بررسی تطبیقی عناصر متناظر در زبان فارسی معیار و گویش گیلکی

در این بررسی عمدتاً مقایسه‌ی عناصر دستوری و ساختارها و بافتهای زبانی مورد نظر بوده است. در این عرصه، به شناسه‌های اسمی؛ وندهای وصفی؛ کنایات (ضمیر شخصی، ضمیر مشترک، ضمیر اشاره، ضمیر ملکی، ضمیر پرسشی، ضمیر عددی، مبهمات)؛ عناصر سازنده‌ی نامهای اعداد؛ صیغه‌ها و مشتقّات فعلی؛ ظروف زمان و مکان و بعضی از قیدهای دیگر؛ و نقش نماها توجّه شده است. در دستگاه نحوی، به بیان تفاوت ساخت اضافه اکتفا شده است. در حوزه‌ی عناصر قاموسی، تنها به آنهایی پرداخته شده که گونه‌های معیار گویشی یک واژه شمرده می‌شوند و تفاوت آنها عموماً در مصوّتها یا حذف و ابدال صامتهاست. همچنین فرقهایی که در بعضی از انواع واژگان بنیادی، مانند اسامی خویشاوندی، وجود دارد نشان داده شده است.
برای این گونه بررسیهای تطبیقی فوایدی می‌توان تصوّر کرد از جمله آنکه آشنایی عمیقتر با گویشها را میسّر می‌سازند، بعضی از عناصر ساختاری و دستوری موجود در گویشها را که در زبان معیار غایب‌اند نشان می‌دهند، احیاناً به تبیین برخی تحوّلات زبانی که زبان محاوره را از زبان معیار دور می‌سازد کمک می‌کنند.
پیکره‌ی اصلی تحقیق گیلکیِ رشتی (بیه پس) اختیار شده و در مواضعی به گیلکی بیه پیش (لاهیجان و لنگرود) اشاره رفته است. شواهد از عناصری برگزیده شده که در محاوره‌ی عادی به کار می‌رود یا در امثال آمده است. عناصری که جنبه‌ی عالمانه دارد و طبعاً از زبان فارسیِ معیار متأثرند نادیده گرفته شده است.
در آوانگاری، به ملاحظه‌ی فایده‌ی عامتر، اساساً دستگاه واجی ملاک اختیار شده؛ امّا نباید آن را قطعی و نهایی تلقّی کرد. در حقیقت، تاکنون دستگاه واجی گیلکی تعیین نشده است و این کارِ گویشورِ تنها هم نیست؛ چون مقدمه‌ی کار فونتیکِ (دستگاه بُنواجی) زبان است و استخراج واجگان بر اساس آن از زبان شناسانی ساخته است که در حوزه‌ی آوائیِ زبان دانش و تجربه داشته باشند و شنوائی آنان برای تمیز و تفاوتهای ظریف آوائی تربیت شده باشد- البته با کمک اهل زبان و استفاده از : شناخت و شمّ زبانی آنان.
خاطرنشان سازیم که گویشوران، به تأثیر زبان فارسیِ معیار که رسانه‌های گروهی به خصوص صدا و سیما آن را شدّت بخشیده‌اند، از ساختارهای اصیل زبان محلّیِ خود غافل می‌مانند و این غفلت در برنامه‌های رادیو و تلویزیون محسوس است. در محاوره‌ی شهرنشینان، ساختهای عاریتیِ بیگانه با زبان محل فراوان به گوش می‌رسد و دور نیست که این فرایند، به مرور زمان، در نظام دستوریِ گویش گیلکی تحوّل اساسی پدید آورد.
اینک به ترتیب، نتایج بررسی تطبیقی خود را در انواع عناصر زبانیِ متناظر فارسی معیار و گویش گیلکی عرضه می‌دارم:
الف- عناصر واژگانی
1. تفاوتهای آوایی
مصوّتها
صامتها
قلب و تحریف
2. نامهای خویشاوندی
ب- عناصر دستوری
1. اسم
شناسه‌های اسمی
اسم مصدر
تصغیر
2. صفت
3. کنایات
ضمیر شخصی
صفت و ضمیر اشاره
صفت و ضمیر ملکی
صفت و ضمیر پرسشی
صفت و ضمیر عددی
صفت و ضمیر مبهم
4. عدد
5. صیغه‌ها و مشتقّات فعلی
6. قید
ظروف زمان و مکان
بعضی قیدهای دیگر
7. نقش نماها
$ الف- عناصر واژگانی
1. تفاتهای آوایی
مصوّتها
(فارسی) o- (گیلکی)u
دُنبُل ــــ dumbul بُر ــــ bur
دُنیا ــــ dunyā بُشقاب ــــ bušqāb
فُکُل ــــ fukul بُز ــــ buz
گُل ــــ gul چُلاق ــــ čulāq
گُشاد ــــ gušād چُپُق ــــ upoqč
سپُردن ــــ ispurdan دُم ــــ dum
جُفت ــــ uftǰ دُماغ ــــ dumāq
پُشت ــــ pušt کُلاه ــــ ākul
غُلام ــــ quālm کُنده ــــ kundə
قُلچُماغ ــــ qulčumāq کُرسی ــــ kursi
قُرآن ــــ qur’ān کُشتن ــــ Kuštan
رُب ــــ rub مُدیر ــــ mudir
سُرخ ــــ surx مُفت ــــ muft
سُرخجه ــــ surxaje مُلّا ــــ mullā
سُست ــــ sust ملّاخانه، مکتب ــــ mullā- xāne
شُما ــــ āumš مُرده ــــ murde
