موقعيت جغرافيايي، ويژگي هاي جمعيتي و منابع ثروت در جهان اسلام
برخى تصور مى كنند جهان اسلام شامل حدود شصت كشور مستقل اسلامى است كه متجاوز از 50% سكنه ى آنان مسلمان هستند اما بايد بر اين قلمرو، مناطقى را اضافه كرد كه در آنها اقليت هاى مسلمان زندگى مى كنند. اين مجموعه پس از ظهور اسلام شامل تغييرات زيادي بوده تا شكل كنونى را به دست آورده است. در عصر فتوحات تا قرن سوم هجري مسلمانان در شبه جزيره عربستان، عراق، شامات، آذربايجان، فارس، خراسان، سند، ماوراءالنهر، مناطق مركزى هند و سرزمين هاى ميانه اين نقاط و نيز مصر و شبه جزيره ايبرى ساكن بودند. بخش زيادى از اين مناطق در حاكميت بنى عباس و يا مركزيت بغداد قرار داشت. به تدريج در قرون بعدى تا پايان قرون وسطى، اندلس (اسپانيا و پرتغال كنونى) تحت حاكميت مسيحيان درآمد و مسلمانان از اين شبه جزيره خارج شدند. اما هم زمان قلمرو امپراطورى بيزانس تحت حاكميت اسلامى قرار گرفت. از جانب شرق هم قلمرو اسلامى به دليل فتوحات، روابط تجاري، سياحت و مهاجرت علما و عارفان مسلمان در حال گسترش بود. به نحوى كه تمامى ساكنين شبه قاره هند، بخشى از آسياى جنوب شرقى، جزاير فيليپن و تركستان چين هم مسلمان شدند و اقليت هايى از مسلمان ها در ديگر نواحى آسياى شرقى و شبه جزيره هندوچين شكل گرفتند.
پس از سقوط عباسيان در قرن هفتم هجرى و سپس فتوحات امير تيمور گوركانى، قلمروى گسترده ى مسلمين در قرون نهم و دهم (پانزدهم و شانزدهم ميلادى) به چند بخش تفكيك گرديد. منطقه ى تحت فرمانروايى امپراتورى عثمانى در آسياى صغير (تركيه كنونى)، بالكان، شام، عراق و شمال افريقا، شيبانيان نيز در بخشى از ماورا النهر كه به آسياى ميانه موسوم است حكمرانى مى كردند و سرانجام مغولان كبير (بابريان) در هند و جلگه ي سند حكومت مى نمودند. صفويان كه شيعه بودند در سرزمين هاى بين امپراتورى عثمانى و گوركانى، سلطنت مى كردند.
اكثركشورهاى مستقل اسلامى در گذشته از تجزيه امپراتورى هاى بزرگ مسلمان بر اثر فروپاشى قدرت عثمانى بر صحنه هاى سياسى آشكار شدند، ايران و افغانستان از تفكيك قلمرو نادرشاه افشار، پاكستان و بنگلادش از تجزيه امپراتورى مغولان كبير هند ظهور يافتند، كشورهاى آسياى ميانه از قبيل تركمنستان، تاجيكستان، قرقيزستان، قزاقستان و ازبكستان و نيز جمهورى هاى قفقاز از قبيل گرجستان و جمهورى آذربايجان پس از فروپاشى شوروى پديدار گشتند. در شبه جزيره بالكان واقع در جنوب شرقى اروپا با تجزيه جمهوري فدرال يوگسلاوى كشور مسلمان بوسنى هرزگوين، جمهوري مقدونيه و منطقه كوزو شكل گرفتند در ضمن آلبانى هم در بالكان قرار دارد. اين روند تجزيه و شكل گيرى در جهان اسلام با بحران ها و درگيري هاي خونين و نسل كشى هاي فراوان از سوي دشمنان و مهاجمان روبرو بوده است.(1)
دنياى اسلام داراي محدوده اي از سواحل غربى آفريقا در اقيانوس اطلس تا منتهى اليه شرقى اندونزى به طول متجاوز از يازده هزار كيلومتر است و از حوالى خط استوا در آفريقا تا حواشى سيبري در روسيه را كه مسيري به طول 5000 كيلومتر مى باشد در بر مى گيرد. جهان اسلام به دو بخش مركزى و پيرامونى تقسيم مى گردد و در مجموع مساحت آن به حدود 23 ميليون كيلومتر مربع بالغ مى گردد و يك چهارم مساحت خشكى هاى جهان را شامل مى شود.
به مناطقى از جهان اسلام، كانونى و مركزى مى گويند كه از نظر بعد جغرافيايى در جزيرة العرب و يا همسايه و نزديك آن واقع اند و در واقع نقاطى هستند كه در صدر اسلام، ساكنين آنها اسلام را پذيرفتند.
در منطقه مركزي لزوما كشورهاي عربى استقرار نيافته اند بلكه تركيه و ايران كه زبان هاى تركى و فارسى دارند و نژاد و فرهنگ آنان متفاوت از عرب هاست، در اين قلمرو واقع اند. اسلام پيرامونى از لحاظ جغرافيايى عينيت و نمود افزون ترى دارد و محدوده اى است كه بيرون از مناطق مركزى قرار دارد. در نيمه شرقى آن كشورهاى اسلامى آسياي ميانه، قفقاز، آسياى جنوبى و شرقى قرار گرفته اند و در بخش غربى پيرامونى سرزمين هاى قاره ى آفريقا، كشورهاي اسلامى بالكان و مانند آن استقرار يافته اند، مردمان اين مناطق از طريق تجارت و بازرگانى، تعاملات فرهنگى، فتوحات سياسى، سياحت و مانند آن به اسلام گرويده اند. تركيب متنوعى از نژادهاى متفاوت و زبان هاي گوناگون در جهان اسلام ديده مى شود.
كشورهاي اسلامى به دليل چگونگى زاويه تابش خورشيد و عرض جغرافيايى، دوري و نزديكى به درياهاى آزاد، وجود ارتفاعات و جهت آنها، عبور توده هاى هوا از اين نواحى، ميزان ريزش هاي جوى، عبور خط استوا و دو مدار رأس السرطان و رأس الجدى داراي آب و هواى متنوع مى باشند، در برخى از اين سرزمين ها مى توان چندين اقليم را مشاهده كرد؛ ايران و تركيه چنين هستند، بسيارى از كشورهاى اسلامى در نواحى گرم و خشك و نيز گرم و مرطوب استوايى قرار دارند و همين موقعيت شرايط خاصى را براي آنها پديد آورده است.
