حدود دو متر از ديوارها با سنگ مرمر که از بهترين سنگهاي مرمر ايران است به همت حاج علي نقي کاشاني پوشيده شده و بالاي قبر مطهر دو گنبد عظيم طلاپوش جلب نظر مي‌کند و اطراف دو گنبد چهار گلدسته‌ي کوچک طلائي سپس چهار گلدسته‌ي بزرگ شکوه و عظمت خاصي به آستانه بخشيده است. صحن شريف آستانه داراي ده در ورودي است: در بزرگ قبله که بالاي آن ساعت بزرگي نصب است و دو در ديگر کوچک که در همين سمت واقع است؛ در بزرگ باب المراد در قسمت شرقي صحن که ساعت دوم در بالاي اين در نصب گشته؛ دو در کوچک ديگر نيز در سمت شرق واقع است؛ در بزرگ صاحب الزمان و دو در کوچک ديگر که در سمت غرب واقع است؛ دو در کوچک در شمال صحن مطهر کاظمين که به خارج منتهي مي‌گردد. در شمال آستانه‌ي کاظمين و متصل به رواق شمالي حرم مطهر، مسجد عظيمي واقع است که از آثار صفويه مي‌باشد و امروزه به نام مسجد صفوي معروف است و در سه طرف آستانه سه ايوان سرپوشيده بنا شده که اولي به رواق شرقي و دومي به رواق جنوبي و سومي به رواق غربي متصل است. در اطراف و زواياي ايوانها کفش کنهايي قرار دارد و در اطراف صحن شريف حجراتي بنا شده و تمام ديوارهاي صحن با کاشيکاري زيبائي پوشيده شده است. در ضلع جنوب شرقي کتابخانه‌‌اي به همت سيدمحمد علي هبة الدين شهرستاني تأسيس گشته که به مکتبة الجوادين شهرت دارد.
کتابنامه:
تاريخ بغداد، 120/1، 27/13-32؛ تاريخ العراق بين احتلالين، 180/1، 240/2، 237/3، 342، 34/4-35؛ دائرةالمعارف الاسلاميةالشيعية، 257/12-267؛ الکامل ابن اثير، 510/7، 394/9-396، 63/10، 430، 217/12، مراصد الاطلاع، 821/2، معجم البلدان، 338/3، 587/4، مقاتل الطالبين، 332-336؛ موسوعه العتبات المقدسة، قم کاظمين (اکثر صفحات)؛ نزهة القلوب، 35؛ وفيات الاعيان، 315/3، 393/4-395؛ عمدة الطالب، 196.