شُتُر ــــ šutur مُرغ ــــ murq
تو ــــ tu مُرغانه، تخم مرغ ــــ mueqāne
تُند ــــ tund مُروارید ــــ muruvāri
تُرش ــــ turš مُرُوّت ــــ muruvvat
اُردک ــــ urdak مُسَمّا ــــ musumma
اُستاد ــــ āust آلو مُسَمّا ــــ ālu-musummā
خود ــــ xu مُشت ــــ mušt
خُفتن ــــ xuftən (مُشته سنگ: سنگ ــــ mušte- sang
خُل ــــ xul برای ساییدن گردو و سبزی و نظایر آنها)
خُرما ــــ xurmā
خُرَّم، خوب ــــ xurum ناخُن ــــ nāxun
خورِش ــــ šxuru پُر ــــ pur
خُشک ــــ xušk پُل ــــ purd
(فارسی) o- (گیلکی)u
تَنور ــــ tunur مُسَمّا ــــ āmusumm
خرّم ــــ xurum آلو مُسَمّا ــــ ālu-musummā
تَمام ــــ tumām
(فارسی) u - (گیلکی)o
کوفتن ــــ koftən آموختن ــــ amoxtən
کوفته ــــ kofte (فارسی میانه: hammōxtan)
فارسی میانه ــــ kōftan دوغ ــــ dōq
کول، دوش ــــ kōl ــــ دوختن ــــ doxtən
سوختن ــــ soxtən ( فارسی میانه: dōxtan)
(فارسی میانه: sōxtan) فروختن ــــ foroxtan
شور، شوی (از شسُتن) ــــ šōr (فارسی میانه: frōxtan)
(فارسی میانه: yšō- بُنَ مضارع šustan ) گور ــــ gōr
(فارسی) o- (گیلکی)a
تو را ــــ ta rā بُردن ــــ bardən
خانُم ــــ xānam گندُم ــــ gandam
پُختن ــــ paxtən
(فارسی)e- (گیلکی)i
خاطِر ــــ xātar گِرد ــــ gard
(گِردو) روروَک ــــ gardu
(فارسی)e- (گیلکی)i
هِزار ــــ hizār آهَن ــــ āhin
افطار ــــ iftār عاقِل ــــ qilā
اِسم ــــ ism چِشیدن ــــ ištənč
اِستانبول ــــ istānbul دِل ــــ dil
مِلک ــــ milk گِل ــــ gil
مِس ــــ mirs حِساب ـــــ hisāb
ثابِت ــــ sābit مِثقال ــــ misqāl
سِفید ــــ sifid پَنیر (i-a) ــــ pinir
سِوا ــــ āsiv
(فارسی)i- (گیلکی) ē/e
سیر (مقابل گرسنه) ــــ sēr میخ ــــ mēx
(فارسی میانه: sēr, sagr) ( فارسی میانه: mēx)
سیری ــــ sērāyi رفیق ــــ rafēq
سیخ ــــ sēx سیب ــــ sēb
پیچیدن ـــــ vapextən ( فارسی میانه: sēb)
آویختن ــــ vavextən
(فارسی) e- (گیلکی)u
خورِش ( به قاعده‌ی همگونی شدن مصوّتها) ــــ šxuru
(فارسی) i- (گیلکی)o
گُریختن ( به قاعده‌ی همگونی شدن مصوّتها) ــــ guroxtən
حذف مصوّت در گیلکی
(از خاطِر) فراموش axtar mara Yaxtar-ə šoĴ)
مرا از خاطر شد (رفت)، فراموشم شد)
صامتها
حذف همزه و عین (،)
این حذف عموماً پس از مصوّت صورت می‌گیرد و مصوّت پیش از آن کشیده می‌شود:
معده ــــ māde بُقعه ــــ buqā
معلوم ــــ mālum ـــــ دَأب dāv
نَعل ـــــ nāl دَعوا ــــ dāvā
رَفع ــــ raf جَعبه ــــ jāba
رفع می‌شود ــــ raf-a bē (لُعابِ دهان)، ــــ lāb-ə-dān
وعده ــــ vāde تارِ عنکبوت، کار تُنَک
همزه در آغاز هجا، به y بدل می‌شود:
قاعده ــــ qāyede
حذف «ه» و «ح» (h)
هرگاه پیش از h مصوت آمده باشد، حذف عموماً با کشیدگی مصوّت همراه است:
مهدی ــــ mēdi احمد ــــ amad
مهمان ــــ mēmām احوال ــــ vālā
مهربان ـــــ mērabān بهانه ــــ bōne
نهار ــــ nār احترام ــــ ētarām
نحس ــــ nās فهمیدن ــــ fāmastən
نگاه ــــ nigā فحش ـــــ ōšf
نُه ــــ nō گهواره ــــ gavāre
پابرهنه pā-barande ــــ کهنه ــــ kōne
پهلوان ــــ pālavān کوه ــــ ūk
پیراهن ـــــ piran کلاه ــــ kulā
قهر ـــــ qāe کوتاه ــــ ākut
راه ـــــ rā لاهیجان ــــ lājān
(راه گذر، طی راه) rā-dəvār (لاهیجی lāǰi)
راه کوب ــــ rā-kob ماه ــــ ām
(راه پا، منتظر) ــــ rā-pā محمّد ــــ māmad
سهم ــــ sām مهتاب ــــ ōmat
سیاه ــــ siyā صاحب خانه ــــ sāb-xāne
شاه ــــ āš صبح ــــ sob
گاهی هر دو صورت (بدون حذف و با حذف) وجود دارد:
وجود ندارد، نیست ــــ na-naÎ وجود دارد، هست ــــ naha-/nā
(نهاده نیست) (نهاده است)
hی «هم» در پیوند با جزء پیشین حذف می‌شود:
bāz ham → bāzam