در كشورهاى صحرايى و بيابانى، ميزان رطوبت نسبى كم و حدود 15% تا 30% است و تبخير و تعرق بسيار بالا مى باشد، در عوض پوشش گياهى ناچيز، ميزان بارندگى اندك و هوا گرم و خشك است و بادهاى شديد بر اين شرايط منفى مى افزايد، اما برخى كشورها از شرايط بسيار خوبى برخوردارند و به دليل واقع شدن در كمربند استوا، سرسبز و پرباران اند و محصولات گياهى آنان بسيار تنوع دارد، اندونزي و مالزى و نيز سنگال چنين ويژگيهايى را به خود اختصاص داده اند. شرايط معتدل و مرطوب، آب و هواى ملايم، اقليم كوهستانى و مانند آن نيز در پاره اى از كشورها قابل مشاهده اند. متوسط ميزان نزولات جوى در جهان اسلام حدود 250 تا 300 ميليمتر است و اين ميزان در پاره اى كشورها بر حسب موقعيت جغرافيايى از 1000 ميلى متر تا 120 ميلى متر در نوسان است.
توده هاى هواى سرد قطبى از شمال و شمال شرقى، برخى از كشورهاى مسلمان را در فصل زمستان تحت تأثير قرار مى دهد، در برخى از سال ها در تابستان توده هاى هواى مرطوب موسمى كه از اقيانوس هند مى آيند در چند كشور اسلامى مثل پاكستان، بنگلادش و ايران موجب ريزش رگبار مى شوند. توده هاى هواى مرطوب غربى در فصل زمستان، از درياى مديترانه و اقيانوس اطلس عده اى از كشورهاى خاورميانه و شمال آفريقا را متأثر ساخته و برف و باران در اين كشورها توليد مى كند.
توده ى هواى سودانى كه كانون تشكيل آن بحر احمر است نيز در پاره اى از كشورهاى شرق اين دريا موجب بارندگى مى شود. بيابان ها و صحارى آفريقا و عربستان نيز توده هواى گرم و خشك را به كشورهاى آفريقايى و آسياى غربى انتقال مى دهند. غالب كشورهاى اسلامى در نقاطى واقع اند كه به آبهاى آزاد جهان دسترسى دارند و حتى تعدادى از آنها مجاور گلوگاههاى استراتژيك، تنگه ها و آبراهه هاى مهم جهان قرارگرفته اند.
پس از مسيحيت، مسلمانان با 5 / 1 ميليارد نفر دومين گروه مذهبى در جهان هستند كه حدود يك چهارم جمعيت جهان را به وجود مى آورند.(2)
قاره ى آسيا 65% سكنه ى مسلمان را به خود اختصاص داده است، 25% مسلمين در كشورهاى عربي آسيايى و آفريقايى و 10% در ديگر كشورهاى آفريقا ساكن اند، در قاره هاى اروپا، آمريكا و اقيانوسيه درصدى از مسلمانان زندگى مى كنند. سه كشور اندونزى، بنگلادش و پاكستان يك سوم مسلمانان را در قلمرو خود جاي داده اند. پر جمعيت ترين كشور اسلامى اندونزى است كه در حال حاضر 212 ميليون نفر جمعيت دارد و از نظر جمعيت رتبه چهارم را در جهان داراست.(3)
نرخ رشد جمعيت در كشورهاى مسلمان بالاست ولى در پاره اى از سرزمين ها بين 1% تا 3% نوسان دارد. عواملى كه موجب گرديده رشد جمعيت جهان اسلام سير صعودى داشته باشد، موارد ذيل مى باشند: ميزان متولدين بالا، كاهش مرگ و مير بر اثر خدمات بهداشتى و درمانى و افزايش اميد به زندگى، مهاجرت به اين كشورها و اسلام آوردن اشخاص ديگر.
نرخ مواليد، مرگ و مير و رشد طبيعى بر ساختمان سنى جمعيت جهان اسلام اثر گذاشته و چون در غالب اين كشورها ميزان متولدين زياد است، هرم سنى در قاعده پهن مى گردد و اين ويژگى جوانى جمعيت را براى سرزمين هاى اسلامى به وجود آورده است، به لحاظ توزيع و تراكم جمعيت، نقاط گوناگون جهان اسلام در مقايسه با يكديگر وضع متفاوتى دارند. در نواحى گرم و خشك، جنگل هاى استوايى و كوهستان هاى پرشيب و سردسير و نيز در نقاطى كه جلگه ها و دشت هاى هموار كمتر وجود دارد و قشر خاك كم است يا آن كه فرسايش خاك شديد است، مسلمانان اندكى زندگى مى كنند و ميزان تراكم جميعت آنان كمتر از 15 نفر در كيلومتر مربع است. همچنين نقاط دور افتاده اى از دريا و نواحى محروم از شبكه هاى ارتباطى پيشرفته كه از نظر فن آوري سير نزولى دارند، جمعيت كمترى را جذب كرده اند.
كشور بنگلادش به دليل سرزمين پست و هموار، خاك غنى و حاصل خيز، گرماى كافى و رطوبت نسبى مناسب و شرايط بسيار خوب براى كشاورزى جمعيت بسيار متراكمى دارد به گونه اى كه اين كشور با 147570 كيلومتر مربع مساحت حدود يكصد و سى ميليون نفر سكنه دارد، اما برخى كشورهاي واقع در صحراى كبير آفريقا به رغم وسعت، زياد به دليل خشونت هوا، كم آبى و كمبود منابع آب، خاك و وجود مشكلات بر سر راه توسعه ي حمل و نقل، جمعيت ناچيزى دارند. در بنگلادش در هر كيلومتر مربع حدود 875 نفر زندگى مى كنند ولى كشور مالى واقع در صحراى آفريقا با وسعت 1240192 كيلومتر مربع تراكم جمعيتى معادل 9 نفر در كيلومتر مربع دارد.
در مناطقى از جهان اسلام كه آب و هواى مناسب و ملايم دارد كه نه سرد و نه گرم و نه خيلى خشك و نه خيلى مرطوب باشد و خاك از هوموس كافى بهره مند است و پوشش گياهى مناسب ديده مى شود همچنين منابع طبيعى چون معادن، ذخاير آب و انرژي وجود دارد و زمين بستر مناسبى را براى اسكان مردم فراهم كرده است، به علاوه سرمايه، فناورى و زمينه هاى ايجاد اشتغال قابل مشاهده است و دولتها با سرمايه گذاري و برنامه ريزى و ايجاد مراكز خدماتى تلاش مى كنند، جمعيت تمركز خيلى خوبى دارد. مالزي كشورى نسبتا توسعه يافته در جهان اسلام است كه در جهات فوق از امتيازات ويژه اى برخوردار مى باشد. از اين روى با 758329 كيلومتر مربع مساحت حدود 22 ميليون نفر سكنه دارد كه تراكم آن 67 نفر در كيلومتر مربع است.(4)
سودان كه وسيع ترين كشور آفريقايى است و در جهان اسلام بزرگ ترين كشور به لحاظ مساحت است، اگر چه 000 / 500 / 2 كيلومتر مربع وسعت دارد اما به دليل آنكه اين سرزمين در شمال گرم و خشك و در جنوب گرم و مرطوب است بيش از سى ميليون سكنه ندارد و تراكم جمعيت آن حدود 12 نفر در كيلومتر مربع است.
اكثريت كشورهاي اسلامى، نژاد سامى و عرب دارند، البته در كشورهايى با اكثريت عرب و سامى اقليت هايى هم از نژادهاى ديگر قابل مشاهده اند. مثل كردها در عراق و سوريه و گروههاى بربر در كشورهاى عرب زبان آفريقاى شمالى، در بيش از ده كشور اسلامى كه در آفريقا قرار دارند، غلبه با سياهان است كه در ميان آنان تيره هاى عرب و سفيد پوستان اروپايى و نژادهاى دو رگه ديده مى شوند. منشأ نژادي شش كشور اسلامى كه در آسيا واقع اند زرد مى باشد كه شامل تيره هاى مغولى و تاتار، ازبك، زرد مالايايى، زرد بنگالى، زرد اندونزيايى، هندى و چينى است. در كشور تركيه اكثريت منحصرا با ترك هاي آناتولى است و بزرگترين اقليت آن كردها مى باشند، منشأ نژادي ايران پارسى و آريايى است ضمن اين كه تيره هاى ترك، كرد، تركمن، بلوچ و عرب در اين كشور ديده مى شوند و مردم پاكستان از نژاد سفيد و تيره هاي سندوپنجابى هستند، سكنه جييوتى و سومالى از نژاد سوماليايى و عفار مى باشند. در اتيوپى سه گروه نژادى گالا، امهر و عرب زندگى مى كنند، مرم آلبانى از تيره هاى توسك هستند. در برخى كشورهاى مسلمان تعداد قابل توجهى تيره هاى نژادى با لهجه هاى گوناگون زندگى مى كنند كه در اندونزى تعدادشان به 300 تيره و در نيجريه به 250 تيره بالغ مى گردد.
در بيست كشور اسلامى زبان رايج عرب است و در كنار آن زبان هاي كردى، فارسى، بربر و مانند رواج دارد و به دليل سلطه ى استعمار در تعدادى از آنها زبان هاى فرانسه، انگليسى و پرتقالى متداول است، در يازده كشور اسلامى متأسفانه زبان رسمى بيگانه و بخصوص انگليسى و فرانسوى مى باشد اگر چه مردم در محاورات از زبان هاي بومى استفاده مى نمايند، در كشورهاي آسياي جنوب و جنوب شرقى و نيز آفريقاى شرقى زبان هاى سنتى محلى رواج دارد.
به دليل آن كه اين درياها به مخل دفن ضايعات و زباله هاى ناشى از فعاليت هاى انسانى و صنعتى تبديل شده و نيز استخراج و اكتشاف و صدور نفت از اين مسيرهاى آبى صورت مى گيرد، آلودگى هاى زيست محيطى به شدت آنها را تهديد مى كند، اين عارضه موجب تغيير رنگ و كاهش كيفيت و خاصيت آب گرديده است و با قرار گرفتن لايه هاى نفتى به سطح آب كه مانع رسيدن نور خورشيد و اكسيژن به آبزيان مى گردد، موجبات مرگ و نابودى اين منابع مهم غذايى فراهم مى شود.
در داخل كشورهاى اسلامى نيز درياچه هاى متعددى وجود دارد كه عبارتند از: درياچه وان در شرق تركيه، درياچه اروميه در ايران، درياچه چاد در غرب كشور چادكه نيجر و نيجريه هم با آن مرز مشترك دارد. درياچه ويكتوريا در شمال تانزانيا و نيز در مرز اين كشور باكينا و اوگاندا، درياچه تانگانيكا در غرب تانزانيا و درياچه مالاوي در جنوب اين كشور، درياچه بحر الميت يا درياى مرده در كشور اردن كه گودترين درياچه جهان مى باشد از آن جمله هستند.
خليج ها كه بر اثر پيشرفت آب در خشكى پديد آمده اند در توسعه تأسيسات بندري و رونق حمل و نقل آبى و فعاليت هاي ساحلى و ارتباط خشكى با آب بسيار مؤثرند و در جهان اسلام اين خليج ها اهميت فوق العاده سياسى، استراتژيكى، امنيتى و اقتصادى دارند. مهم ترين اين خليج ها عبارتند از: خليج فارس در جنوب ايران و شرق شبه جزيره عربستان. خليج عدن در جنوب يمن، خليج اسكندرون در جنوب تركيه، خليج گينه در آفريقاى غربى، خليج بنگال در جنوب بنگلادش، خليج اسكندريه در شمال مصر، خليج سرت در شمال ليبى، خليج تونس در شرق كشور تونس.
ترعه ها و تنگه ها نيز براى جهان اسلام اهميت سوق الجيشى و بازرگانى دارند كه عبارتند از تنگه هرمز بين خليج فارس و درياي عمان، تنگه ى مالاكا در حد فاصل مالزى و جزيره ى سوماتراى اندونزى، تنگه ى داردانل كه رابط درياى سياه و درياى مديترانه است. تنگه بسفر كه بين درياى سياه و درياي مرمره قرار دارد. تنگه ى جبل الطارق كه درياي مديترانه را به اقيانوس اطلس پيوند مى دهد. تنگه ى باب المندب كه درياي سرخ را به خليج عدن و در نتيجه به اقيانوس هند پيوند مى دهد. يمن از آسيا و جييوتى از آفريقا بر اين ناحيه اشراف دارند.
رودخانه هاي جهان اسلام نيز از نظر تأمين منابع آب در فعاليت هاي كشاورزي، توليد انرژي هيدروالكتريك (برق آبى)، تشكيل مخروطه افكنه در پاى كوهها و به وجود آمدن دلتا در موقع پيوستن به درياها و اقيانوس ها و در نتيجه ايجاد سرزمين هاى هموار جلگه اى و دشت ها براي سكونت گاههاى انسان، زمين هاي كشاورزي و مانند آن همچنين به لحاظ توليد ماهى و حمل و نقل ارزش اقتصادي و حياتى دارند اگر چه در سالهاى اخير آلودگى هاى زيست محيطى بر آنها تأثير منفى گذاشته است.
مهم ترين اين منابع آبى كه طولانى ترين آنها هم مى باشد رود نيل است كه با طول 6400 كيلومتر در آفريقاى شرقى جريان دارد و دو كشور اسلامى سودان و مصر به آن وابسته اند، اين رودخانه به درياى مديترانه مى ريزد. ديگر رودهاى جهان اسلام عبارتند از:
رودهاى قزل ايرماق و يشيل ايرماق كه از كوههاي آق داغ تركيه سرچشمه مى گيرند و به درياي سياه مى ريزند، دو رود جيحان و سيحان نيز در جنوب تركيه جاري اند كه از كوههاي توروس و آنتى توروس به سوى اين سرزمين جارى هستند و به خليج اسكندرون در درياى مديترانه وارد مى شوند. جيحون يا آمو دريا، هيرمند، هريررود و كابل از رودهاى افغانستان مى باشند كه از كوههاى مرتفع مناطق شرقى آن منشأ مى گيرند كه به ترتيب به درياچه آرال، درياچه هامون، شنزارهاى آسياى ميانه و ايندوس پاكستان مى پيوندد.