و هرگاه جزء پیشین به مصوّت ختم شده باشد و با حذف h التقای دو مصوّت پدید آید، صامت میانجی افزوده می‌شود:
umā ham → šumā-y-amš
tu ham → tu-n-am
(فارسی) h- (گیلکی) z,y,x
خواهر ــــ xāxur بهتر ــــ bextar
(زن خواهی) خواستگاری ــــ zan-xāzi ماهی ــــ māyi
حذف «د» (d)
در بُن ماضی و، به تبع آن، در صیغه‌ی مصدری، هرجا در فارسی معیار پیش از d (در نشانه‌ی مصدری dan-) مصوّت بیاید، d حذف و مصوّت پیش از آن کشیده می‌شود:
دیدن ــــ dēn آمدن ـــــ mōmā
نهادن ــــ nahān (بودن) شدن ــــ bōn
شدن ــــ nšō چیدن ـــــ nčē
زدن ــــ zēn دادن ـــــ dān
در صیغه‌ی سلبیِ فعلِ dāštən (داشتن)، d حذف می‌شود:
ندارم nāram→ دارم dāram
نداشتم nāštim – داشتم dāštim
شواهد فراوانی برای حذف d، بخصوص در پایان هجا، وجود دارد:
(دو شاهی، یک قران) برادر barār
استاد ــــ ustā چند ــــ anč
خانه خدا ـــــ xāne-xā دزد ــــ duz
خود ــــ xu کدخدا ــــ kē-xudā
مالِ خودش ــــ xu-šin کدو ــــ kuyi
(خود را خود را) ــــ xu-re xu-re مادر ــــ mār
خود به خود مروارید ــــ murvāri
-زاد ــــ āz - پدر ـــــ pēr
نوه‌ی پسری ــــ āpasar-z (رودبار) رود خانه ــــ rubār
نوه‌ی دختری ــــ doxtar-zā رود خانه ــــ ruxān
(زادک بچه) ــــ zāk صد دینار ــــ Sannār
فارسی d- گیلکی t
دایه ـــــ tāye کساد ــــ kasāt
فارسی y- گیلکی d
(فارسی میانه: ham-sāyag همسایه ــــ hamsaide
حذف «ر» (r)
یک بار دیگر ـــــ i vār de برنج ـــــ ǰba
فرا ـــــ fā بریدن ـــــ bēn
(فرا گرفتن) گرفتن ــــ fāgiftən در- ـــــ d-
فرو ــــ ūf (در بستن) بستن ـــــ dabastən
( فرو کردن) ریختن ــــ fukudən (در کردن) پوشیدن ــــ dukudən
(فرو زدن) بستن ــــ fuzēn (در چیدن) چیدن (کنار هم) ــــ dičēn
(فروچیدن) بستن (مثلاً چشم را) ــــ fučēn دیگر ــــ dē
کردن ـــــ kudən تراشیدن ــــ tāštən
ترا- ـــــ tā گرفتن ـــــ giftən
انداختن ـــــ tāvadān کربلائی ـــــ kablāyi
افزایش (در واقع، حذف نشدن) «ر» (r)
گزنه ــــ garzane (گَزَک) زنبور ــــ garzak
مِس ــــ mirs (فارسی میانه: گَرزه (مار) ــــ garzag)
(فارسی) r - (گیلکی)l
برگ ــــ valg سوراخ ـــــ sulāx
زهره ــــ zāle
حذف صامتهای دیگر
صامتهای پایانی
دیروز ــــ (حذف z) diru امروز ـــــ (حذفz)emru
هفت ــــ (حذف t) haf (چاق کردن) ـــــ (حذفq) čā-kudən
کوچک ـــــ (حذفk) kuči درست کردن
(بَربند چوب) ـــــ (حذفb) var-vand ču (شانه چوب) چانچو (حذف ــــ b) (1) čān-ču
چوب سفیدبند در گهواره دست (حذف t)das
در بافتهای دیگر
یک بار دیگر ــــ i-vār-de چشم ـــــ (š) umč
خیساندن ــــ (حذف x) dēsānēn دیگر ــــ (حذفg وr) de
ایستادن ـــــ (حذف t) isān یکی دیگر ـــــ i-tā-de
پختن ـــــ (حذفx) (لهجه‌ی بیه پیش) ــــ patən شغال ـــــ (حذفq) šāI
سوختن ــــ (حذفx) (لهجه‌ی بیه پیش) ــــ sutən نشستن ــــ (حذفs) ništən
$ شکستگی خوشه‌ی صامت آغازی
خوشه‌ی صامت آغازی در افعال با افزودن مصوّت شکسته می‌شود. این مصوّت در فارسی معیار پس از صامت آغازی و در گیلکی پیش از آن می‌آید:
شکاندن ـــــ iškanēn انداختن ـــــ (در اصل: rgādən) igādən
شکستن ـــــ iškastən قس ــــ dagādən/ (با حذف r) dargādən
شکفتن، شکوفه کردن ـــــ iškoftən شکافتن ـــــ iškāftən
تناظر صامتها
(فارسی) f,p,v/ow- (گیلکی)b
گاو ـــــ gāb دو ــــ dob
گپ gab ـــــ دو آمدن ـــــ dob āmōn
گوسفند/ گوسپند ـــــ gusband بدو بدو ـــــ budob – budob
(فارسی)z و ǰ- (گیلکی)č
رَج ـــــ rač (پلوپز) آشپز، زنِ خانه ـــــ palā-pač
(فارسی) v - (گیلکی)f
شوید، شِوِد ـــــ ifidš دیوار difār
(فارسی)X-- (گیلکی)h
خیس ـــــ hist
(فارسی) Z - (گیلکی)ǰ
سوز ـــــ suj (بدوز وادوز) ـــــ buduj-vāduj
دوخت و دوز
(فارسی) g - (گیلکی) γ (غ)
لگد ـــــ laγad
(فارسی) z - (گیلکی)š
گزید ـــــ ba- gašte
(فارسی) b - (گیلکی) v
باز می‌شود ـــــ (در اصل: vā ve (vā be (دو بندی) نوعی کفش ـــــ duvandi
(باز بریدن) بریدن ـــــ vāvēn بار (دفعه ) ـــــ vār
باز شدن ـــــ (در اصل: vā-vostən (bostən بیشتر ـــــ viš- tar
باز ـــــ vāz/vā (بربند) سینه بند گهواره ـــــ var- vand
بس کردن ـــــ vast- ə kudən
(فارسی) s – (گیلکی) z
مگس ـــــ magaz درس ـــــ darz
ملوث ـــــ malvaz داس ـــــ dāz
کیومرث ـــــ Kiyumarz
(فارسی)f, h, q - (گیلکی)X
(باز روفتن) روفتن ـــــ vāroxtən بهتر ـــــ bextar
قاچ ـــــ xaǰ فشردن ـــــ daxšardən
وقت ـــــ vast
تناظرهای جفتی
(فارسی) sj- (گیلکی) čč
مسجد ـــــ maččad
(فارسی)nb - (گیلکی) m
تُنبان ـــــ tumān جُنب ـــــ omǰ
(فارسی) mm- (گیلکی) mb
حمّال ـــــ hambāl
(فارسی) af- (گیلکی) ow
کفتر ـــــ kowtar
(فارسی) go- (گیلکی)vi
گُشنه ـــــ vištā گُذارده شدن، عبور کردن ـــــ davārastən
(گزین) کندن علف هرز ـــــ vijin
قلب و تحریف
اینک نمونه‌هایی از قلب و تحریف در واژگان گیلکی:
شاهی (پول) ـــــ ši ابریشم ـــــ abrušum
یک شاهی ـــــ yak ši عکس ـــــ ask
دو شاهی ـــــ du ši گشاد و فراخ ـــــ fāl-u furaq
سه شاهی ـــــ sa ši گوزن ـــــ gavanǰ
پنج شاهی ـــــ penj-ši گلو ـــــ guli
ده شاهی ـــــ da- ši مسکو ـــــ misko
تقسیم ـــــ toqs مجمعه ـــــ muǰuma
اطو ـــــ uti ماما ـــــ mumā
(خالو) گوجه سبز ـــــ xōli مشربه ـــــ mušurfe
زمان، وقت ـــــ zamāt پهلو ـــــ pali
خیلی وقت است ـــــ xeyli zamāt-e قبول ـــــ qubil
زانو ـــــ zōni غوته ـــــ quti
(صاف و صادق) ساده دل ـــــ sāb-sādoq
$ 2. نامهای خویشاوندی
خواهرزاده ـــــ xāxur-zā پدر ـــــ pēr
پسر عمو ـــــ amu-pasar /am- γazi مادر ـــــ mār
دختر عمو ـــــ amu-doxtar پدربزرگ ـــــ bābā
پسر عمه ـــــ amme-pasar برادر ـــــ barār
دختر عمه ـــــ amme-doxtar خواهر ـــــ xāxur
پدر شوهر ـــــ mard-ə pēr شوهر ـــــ mard
مادر شوهر ــــ mard-ə mār همسر ـــــ zan/zanāne
برادر شوهر ـــــ mard-ə barār پسر ـــــ pasar
خواهر شوهر ـــــ mard-ə xāxur دختر ـــــ doxtar
پدر زن ـــــ Zan-pēr داماد ـــــ dāmād/zāmā
مادر زن ـــــ zan-mār عروس ـــــ arus
برادر زن ـــــ zan-barār خانواده‌ی داماد ـــــ dāmād-sari
خواهر زن ـــــ zan-xāxur (در جشن عروسی)
زن پدر ـــــ pēr-ə zan خانواده‌ی عروس ـــــ arus-sari
خانواده‌ی شوهر ـــــ mard-ə gud (در جشن عروسی)
خانواده‌ی زن ـــــ Zan gud نوه‌ی پسری ـــــ pasar-zā
شوهر مادر ـــــ mār-ə mard نوه‌ی دختری ـــــ doxtar-zā
نابرادری، برادر ناتنی ـــــ nā-barāri عمو ـــــ amu
ناخواهری، خواهر ناتنی ـــــ nā-xāxuri دائی ـــــ dāyi
پسر خاله ـــــ xalā-pasar خاله ـــــ xāle-jān (i)
دختر خاله ـــــ Xalā-doxtar عمه ـــــ amme-jān
برادرزاده ـــــ barār- zā
$ ب- عناصر دستوری
$ 1. اسم
شناسنه‌های اسمی
نشانه‌ی جمع
نشانه‌ی جمع در گیلکی ān- است. نشانه‌ی جمع «ها» در گیلکی وجود ندارد:
بچه‌ها ـــــ zākān ـــــ zāk
کتابها ـــــ kitābān ـــــ kitāb
گاوها/ گاوان ـــــ gāvān ـــــ gāv
هرگاه اسم به مصوّت ختم شود، این مصوّت حذف و مصوّتِ نشانه‌ی جمع با آن همگون و کشیده‌تر می‌شود و یا صامت میانجی افزوده می‌شود:
خانه‌ها ـــــ xānān ـــــ xāne
ماها ـــــ amān ـــــ amā
ماهی‌ها ـــــ māhēn ـــــ māhi
عموها ـــــ amuyān ـــــ amu
گاهی مفرد اسم در جمع تغییر می‌کند:
مردان ـــــ (نه * mardān) mardākān ـــــ mard
زنان ـــــ (نه *zanān) zanākān ـــــ zan
نوه‌های پسری ـــــ pasar-zākān ـــــ pasar- zā
نوه‌های دختری ـــــ doxtar-zākān ـــــ doxtar-zā
نشانه‌ی نکره