دجله و فرات كه مهم ترين رودهاى عراق اند و شريان حياتى اين كشورند، از كوههاى جنوب شرقى تركيه سرچشمه مى گيرند و در محلى به نام قرنه به هم پيوسته و شط العرب را تشكيل مى دهند كه در مرز ايران و عراق كارون به آن مى پيوندد و اروندرود را به وجود مى آورد. سپس به خليج فارس مى ريزد. فرات از بخش شرقى سوريه مى گذرد.
رود اردن كه از ارتفاعات لبنان و سوريه منشأ مى گيرد پس از طى مسافتى در فلسطين اشغالى در سرزمين اردن ادامه مى يابد و به درياى مرده مى ريزد. در لبنان رود ليتانى جريان دارد كه دره بقاع را مشروب مى نمايد و وارد مديترانه مى شود. رود سند يا ايندوس از كشور پاكستان عبور مى كند كه به درياى عمان وارد مى گردد. گنگ و برهما پوترا مهم ترين رودخانه هاى بنگلادش مى باشند كه دلتاى بزرگ سندربن را در ساحل خليج بنگال به وجود مى آورند. رودهاي كلانتان و پاهانگ در مالزى جارى مى شوند كه به درياى چين جنوبى مى ريزند.
رود شارى پس از مشروب نمودن جنوب غربى كشور چاد از مركز حكومت آن يعنى شهر نجامنا عبور مى كند و به درياچه چاد مى ريزد كه براى آبيارى و قايقرانى فصلى از آن استفاده مى شود.
رود نيجركه در بخش جنوبى مالى جلگه اى را پديد آورده است از كشور گينه وارد مالى مى شود و سپس به كشور نيجر در آفريقاى صحرايى مى رود كه از نظر منابع غذايى و آبى نقش مهمى دارد. رود سنگال كه در كشور سنگال، موريتانى و بخشى از مالى جريان دارد به اقيانوس اطلس مى ريزد. رود گامبيا از فلات فوتا جالون واقع در سرزمين گينه سرچشمه مى گيرد كه از كشور گامبيا مى گذرد و رسوبات آن بخش مهمى از اين ناحيه را به صورت جلگه در آورده است. رود خانه ولتا در نواحى جنوب كشور بوركينافاسو (ولتاى عليا) جريان دارد، كه در كشور غنا به خليج گينه مى ريزد، رودهاى شبلى و جوبا در سومالى جاري اند.
مشهورترين رود آلبانى درين نام دارد كه پس از سيراب نمودن جلگه هاي ساحلى به درياى آدرياتيك مى ريزد. در كشورهاى آسياي مركزى و قفقاز نيز رودخانه هاي قابل اهميتى جريان دارند، در ايران هم، رودخانه هاي متعددي جاري است كه عمده ترين آنان كارون، سفيد رود، كرخه و زاينده رود، مى باشند.(5)
اساس فعاليت هاى اقتصادي در كشورهاي مسلمان غالبا بر توليدات كشاورزى، دامداري و استخراج منابع معدنى استوار است و نيمى از نيروي شاغل اين سرزمين ها در بخش هاي مزبور كار مى كنند.
الجزايز، ليبى، ايران، عربستان، كويت، بحرين، قطر، امارات متحده عربى و نيجريه كشورهاي توليد كننده و صادر كننده ي نفت هستند كه عضو سازمان اوپك (Opec) مى باشند، كه در ميان آنان عربستان به لحاظ صدور اين ماده ى مهم رتبه اول را داراست. طلا و طلاى سفيد در اتيوپى، تانزانيا، كامرون و گينه به دست مى آيد. سيرالئون، چاد، تاتزانيا و گينه بيسائو از نظر توليد الماس، اهميت شايان توجهى دارند.
در كشورهاى مراكش، مصر، گينه، اردن، الجزايز، تونس سنگال و صحراى باخترى ذخائر غنى فسفات وجود دارد. 30% بوكسيت جهان در گينه و 35% قلع دنيا در مالزى مى باشد. دركشورهاى نيجر و سومالى ذخاير بسيار غنى اورانيوم وجود دارد.
كشور نيجريه از نظر توليد كلمبيت (كه در موتور هواپيماى جت به كار مى رود) در جهان مقام اول را داراست. ده درصد كروم جهان در تركيه به دست مى آيد.
گندم توليد غالب كشورهاى اسلامى آسيايى و شمال آفريقاست. مصر بزرگ ترين توليد كننده برنج است اما در پاكستان، اندونزى، بنگلادش، مالزى و ايران هم اين محصول به دست مى آيد. الجزاير مهمترين توليد كننده انگور در جهان اسلام است. در كشورهاى واقع در ساحل مديترانه زيتون به دست مى آيد. بنگلادش در ميان كشورهاى مسلمان به لحاظ توليد چاى مهم ترين كشور مى باشد. اندونزي، عربستان و يمن و اتيوپى از نظر توليد محصول قهوه اهميت دارند، عراق مقام اول را از لحاظ توليد خرما داراست. مرغوب ترين پنبه در مصر بدست مى آيد و بنگلادش در توليد كنف مقام اول را بدست آورده است، 40% كائوچوي جهان در مالزى توليد مى شود و سيسال كه در توليد الياف كتانى كاربرد دارد، در تانزانيا توليد مى گردد و اين كشور بدين لحاظ در جهان مقام نخست را داراست. سيرالئون توليد كننده ى الياف نخل است. كشور نيجر بزرگترين توليد كننده ى ارزن در دنياست و بخش مهمى از درآمد كشورهاى مسلمان واقع در غرب آفريقا از راه توليد و صدور بادام زمينى و ارزن بدست مى آيد. دامداري ازشغل هاى مهم در جهان اسلام است و در صحراى آفريقا و خاورميانه تربيت شتر رواج دارد، گوسفند قره گل مشهورترين دام افغانستان است. در تركيه نيز به دليل وجود مراتع زياد پرورش بز، گوسفند، گاو و اسب متدوال است.