در گیلکی، یای نکره (i) وجود ندارد و به جای آن، itā، متناظر «یکی»، یا i، متناظر «یک» به کار می‌رود:
شبی ـــــ i šab دختری ـــــ i tā doxtar
سالی ـــــ i sāl خانه‌ای ـــــ i tā xāne
عروسی‌ای ـــــ i tā arusi روزی ـــــ i ruz
شناسه‌های اسمی صفات اشاره، ملکی، پرسشی، عددی، مبهمات
(رجوع کنید به 3. کنایات)
$ اسم مصدر
نشانه‌ی اسم مصدر، علاوه بر aki، -i وagi/-gi-است که ظاهراً متناظرِ «-گری » است:
لوطی گری ـــــ luttigi (دختری) بکارت ـــــ doxtaragi
خرابی ـــــ xarābagi لُکنت ـــــ udakiǰ
$ تصغیر
نشانه‌ی تصغیر و اصولاً متناظر ak - فارسی در گیلکی -ek،-e است:
باران دیده ـــــ bārān-bidek (قاب پاگیرک) خرچنگ ـــــ pā-buz-gire
کم نور، کرم شب‌تاب ـــــ kur-su-zane خواهرک ـــــ xāxurek
$ 2. صفت
در این مقوله، تفاوت عمده غیبت نشانه‌ی صفت عالی (-ترین) است:
بزرگترین (از همه بزرگتر) ـــــ pileǰa hama pile - tar
$ 3. کنایات
ضمیر شخصی
ما ـــــ amā من ـــــ man
شما ـــــ umāš تو ـــــ tu
ایشان، آنها ـــــ ušān او ـــــ un
ما را ـــــ ama-ra مرا ـــــ ma-ra
شما را ـــــ ama-raš تو را ـــــ ta-ra
آنها را ـــــ ušān-a او را ـــــ un-a
صفت اشاره (شناسه‌ی اسمی)
این / همین ـــــ a/ha
این/ همین زن ـــــ a/ha zanāy این/ همین مرد ـــــ a/ha mardāy
این/ همین زنان ـــــ a/ha zanākān این/ همین مردان ـــــ a/ha mardākān
آن/همان ـــــ u/hu
آن/ همان خانه ـــــ u /hu xāne آن/ همان جوان ـــــ u /hu javān
آن/ همان خانه‌ها ـــــ u / hu xānān آن/ همان جوانان u/hu javānān ـــــ
ضمیر اشاره
اینها، اینان/ همینها، هم اینان این/ همین ـــــ an/han
ašān/hašām ـــــ این را/ همین را می‌خواهم
اینها، اینان را/ هم اینان را دیدم ـــــ an-a/han-a xāyam
ašan-a/hašana bidem
آنها، آنان / همانها، هم آنان ـــــ آن، او/ همان، همو ـــــ un-hun
ušān/hušān
آنها، آنان / همانها، هم آنان را دیدم ـــــ آن را / همان را خریدم ـــــ un-a/hun-a bihem
ušāna/hušāna bidem
همین یکی ـــــ huy-tā او را / همو را دیدم ـــــ a/hun-abidem
همان یکی ـــــ hay-tā
به طوری که ملاحظه می‌شود صفت و ضمیر اشاره، به خلاف آنچه در فارسی می‌بینیم، لفظاً یکسان نیستند.
صفت ملکی (شناسه‌ی اسمی)
برادرمان ـــــ ame barār برادرم ـــــ mi barār
برادرتان ـــــ ime bararš برادرت ـــــ ti barār
برادرشان ـــــ ušānə barār برادرش ـــــ uni barār
برادرِ خودمان ـــــ xudemān-a barār برادرِ خودم ـــــ xudat-a barār
برادرِ خودتان ـــــ xudetān-a barār برادرِ خودت ـــــ xudat-a barār
برادرِ خودشان ـــــ xudešān-a barār برادرِ خودش ـــــ xu/xudaš-a barār
ضمیر ملکی
مال ما ـــــ ame-šin مال من ـــــ mi-šin
مال شما ـــــ ime-šinš مال تو ـــــ ti-šin
مال ایشان ـــــ ušānə-šin مال او ـــــ uni-šin
مال خودمان ـــــ xudamāna-šin مال خودم ـــــ xudama-šin
مال خودتان ـــــ xudatāna-šin مال خودت ـــــ xudata-šin
مال خودشان ـــــ xudašāna-šin مال خودش ـــــ xu/xudaša-šin
پرسشی (شناسه اسمی)
کدام رفیق ـــــ ko rafēq
کدام مزارع ـــــ ko bajārān
کدام مرغ، کدامیک از مرغان ـــــ koy-tā morq
کدامیک از حرفها ـــــ koy-tā harf
چه کار ـــــ i kārč
ضمیر پرسشی
کدام را می‌خواهی ؟ ـــــ kōn-a xāyi : کدام ـــــ kōn
کدامیک ـــــ koy-tā/koy-dāne
چه برداشت؟ ـــــ ?i usādeč
که رفت؟ ـــــ ki bušo?
کی را خواندی ( صدا زدی )؟ ـــــ ?kē duxādi :کی را ـــــ ēk
صفت عددی (شناسه‌ی اسمی)
یک خانه دارد ـــــ i-tā Xāne dāre.
دو پسر دارم ـــــ du-tā pasar daram.
دو سال دیگر باقی مانده ـــــ du sāl de bamānaste.
امام ششم ـــــ išuma imāmš
ضمیر عددی
پنج تا زیاد است. ـــــ penj-tā ziyade.
اوّلی بهتر است. ـــــ avvale-tā bextare.
صفت مبهم (شناسه‌ی اسمی)
هر ـــــ har-tā
هر مرغ ـــــ har-tā morq
هیچ ـــــ hit-tā
هیچ خانه‌ای ـــــ hit-tā xâne
همه‌ی ـــــ āhame-t
همه‌ی بچه‌ها ـــــ hame-tā jaqalān
ضمیر مبهم
هیچ ـــــ hič-či
هیچ نگفت ـــــ hič-či nugoft.
هیچ‌کدام ـــــ āhit-t
هیچ کدام باز نشد. ـــــ hit-tā vā nu-bo
هیچ کس ـــــ hik-kas
هیچ کس نرفت. ـــــ hik-kas nūšo
هرچه ـــــ har-či
هرچه خواستم... ـــــ har-či baxāstam
هرکه ـــــ har-kas
هر که زودتر رسید... ـــــ har-kas zud-tar fārase...
کسانی/ بعضی‌ها ـــــ bāzi-tān
به بعضی‌ها می‌توان گفت. ـــــ bāzi-tāna šā goftən.
بعضی‌ها را می‌توان خورد. ـــــ bāzi-tāna šā Xurdən.
در گیلکی ضمیر مشترک وجود ندارد و متناظر خود (xu) فقط برای سوم شخصی مفرد به کار می‌رود:
خواهرش را شوهر داد. ـــــ xu xāxur-a mard-ə dā.
4. عدد
نامهای سازنده‌ی عدد، با مختصر تفاوت در چند تا از آنها، همانهاست که در فارسی معیار داریم.
عدد اصلی
پَنج ـــــ penj هفده ـــــ hivde
شِش ـــــ šiš هجده ـــــ hižde
یازده ـــــ yonzde بیست ـــــ bis
دوازده ـــــ donzde چِهل ـــــ čel
سیزده (زیاده (برای دوری از نحس) ـــــ sinzde/ziyāde پنجاه ـــــ panjā
پانزده ـــــ pōnzde شصت ـــــ šas
شانزده ـــــ šōnzde هِزار ـــــ hizār
عدد توزیعی
هزار هزار ـــــ hizār-hizār پنج پنج ـــــ peni-tā penj-tā
صد صد ـــــ sad-tā sad-tā
5. صیغه‌ها و مشتقات فعلی
صیغه‌ها و مشتقات فعلی همچنان که در فارسی معیار، از بُن‌های ماضی و مضارع ساخته می‌شوند.
در صیغه‌ی مصدری، چنان که پیشتر یاد شد، dی - دَن، هرجا پس از مصوّت بیاید حذف می‌شود و مصوّت پیش از آن کشیده‌تر می‌شود:
زدن ـــــ zēn
(شدن) رفتن ـــــ šōn
نهادن ـــــ nahān
be-ی فعلی در افعال غیرپیشوندی همواره در صیغه‌ی ماضی می‌آید و مصوّت e به‌ قاعده‌ی همگونگی مصوّتها تغییر می‌کند:
ترسیدم ـــــ ba-tarsēm
گفتی ـــــ bu-gofti
گرفتیم ـــــ bi-giftim
- beگاهی تمایز زمانی و معنایی می‌آورد:
ترسید ـــــ batarse می‌ترسد ـــــ tarse
در صیغه‌های افعال گیلکی «می» نمی‌آید، نه در مضارع اخباری و نه در ماضی استمراری:
می‌گویی ـــــ gi می‌ترسم ـــــ tarsam
در ماضی استمراری، به جای «می»، i-ی استمراری پیش از شناسه‌ی فعلی می‌آید:
می‌خوردیم ـــــ xurdimi می‌خوردم ـــــ xurdim
می‌خوردید ـــــ xurdidi می‌خوردی ـــــ xurdi
می‌خوردند ـــــ xurdidi می‌خورد ـــــ xurdi
چنان که ملاحظه می‌شود، در صیغه‌ی دوم شخصی مفرد i در جای شناسه و نشانه‌ی استمرار نشسته و با صیغه‌ی سوم شخص مفرد که شناسه‌ی آن Ø است همسان شده است.
شناسه‌ی فعلی در دوم شخص و سوم شخص جمع یکسان است (بـه خلاف فارسی معیار):
شما می‌گویید ـــــ umā gidiš
آنان می‌گویند ـــــ ušān gidi
شما گفتید ـــــ ?umā bugoftidiš
آنها گفتند ـــــ ušām bugoftidi
صیغه‌ی نهی (امر سلبی) دو گونه دارد:
(نباید زدن) ـــــ na-zan/na vā zēn :ba-Zan زدن ـــــ zēn
ba-zanid na-zanid/na-vā zēnid
zēn (زدن) مصدر است و جالب آنکه در صیغه‌ی دوم شخص جمع، شناسه (-id) به مصدر پیوسته است. تناظر لفظ به لفظ آن در فارسی می‌شود: نباید زدنید.
ساخت صیغه‌های ماضی بعید مانند فارسی معیار است با این فرق که be-ی فعل در آغاز می‌آید و صیغه‌ی فعل کمکی در دوم و سوم شخص جمع یکسان است:
گفته بودیم ـــــ bugofte bim گفته بودم ـــــ bugofte bum
گفته بودید ـــــ bugofte bid گفته بودى ـــــ bugofte bi
گفته بودند ـــــ bugofte bid گفته بود ـــــ bugoste bu
ساخت صیغه‌های مضارع التزامی مانند فارسی معیار است: فقط باز صیغه‌های دوم و سوم شخص جمع یکسان است:
ušān xāyidi bišid ـــــ šumā xāyidi bišid
آنها می‌خواهند (بشوند) بروند ـــــ شما می‌خواهید (بشوید) بروید
ماضی نقل ظاهراً صیغه‌ی مستقل ندارد. شناسه‌ی فعلی در ماضی مطلق (جز در دوم شخص مفرد) دو صورت دارد: id/idi, id/idi, im/imi, Ø/e, am/ama. شاید یکی از دو صورت (idi, imi, e, ama) متعلق به ماضی نقلی باشد. همچنین صیغه‌ای فعلی که از صفت مفعولی و dāram ساخته می‌شود (مثل bihe dāram= خریده دارم) چه بسا متناظر با صیغه‌ی فعل نقلی در فارسی معیار (خریده‌ام) باشد.