كشورهايى كه موقع جزيره اى دارند و يا بر كرانه اقيانوس ها، درياها و درياچه ها واقع اند و يا از رودخانه هاي مهمى برخوردارند، به لحاظ صيد ماهى و ساير آبزيان، حائز اهميت هستند البته صيد ماهى به دو روش سنتى و جديد صورت مى گيرد، در اين ميان جمهوري عربى صحرا از نظر انواع و مقدار ماهى موجود از مهم ترين سواحل جهان است. در بنگلادش 250 نوع ماهى از آب هاى شور و شيرين به دست مى آيد. كشور مراكش يكى از غنى ترين سواحل را به لحاظ توليد انواع ماهى بخصوص ساردين داراست. صيد مرواريد و ميگو در كشورهاي حوزه ي خليج فارس و ايران صورت مى گيرد، ضمن آنكه ايران از نظر توليد خاويار شهرت جهانى دارد. بنابراين جهان اسلام از نظر منابع آب، ذخائر انرژى و محصولات معدنى، همچنين توليدات كشاورزى، زراعى، دامى و دريايى بسيار غنى است ولى نقشه هاى استعمارى و حيله هاي استكبار و برخى ضعف ها در برنامه ريزى ها، كشورهاى اسلامى را در بحران و عقب افتادگى نگاه داشته است.(6)
پس از سقوط عباسيان در قرن هفتم هجرى و سپس فتوحات امير تيمور گوركانى، قلمروى گسترده ى مسلمين در قرون نهم و دهم (پانزدهم و شانزدهم ميلادى) به چند بخش تفكيك گرديد. منطقه ى تحت فرمانروايى امپراتورى عثمانى در آسياى صغير (تركيه كنونى)، بالكان، شام، عراق و شمال افريقا، شيبانيان نيز در بخشى از ماورا النهر كه به آسياى ميانه موسوم است حكمرانى مى كردند و سرانجام مغولان كبير (بابريان) در هند و جلگه ي سند حكومت مى نمودند. صفويان كه شيعه بودند در سرزمين هاى بين امپراتورى عثمانى و گوركانى، سلطنت مى كردند.
اكثركشورهاى مستقل اسلامى در گذشته از تجزيه امپراتورى هاى بزرگ مسلمان بر اثر فروپاشى قدرت عثمانى بر صحنه هاى سياسى آشكار شدند، ايران و افغانستان از تفكيك قلمرو نادرشاه افشار، پاكستان و بنگلادش از تجزيه امپراتورى مغولان كبير هند ظهور يافتند، كشورهاى آسياى ميانه از قبيل تركمنستان، تاجيكستان، قرقيزستان، قزاقستان و ازبكستان و نيز جمهورى هاى قفقاز از قبيل گرجستان و جمهورى آذربايجان پس از فروپاشى شوروى پديدار گشتند. در شبه جزيره بالكان واقع در جنوب شرقى اروپا با تجزيه جمهوري فدرال يوگسلاوى كشور مسلمان بوسنى هرزگوين، جمهوري مقدونيه و منطقه كوزو شكل گرفتند در ضمن آلبانى هم در بالكان قرار دارد. اين روند تجزيه و شكل گيرى در جهان اسلام با بحران ها و درگيري هاي خونين و نسل كشى هاي فراوان از سوي دشمنان و مهاجمان روبرو بوده است.(1)
دنياى اسلام داراي محدوده اي از سواحل غربى آفريقا در اقيانوس اطلس تا منتهى اليه شرقى اندونزى به طول متجاوز از يازده هزار كيلومتر است و از حوالى خط استوا در آفريقا تا حواشى سيبري در روسيه را كه مسيري به طول 5000 كيلومتر مى باشد در بر مى گيرد. جهان اسلام به دو بخش مركزى و پيرامونى تقسيم مى گردد و در مجموع مساحت آن به حدود 23 ميليون كيلومتر مربع بالغ مى گردد و يك چهارم مساحت خشكى هاى جهان را شامل مى شود.
به مناطقى از جهان اسلام، كانونى و مركزى مى گويند كه از نظر بعد جغرافيايى در جزيرة العرب و يا همسايه و نزديك آن واقع اند و در واقع نقاطى هستند كه در صدر اسلام، ساكنين آنها اسلام را پذيرفتند.
در منطقه مركزي لزوما كشورهاي عربى استقرار نيافته اند بلكه تركيه و ايران كه زبان هاى تركى و فارسى دارند و نژاد و فرهنگ آنان متفاوت از عرب هاست، در اين قلمرو واقع اند. اسلام پيرامونى از لحاظ جغرافيايى عينيت و نمود افزون ترى دارد و محدوده اى است كه بيرون از مناطق مركزى قرار دارد. در نيمه شرقى آن كشورهاى اسلامى آسياي ميانه، قفقاز، آسياى جنوبى و شرقى قرار گرفته اند و در بخش غربى پيرامونى سرزمين هاى قاره ى آفريقا، كشورهاي اسلامى بالكان و مانند آن استقرار يافته اند، مردمان اين مناطق از طريق تجارت و بازرگانى، تعاملات فرهنگى، فتوحات سياسى، سياحت و مانند آن به اسلام گرويده اند. تركيب متنوعى از نژادهاى متفاوت و زبان هاي گوناگون در جهان اسلام ديده مى شود.
كشورهاي اسلامى به دليل چگونگى زاويه تابش خورشيد و عرض جغرافيايى، دوري و نزديكى به درياهاى آزاد، وجود ارتفاعات و جهت آنها، عبور توده هاى هوا از اين نواحى، ميزان ريزش هاي جوى، عبور خط استوا و دو مدار رأس السرطان و رأس الجدى داراي آب و هواى متنوع مى باشند، در برخى از اين سرزمين ها مى توان چندين اقليم را مشاهده كرد؛ ايران و تركيه چنين هستند، بسيارى از كشورهاى اسلامى در نواحى گرم و خشك و نيز گرم و مرطوب استوايى قرار دارند و همين موقعيت شرايط خاصى را براي آنها پديد آورده است.
در كشورهاى صحرايى و بيابانى، ميزان رطوبت نسبى كم و حدود 15% تا 30% است و تبخير و تعرق بسيار بالا مى باشد، در عوض پوشش گياهى ناچيز، ميزان بارندگى اندك و هوا گرم و خشك است و بادهاى شديد بر اين شرايط منفى مى افزايد، اما برخى كشورها از شرايط بسيار خوبى برخوردارند و به دليل واقع شدن در كمربند استوا، سرسبز و پرباران اند و محصولات گياهى آنان بسيار تنوع دارد، اندونزي و مالزى و نيز سنگال چنين ويژگيهايى را به خود اختصاص داده اند. شرايط معتدل و مرطوب، آب و هواى ملايم، اقليم كوهستانى و مانند آن نيز در پاره اى از كشورها قابل مشاهده اند. متوسط ميزان نزولات جوى در جهان اسلام حدود 250 تا 300 ميليمتر است و اين ميزان در پاره اى كشورها بر حسب موقعيت جغرافيايى از 1000 ميلى متر تا 120 ميلى متر در نوسان است.
توده هاى هواى سرد قطبى از شمال و شمال شرقى، برخى از كشورهاى مسلمان را در فصل زمستان تحت تأثير قرار مى دهد، در برخى از سال ها در تابستان توده هاى هواى مرطوب موسمى كه از اقيانوس هند مى آيند در چند كشور اسلامى مثل پاكستان، بنگلادش و ايران موجب ريزش رگبار مى شوند. توده هاى هواى مرطوب غربى در فصل زمستان، از درياى مديترانه و اقيانوس اطلس عده اى از كشورهاى خاورميانه و شمال آفريقا را متأثر ساخته و برف و باران در اين كشورها توليد مى كند.