در صیغه‌ی مجهول به جای فعل کمکیِ «شدن» از nahān (نهادن) استفاده می‌شود:
فروخته شده است bufroxte na ـــــ خریده شده است. ـــــ bi-hē na
مرده است. ـــــ ba-marde na.
فعل داشتن در گیلکی فرق ظریفی با فارسی معیار دارد. در گیلکی این فعل هم به معنی «دارا بودن» به کار می‌رود هم به معنی «نگه داشتن».
در معنی «دارا بودن»، ماضی مطلق ندارد و ماضی استمراری دارد، لذا بدون –be صرف می‌شود و صیغه‌های دوم شخص و سوم شخص آن یکسان است:
می‌داشتیم ـــــ dāštimi می‌داشتم ـــــ dāštim
می‌داشتید ـــــ dāštidi می‌داشتی ـــــ dāšti
می‌داشتند ـــــ dāštidi می‌داشت ـــــ dāšti
در معنی «نگه داشتن» ماضی مطلق دارد و با -be صارف می‌شود: صیغه‌های دوم شخصی و سوم شخص مفرد آن یکسان نیست:
نگه داشتیم ـــــ badāštimi (i) نگه داشتم ـــــ badāštam
نگه داشتید ـــــ badāštid (i) نگه داشتی ـــــ badāšti
نگه داشتند ـــــ badāštid (i) نگه داشت ـــــ badāšt
متناظر فعلی شدن در گیلکی (šōn) فقط به معنی «رفتن» است و، به جای فعل کمکی شدن فارسی معیار، در گیلکی bostən به کار می‌رود:
pir bubom/pir-a bom ـــــ خوب شد ـــــ xob, buboste
(با الحاقِ be, -aی فعلی حذف می‌شود) ـــــ خورده شد ـــــ xurde bubostie
چاق شدم ـــــ aq-a bostamč
صارف فعل bostən چنان است:
می‌شویم ـــــ bimi می‌شوم ـــــ bam
می‌شوید ـــــ bidi می‌شوی ـــــ bi
می‌شوند ـــــ bidi می‌شود ـــــ be
شدیم ـــــ bubo’imi شدم ـــــ bubom
شدید ـــــ bubo’idi شدی ـــــ bubo’i
شدند ـــــ bubo'idi شد ـــــ bubo
صیغه‌های متناظر بودن (bōn) چنین است:
بودیم ـــــ bim بودم ـــــ bum
بودید ـــــ bid بودی ـــــ bi
بودند ـــــ bid بود ـــــ bu
امّا متناظر بودن به معنای «وجود داشتن» (برای اشیاء) یا «حضور داشتن» (برای اشخاص)، به ترتیب، با nahā (نهاده) isā (ایستاده) همراه است:
برادرت اینجا بود ـــــ ti barār a-yā is? bu
آن کتاب نزد من بود (وجود داشت) ـــــ u kitāb miviǰa naha bu
متناظر فعل کمکی شاید (āš) هم به معنی «می توان، می‌شود» به کار می‌رود و هم به معنی «مجاز» است:
از اینجا نمی‌توان دید ـــــ az ayā na-šā dē
این آب را می‌شود (مُجاز است) خورد ـــــ a āba šā xurdən
توی این خانه نمی‌شود ( مُجاز نیست) رفت. ـــــ a xāne durun na-šā šōn
ساخت صیغه‌ی حالی در گیلکی چنین است: مصدر + dar + شناسه‌ی فعلی
(درآمدنم) دارم می‌آیم ـــــ āmōn-dar-am
(درآمدنی) داری می‌آیی ـــــ āmōn-dar-i
(درآمدن است) دارد می‌آید ـــــ āmōn-dar-e
(درآمدنیم) داریم می‌آییم ـــــ āmōn-dar-im
(درآمدنید) دارید می‌آیید ـــــ mōn-dar-idā
(درآمدنند) دارند می‌آیند ـــــ mōn-dar-idā
همین ساخت با اسم مصدر نیز وجود دارد:
در (کارِ) صحبتم ـــــ sōbat-ə dar-am
این مثال می‌رساند که dar گیلکی در صیغه‌های فعلی بالا مشتق از «داشتن» نیست.
برای مصدرهای «جعلی» رجوع کنید به: سمیعی (گیلانی)، احمد. «تناظر ساختاری مصدرهای "جعلی" در گیلکی و فارسی و نتیجه گیری از آن برای واژه‌سازی»، ره‌آورد گیل، سال اول. شماره‌ی یکم (اسفند 1382).
در پیوند اجزای فعل مرکب -a-ی ستاک‌ساز می‌آید:
پاره کرد ـــــ pār-a kud پس گرفت ـــــ pas-a gift
پشت کرد ـــــ pušt-a kud لغزیدن ـــــ tāš-a xurdən
در داد ـــــ dar-a dā بس کردن ـــــ vast-a kudən
همچنین: (مرا خواب به سر شد) خواب رفتم. ـــــ ma-ra xāb ba sar-a šo
درباره‌ی افعال پیشوندی گیلکی، رجوع کنید به: احمد سمیعی (گیلانی).
6. قید
ظروف زمان و مکان
تناظر ظروف زمان و مکان و تفاوت آنها در گویش گیلکی و زبان معیار فارسی در شواهد زیر نشان داده شده است:
همین جا ـــــ ha-ya این جا ـــــ a-ya
همان جا ـــــ hu-ya آن جا ـــــ u-ya
بالا ـــــ bu-ǰōr پایین ـــــ bi-ǰir
کجا ـــــ ko-ya
آن طرف‌تر ـــــ uštar /ušantar
پهلو ـــــ vija
پهلوی من ـــــ mi viǰa
پهلوی آن دُکان ـــــ u dukān-ə vija
کِی، چه وقت ـــــ ake
حالا ـــــ hasa
امروز ـــــ emru (z)
دیروز ـــــ diru (z)
پریروز ـــــ pariru (z)
اِمسال ـــــ imsāl
بعضی قیدهای دیگر (با ساختارهای ویژه)
یک جا ـــــ i jān-ə-ki
به سرِ تو (قَسَم) ـــــ ti sar gi
(خام خام را) ـــــ kāl-kāl-ə re
خام خام، بی پرده، به صراحت
در حال نشسته ـــــ nište-bo
دانسته، تعمداً ـــــ dānasta-bo
در حضور ـــــ isā-bo
در حضورِ همسرش ـــــ ani zan isā-bo
پس از نماز ـــــ namāz-ə pasi
یک بار دیگر! ـــــ i-vār-de!
وگرنه ـــــ nivire
و بعضی قیدهای بسیط
فقط ـــــ xāli
فقط سرخ ـــــ xāli sorx
یکسره، پاک ـــــ lāp
(عدل) درست ـــــ (just) adl
فقط، همه‌اش ـــــ hačin
تمام تلخ، بسیار تلخ ـــــ hačin aždam
7. نقش نماها
حرف اضافه
در گیلکی اصیل، حروف اضافه، به خلاف فارسی معیار، پسین‌اند نه پیشین.
(همراه) با ـــــ amara
با من آمد ـــــ mi amara bāmo
(را) به، برای ـــــ a/ra/ba
به تو (تو را) گفتم ـــــ ta ra bugoftam
برای تو خریدم ـــــ ti re bihem
به خانه آمد ـــــ bāmō ba xān
در بعضی از بافتها حرف اضافه حذف می‌شود:
روی ـــــ ru/sar به مدرسه رفت ـــــ bu-šo madrasa
روی میز ـــــ miz-ə ru از ـــــ ǰa
tāqče sar ـــــ از بازار برگشت ـــــ bāzāra Ja vagardasta
برای، به خاطر ـــــ vās (t)i در ـــــ durun /miyān
به خاطر تو آمدم ـــــ ti vāsi bāmōm در اطاق ـــــ utāq-ə durun
در مدرسه ـــــ madrasa miyān
از مصدر vāstən که در فارسی از آن «وایه» (خواست، دربایست) داریم:
دلم خواست، هوس کردم ـــــ ma-ra bavāste
را
متناظرِ را، در مواردی که با مفعول صریح معرفه به کار رود، a- است:
آن کتاب را خواندم ـــــ u kitāb-a baxāndam
و، در مواردی که به معنی «برای» باشد، re- است:
برایت می‌خوانم ـــــ ti re xānam
حرف ربط و عطف
و ـــــ u
من و او ـــــ man-u un
که ـــــ ki
به من گفت که ترا دیدم. ـــــ ma-ra bugofte ki ta-ra bidēma
آن خبری که شنیدی راست بود. ـــــ.u xabar ki bištavāsti rāst bu
حرف ندا
حرف ندا، نظیر فارسی معیار، ay و ā است:
ay xudā
xudāyā
امّا عموماً، همچنان که در فارسی، حذف و نوای گفتار جانشین آن می‌شود.
نقش نمای تفضیل
از ـــــ aǰ
من از او کوچکترم ـــــ man Ja un kucik-tar-am
نقش نمای اضافه
درِ اتاق ـــــ utaq-ə dar ـــــ a/ə
که هرگاه مضافٌ الیه به مصوّت ختم شده باشد حذف می‌شود:
درِ خانه ـــــ xāne dar
به طوری که ملاحظه می‌شود، در گیلکی، نقش نماهای در، برای و حروف اضافه پیشین وجود ندارد. امّا، به تأثیر زبان معیار، در گفتارهای گیلکی صدا و سیما و در محاوره‌ی نسل جوان کاربرد آنها مشاهده می‌شود.
تأثیر زبان معیار در گویش گیلکی موضعی و محدود نیست و بخصوص در برنامه‌های رسانه‌های سمعی و بصری که زبان نسبتاً عالمانه به کار می‌برند کاملاً محسوس است.
به موازات این جریان، نسلهای تازه‌ی گیلکی زبان، نه تنها تعصّبی در استفاده از این گویش در برقراری ارتباط با هم ولایتی‌های خود ندارند، به استفاده از زبان فارسی در محاوره‌ی جاری مصرّند و برقراری ارتباط با این زبان برایشان راحت‌تر و بی دردسرتر است. عده‌ی نظرگیری از آنان، که خودشان یا والدینشان در تهران اقامت دارند یا داشته‌اند، اصولاً توانایی سخن گفتن به زبان محلّی را ندارند.
از این رو، احتمال می‌رود که گویش گیلکی برای بسیاری از افراد نسلهای آینده‌ی گیلانی یا اصلاً گیلکی به صورت زبانی بیگانه درآید.

پی‌نوشت‌ها:

1. چانچو وسیله‌ای است برای حمل بار و آن قطعه چوب نسبتاً خم پذیری است که از وسط بر روی شانه قرار می‌گیرد و به دو سر آن زنبیلِ محتوی بار آویخته می‌شود و ترازووار تعادل پدید می‌آورد.

منبع مقاله :
صادقی، علی اشرف؛ خطیبی، ابوالفضل؛ (1393)، جشن نامه‌ی دکتر فتح الله مجتبائی، تهران: انتشارات هرمس، چاپ اول.