توده ى هواى سودانى كه كانون تشكيل آن بحر احمر است نيز در پاره اى از كشورهاى شرق اين دريا موجب بارندگى مى شود. بيابان ها و صحارى آفريقا و عربستان نيز توده هواى گرم و خشك را به كشورهاى آفريقايى و آسياى غربى انتقال مى دهند. غالب كشورهاى اسلامى در نقاطى واقع اند كه به آبهاى آزاد جهان دسترسى دارند و حتى تعدادى از آنها مجاور گلوگاههاى استراتژيك، تنگه ها و آبراهه هاى مهم جهان قرارگرفته اند.
ويژگي هاي جمعيتي
پس از مسيحيت، مسلمانان با 5 / 1 ميليارد نفر دومين گروه مذهبى در جهان هستند كه حدود يك چهارم جمعيت جهان را به وجود مى آورند.(2)
قاره ى آسيا 65% سكنه ى مسلمان را به خود اختصاص داده است، 25% مسلمين در كشورهاى عربي آسيايى و آفريقايى و 10% در ديگر كشورهاى آفريقا ساكن اند، در قاره هاى اروپا، آمريكا و اقيانوسيه درصدى از مسلمانان زندگى مى كنند. سه كشور اندونزى، بنگلادش و پاكستان يك سوم مسلمانان را در قلمرو خود جاي داده اند. پر جمعيت ترين كشور اسلامى اندونزى است كه در حال حاضر 212 ميليون نفر جمعيت دارد و از نظر جمعيت رتبه چهارم را در جهان داراست.(3)
نرخ رشد جمعيت در كشورهاى مسلمان بالاست ولى در پاره اى از سرزمين ها بين 1% تا 3% نوسان دارد. عواملى كه موجب گرديده رشد جمعيت جهان اسلام سير صعودى داشته باشد، موارد ذيل مى باشند: ميزان متولدين بالا، كاهش مرگ و مير بر اثر خدمات بهداشتى و درمانى و افزايش اميد به زندگى، مهاجرت به اين كشورها و اسلام آوردن اشخاص ديگر.
نرخ مواليد، مرگ و مير و رشد طبيعى بر ساختمان سنى جمعيت جهان اسلام اثر گذاشته و چون در غالب اين كشورها ميزان متولدين زياد است، هرم سنى در قاعده پهن مى گردد و اين ويژگى جوانى جمعيت را براى سرزمين هاى اسلامى به وجود آورده است، به لحاظ توزيع و تراكم جمعيت، نقاط گوناگون جهان اسلام در مقايسه با يكديگر وضع متفاوتى دارند. در نواحى گرم و خشك، جنگل هاى استوايى و كوهستان هاى پرشيب و سردسير و نيز در نقاطى كه جلگه ها و دشت هاى هموار كمتر وجود دارد و قشر خاك كم است يا آن كه فرسايش خاك شديد است، مسلمانان اندكى زندگى مى كنند و ميزان تراكم جميعت آنان كمتر از 15 نفر در كيلومتر مربع است. همچنين نقاط دور افتاده اى از دريا و نواحى محروم از شبكه هاى ارتباطى پيشرفته كه از نظر فن آوري سير نزولى دارند، جمعيت كمترى را جذب كرده اند.
كشور بنگلادش به دليل سرزمين پست و هموار، خاك غنى و حاصل خيز، گرماى كافى و رطوبت نسبى مناسب و شرايط بسيار خوب براى كشاورزى جمعيت بسيار متراكمى دارد به گونه اى كه اين كشور با 147570 كيلومتر مربع مساحت حدود يكصد و سى ميليون نفر سكنه دارد، اما برخى كشورهاي واقع در صحراى كبير آفريقا به رغم وسعت، زياد به دليل خشونت هوا، كم آبى و كمبود منابع آب، خاك و وجود مشكلات بر سر راه توسعه ي حمل و نقل، جمعيت ناچيزى دارند. در بنگلادش در هر كيلومتر مربع حدود 875 نفر زندگى مى كنند ولى كشور مالى واقع در صحراى آفريقا با وسعت 1240192 كيلومتر مربع تراكم جمعيتى معادل 9 نفر در كيلومتر مربع دارد.
در مناطقى از جهان اسلام كه آب و هواى مناسب و ملايم دارد كه نه سرد و نه گرم و نه خيلى خشك و نه خيلى مرطوب باشد و خاك از هوموس كافى بهره مند است و پوشش گياهى مناسب ديده مى شود همچنين منابع طبيعى چون معادن، ذخاير آب و انرژي وجود دارد و زمين بستر مناسبى را براى اسكان مردم فراهم كرده است، به علاوه سرمايه، فناورى و زمينه هاى ايجاد اشتغال قابل مشاهده است و دولتها با سرمايه گذاري و برنامه ريزى و ايجاد مراكز خدماتى تلاش مى كنند، جمعيت تمركز خيلى خوبى دارد. مالزي كشورى نسبتا توسعه يافته در جهان اسلام است كه در جهات فوق از امتيازات ويژه اى برخوردار مى باشد. از اين روى با 758329 كيلومتر مربع مساحت حدود 22 ميليون نفر سكنه دارد كه تراكم آن 67 نفر در كيلومتر مربع است.(4)
سودان كه وسيع ترين كشور آفريقايى است و در جهان اسلام بزرگ ترين كشور به لحاظ مساحت است، اگر چه 000 / 500 / 2 كيلومتر مربع وسعت دارد اما به دليل آنكه اين سرزمين در شمال گرم و خشك و در جنوب گرم و مرطوب است بيش از سى ميليون سكنه ندارد و تراكم جمعيت آن حدود 12 نفر در كيلومتر مربع است.
اكثريت كشورهاي اسلامى، نژاد سامى و عرب دارند، البته در كشورهايى با اكثريت عرب و سامى اقليت هايى هم از نژادهاى ديگر قابل مشاهده اند. مثل كردها در عراق و سوريه و گروههاى بربر در كشورهاى عرب زبان آفريقاى شمالى، در بيش از ده كشور اسلامى كه در آفريقا قرار دارند، غلبه با سياهان است كه در ميان آنان تيره هاى عرب و سفيد پوستان اروپايى و نژادهاى دو رگه ديده مى شوند. منشأ نژادي شش كشور اسلامى كه در آسيا واقع اند زرد مى باشد كه شامل تيره هاى مغولى و تاتار، ازبك، زرد مالايايى، زرد بنگالى، زرد اندونزيايى، هندى و چينى است. در كشور تركيه اكثريت منحصرا با ترك هاي آناتولى است و بزرگترين اقليت آن كردها مى باشند، منشأ نژادي ايران پارسى و آريايى است ضمن اين كه تيره هاى ترك، كرد، تركمن، بلوچ و عرب در اين كشور ديده مى شوند و مردم پاكستان از نژاد سفيد و تيره هاي سندوپنجابى هستند، سكنه جييوتى و سومالى از نژاد سوماليايى و عفار مى باشند. در اتيوپى سه گروه نژادى گالا، امهر و عرب زندگى مى كنند، مرم آلبانى از تيره هاى توسك هستند. در برخى كشورهاى مسلمان تعداد قابل توجهى تيره هاى نژادى با لهجه هاى گوناگون زندگى مى كنند كه در اندونزى تعدادشان به 300 تيره و در نيجريه به 250 تيره بالغ مى گردد.
در بيست كشور اسلامى زبان رايج عرب است و در كنار آن زبان هاي كردى، فارسى، بربر و مانند رواج دارد و به دليل سلطه ى استعمار در تعدادى از آنها زبان هاى فرانسه، انگليسى و پرتقالى متداول است، در يازده كشور اسلامى متأسفانه زبان رسمى بيگانه و بخصوص انگليسى و فرانسوى مى باشد اگر چه مردم در محاورات از زبان هاي بومى استفاده مى نمايند، در كشورهاي آسياي جنوب و جنوب شرقى و نيز آفريقاى شرقى زبان هاى سنتى محلى رواج دارد.
منابع عمومي و ثروت هاي طبيعي
به دليل آن كه اين درياها به مخل دفن ضايعات و زباله هاى ناشى از فعاليت هاى انسانى و صنعتى تبديل شده و نيز استخراج و اكتشاف و صدور نفت از اين مسيرهاى آبى صورت مى گيرد، آلودگى هاى زيست محيطى به شدت آنها را تهديد مى كند، اين عارضه موجب تغيير رنگ و كاهش كيفيت و خاصيت آب گرديده است و با قرار گرفتن لايه هاى نفتى به سطح آب كه مانع رسيدن نور خورشيد و اكسيژن به آبزيان مى گردد، موجبات مرگ و نابودى اين منابع مهم غذايى فراهم مى شود.
در داخل كشورهاى اسلامى نيز درياچه هاى متعددى وجود دارد كه عبارتند از: درياچه وان در شرق تركيه، درياچه اروميه در ايران، درياچه چاد در غرب كشور چادكه نيجر و نيجريه هم با آن مرز مشترك دارد. درياچه ويكتوريا در شمال تانزانيا و نيز در مرز اين كشور باكينا و اوگاندا، درياچه تانگانيكا در غرب تانزانيا و درياچه مالاوي در جنوب اين كشور، درياچه بحر الميت يا درياى مرده در كشور اردن كه گودترين درياچه جهان مى باشد از آن جمله هستند.
خليج ها كه بر اثر پيشرفت آب در خشكى پديد آمده اند در توسعه تأسيسات بندري و رونق حمل و نقل آبى و فعاليت هاي ساحلى و ارتباط خشكى با آب بسيار مؤثرند و در جهان اسلام اين خليج ها اهميت فوق العاده سياسى، استراتژيكى، امنيتى و اقتصادى دارند. مهم ترين اين خليج ها عبارتند از: خليج فارس در جنوب ايران و شرق شبه جزيره عربستان. خليج عدن در جنوب يمن، خليج اسكندرون در جنوب تركيه، خليج گينه در آفريقاى غربى، خليج بنگال در جنوب بنگلادش، خليج اسكندريه در شمال مصر، خليج سرت در شمال ليبى، خليج تونس در شرق كشور تونس.
ترعه ها و تنگه ها نيز براى جهان اسلام اهميت سوق الجيشى و بازرگانى دارند كه عبارتند از تنگه هرمز بين خليج فارس و درياي عمان، تنگه ى مالاكا در حد فاصل مالزى و جزيره ى سوماتراى اندونزى، تنگه ى داردانل كه رابط درياى سياه و درياى مديترانه است. تنگه بسفر كه بين درياى سياه و درياي مرمره قرار دارد. تنگه ى جبل الطارق كه درياي مديترانه را به اقيانوس اطلس پيوند مى دهد. تنگه ى باب المندب كه درياي سرخ را به خليج عدن و در نتيجه به اقيانوس هند پيوند مى دهد. يمن از آسيا و جييوتى از آفريقا بر اين ناحيه اشراف دارند.
رودخانه هاي جهان اسلام نيز از نظر تأمين منابع آب در فعاليت هاي كشاورزي، توليد انرژي هيدروالكتريك (برق آبى)، تشكيل مخروطه افكنه در پاى كوهها و به وجود آمدن دلتا در موقع پيوستن به درياها و اقيانوس ها و در نتيجه ايجاد سرزمين هاى هموار جلگه اى و دشت ها براي سكونت گاههاى انسان، زمين هاي كشاورزي و مانند آن همچنين به لحاظ توليد ماهى و حمل و نقل ارزش اقتصادي و حياتى دارند اگر چه در سالهاى اخير آلودگى هاى زيست محيطى بر آنها تأثير منفى گذاشته است.
مهم ترين اين منابع آبى كه طولانى ترين آنها هم مى باشد رود نيل است كه با طول 6400 كيلومتر در آفريقاى شرقى جريان دارد و دو كشور اسلامى سودان و مصر به آن وابسته اند، اين رودخانه به درياى مديترانه مى ريزد. ديگر رودهاى جهان اسلام عبارتند از:
رودهاى قزل ايرماق و يشيل ايرماق كه از كوههاي آق داغ تركيه سرچشمه مى گيرند و به درياي سياه مى ريزند، دو رود جيحان و سيحان نيز در جنوب تركيه جاري اند كه از كوههاي توروس و آنتى توروس به سوى اين سرزمين جارى هستند و به خليج اسكندرون در درياى مديترانه وارد مى شوند. جيحون يا آمو دريا، هيرمند، هريررود و كابل از رودهاى افغانستان مى باشند كه از كوههاى مرتفع مناطق شرقى آن منشأ مى گيرند كه به ترتيب به درياچه آرال، درياچه هامون، شنزارهاى آسياى ميانه و ايندوس پاكستان مى پيوندد.
دجله و فرات كه مهم ترين رودهاى عراق اند و شريان حياتى اين كشورند، از كوههاى جنوب شرقى تركيه سرچشمه مى گيرند و در محلى به نام قرنه به هم پيوسته و شط العرب را تشكيل مى دهند كه در مرز ايران و عراق كارون به آن مى پيوندد و اروندرود را به وجود مى آورد. سپس به خليج فارس مى ريزد. فرات از بخش شرقى سوريه مى گذرد.
رود اردن كه از ارتفاعات لبنان و سوريه منشأ مى گيرد پس از طى مسافتى در فلسطين اشغالى در سرزمين اردن ادامه مى يابد و به درياى مرده مى ريزد. در لبنان رود ليتانى جريان دارد كه دره بقاع را مشروب مى نمايد و وارد مديترانه مى شود. رود سند يا ايندوس از كشور پاكستان عبور مى كند كه به درياى عمان وارد مى گردد. گنگ و برهما پوترا مهم ترين رودخانه هاى بنگلادش مى باشند كه دلتاى بزرگ سندربن را در ساحل خليج بنگال به وجود مى آورند. رودهاي كلانتان و پاهانگ در مالزى جارى مى شوند كه به درياى چين جنوبى مى ريزند.
رود شارى پس از مشروب نمودن جنوب غربى كشور چاد از مركز حكومت آن يعنى شهر نجامنا عبور مى كند و به درياچه چاد مى ريزد كه براى آبيارى و قايقرانى فصلى از آن استفاده مى شود.
رود نيجركه در بخش جنوبى مالى جلگه اى را پديد آورده است از كشور گينه وارد مالى مى شود و سپس به كشور نيجر در آفريقاى صحرايى مى رود كه از نظر منابع غذايى و آبى نقش مهمى دارد. رود سنگال كه در كشور سنگال، موريتانى و بخشى از مالى جريان دارد به اقيانوس اطلس مى ريزد. رود گامبيا از فلات فوتا جالون واقع در سرزمين گينه سرچشمه مى گيرد كه از كشور گامبيا مى گذرد و رسوبات آن بخش مهمى از اين ناحيه را به صورت جلگه در آورده است. رود خانه ولتا در نواحى جنوب كشور بوركينافاسو (ولتاى عليا) جريان دارد، كه در كشور غنا به خليج گينه مى ريزد، رودهاى شبلى و جوبا در سومالى جاري اند.
مشهورترين رود آلبانى درين نام دارد كه پس از سيراب نمودن جلگه هاي ساحلى به درياى آدرياتيك مى ريزد. در كشورهاى آسياي مركزى و قفقاز نيز رودخانه هاي قابل اهميتى جريان دارند، در ايران هم، رودخانه هاي متعددي جاري است كه عمده ترين آنان كارون، سفيد رود، كرخه و زاينده رود، مى باشند.(5)
اساس فعاليت هاى اقتصادي در كشورهاي مسلمان غالبا بر توليدات كشاورزى، دامداري و استخراج منابع معدنى استوار است و نيمى از نيروي شاغل اين سرزمين ها در بخش هاي مزبور كار مى كنند.
الجزايز، ليبى، ايران، عربستان، كويت، بحرين، قطر، امارات متحده عربى و نيجريه كشورهاي توليد كننده و صادر كننده ي نفت هستند كه عضو سازمان اوپك (Opec) مى باشند، كه در ميان آنان عربستان به لحاظ صدور اين ماده ى مهم رتبه اول را داراست. طلا و طلاى سفيد در اتيوپى، تانزانيا، كامرون و گينه به دست مى آيد. سيرالئون، چاد، تاتزانيا و گينه بيسائو از نظر توليد الماس، اهميت شايان توجهى دارند.
در كشورهاى مراكش، مصر، گينه، اردن، الجزايز، تونس سنگال و صحراى باخترى ذخائر غنى فسفات وجود دارد. 30% بوكسيت جهان در گينه و 35% قلع دنيا در مالزى مى باشد. دركشورهاى نيجر و سومالى ذخاير بسيار غنى اورانيوم وجود دارد.
كشور نيجريه از نظر توليد كلمبيت (كه در موتور هواپيماى جت به كار مى رود) در جهان مقام اول را داراست. ده درصد كروم جهان در تركيه به دست مى آيد.
گندم توليد غالب كشورهاى اسلامى آسيايى و شمال آفريقاست. مصر بزرگ ترين توليد كننده برنج است اما در پاكستان، اندونزى، بنگلادش، مالزى و ايران هم اين محصول به دست مى آيد. الجزاير مهمترين توليد كننده انگور در جهان اسلام است. در كشورهاى واقع در ساحل مديترانه زيتون به دست مى آيد. بنگلادش در ميان كشورهاى مسلمان به لحاظ توليد چاى مهم ترين كشور مى باشد. اندونزي، عربستان و يمن و اتيوپى از نظر توليد محصول قهوه اهميت دارند، عراق مقام اول را از لحاظ توليد خرما داراست. مرغوب ترين پنبه در مصر بدست مى آيد و بنگلادش در توليد كنف مقام اول را بدست آورده است، 40% كائوچوي جهان در مالزى توليد مى شود و سيسال كه در توليد الياف كتانى كاربرد دارد، در تانزانيا توليد مى گردد و اين كشور بدين لحاظ در جهان مقام نخست را داراست. سيرالئون توليد كننده ى الياف نخل است. كشور نيجر بزرگترين توليد كننده ى ارزن در دنياست و بخش مهمى از درآمد كشورهاى مسلمان واقع در غرب آفريقا از راه توليد و صدور بادام زمينى و ارزن بدست مى آيد. دامداري ازشغل هاى مهم در جهان اسلام است و در صحراى آفريقا و خاورميانه تربيت شتر رواج دارد، گوسفند قره گل مشهورترين دام افغانستان است. در تركيه نيز به دليل وجود مراتع زياد پرورش بز، گوسفند، گاو و اسب متدوال است.
كشورهايى كه موقع جزيره اى دارند و يا بر كرانه اقيانوس ها، درياها و درياچه ها واقع اند و يا از رودخانه هاي مهمى برخوردارند، به لحاظ صيد ماهى و ساير آبزيان، حائز اهميت هستند البته صيد ماهى به دو روش سنتى و جديد صورت مى گيرد، در اين ميان جمهوري عربى صحرا از نظر انواع و مقدار ماهى موجود از مهم ترين سواحل جهان است. در بنگلادش 250 نوع ماهى از آب هاى شور و شيرين به دست مى آيد. كشور مراكش يكى از غنى ترين سواحل را به لحاظ توليد انواع ماهى بخصوص ساردين داراست. صيد مرواريد و ميگو در كشورهاي حوزه ي خليج فارس و ايران صورت مى گيرد، ضمن آنكه ايران از نظر توليد خاويار شهرت جهانى دارد. بنابراين جهان اسلام از نظر منابع آب، ذخائر انرژى و محصولات معدنى، همچنين توليدات كشاورزى، زراعى، دامى و دريايى بسيار غنى است ولى نقشه هاى استعمارى و حيله هاي استكبار و برخى ضعف ها در برنامه ريزى ها، كشورهاى اسلامى را در بحران و عقب افتادگى نگاه داشته است.(6)
پي نوشت :
(1). رواق انديشه، شماره ى 48، آذر 1384، ص 29- 28.
(2). فرهنگ و پژوهش، شماره 189، ص 26.
(3). گيتاشناسى نوين كشورها، عباس جعفرى.
(4). گيتاشناسى نوين كشورها، ص 410.
(5). استخراج و ماخوذ از كتاب جغرافياى كشورهاى مسلمان، گيتاشناسى نوين كشورها و فرهنگ جغرافيايى جهان.
(6). شناخت اجمالى كشورها و نواحى مسلمان نشين جهان، ص 85 - 82.
