تعدد معاني واژه ها و عبارت هاي قرآني (قسمت دوم و پاياني)

از روايات گوناگون به دست مي آيد که واژه ها و عبارت هاي قرآن کريم معاني باطني متعددي دارند. برخي از اين روايات عبارتند از :
الف. از رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم روايت شده است:
« ما انزل الله - عزوجل - آية إلا لها ظهر و بطن» ؛ ( 1)
خداي متعال هيچ آيه اي از قرآن نازل نکرده است ، جز آنکه ظاهر و باطني دارد.
ب. از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نقل شده است :
« له ظهر و بطن فظاهره حکم و باطنه علم ، ظاهره أنيق و باطنه عميق » ؛ (2) قرآن ظاهر و باطني دارد. پس ظاهر آن ، حکم و باطنش علم است ؛ ظاهر آن زيبا و باطنش ژرف است.
ج. امام باقر عليه السلام فرموده اند :
« ان للقرآن بطنا و للبطن بطنا و له ظهر و للظهر ظهر» ؛ (3) قرآن را باطني است و براي بطن آن نيز باطني است و آن را ظاهري است و ظهر آن هم ظاهري دارد.
د. از امام علي (4) و امام حسين (5) و امام صادق عليهم السلام (6) روايت شده است:
« ان کتاب الله علي اربعة اشياء ، علي العبارة و الاشارة و للطائف و الحقائق . فالعبارة للعوام و الاشارة للخواص و اللطائف للاولياء و الحقائق للانبياء » ؛ کتاب خداوند بر چهار چيز مشتمل است : عبارت ، اشارات ، لطايف و حقايق . عبارت براي عوام، اشارت براي خواص ، لطايف براي اوليا ، و حقايق براي انبياست.
استفاده تعدد معاني باطني واژگان و عبارت هاي قرآن از روايات مربوط به باطن قرآن مشروط به اين است که باطن يک امر مفهومي ، يا مفهومي و مصداقي با هم باشد ؛ زيرا هر گاه مراد از « باطن » ، مصداق هاي پنهان باشد ، آيات قرآن مصاديق متعدد خواهند داشت.
به نظر گروهي از انديشمندان ، باطن قرآن از سنخ معنا و مفهوم است. برخي باطن را معناي مطابقي دانسته و معتقدند : معاني مطابقي گوناگوني دارد که لفظ بر هر يک از آنها بالمطابقه دلالت مي کند و البته آنها در طول هم هستند. (7) برخي ديگر باطن را معناي کلي مي دانند که در زمان هاي گوناگون ، بر مصاديق متعدد صدق مي کند. (8) برخي باطن را مدلول التزامي و ملازم معنا شمرده اند. (9) برخي ديگر باطن را معناي مجازي و استعاري مي دانند. (10)
گروهي ديگر از انديشمندان ، باطن را امري مصداقي دانند. به نظر برخي از ايشان ، بطون قرآن ، مصداق هاي مفهوم کلي است؛ همچنان که ظاهر قرآن، مصداق ظاهري است.(11) کساني نيز بطون را مصداق هاي پنهان براي مفهوم کلي مي دانند.( 12)
به نظر برخي ، از مجموع روايات وارد شده در باطن قرآن با صرف نظر از صحت و ضعف سند آنها ، استفاده مي شود که باطن قرآن ، معاني و مصاديقي است که دلالت و انطباق آيات بر آنها آشکار نيست. (13)
 

در روايات زيادي ، معاني باطني آيات ذکر شده است ، برخي از آنها عبارتند از :
1. از امام باقر عليه السلام درباره ي آيه شريفه ي « ان شر الدواب عند الله الذين کفروا فهم لا يومنون » ( انفال : 55) ؛ ( بي ترديد ، بدترين جنبدگان نزد خدا کساني اند که کفر ورزيدند و ايمان نمي آورند.) سؤال شد. ايشان فرمودند: اين آيه درباره ي بني اميه نازل شد. آنان بدترين آفريده ي خدا هستند ، آنان کساني هستند که در باطن قرآن کفر ورزيدند و آنان کساني هستند که ايمان نمي آورند. (14)
2. از امام صادق عليه السلام درباره ي آيه « مرج البحرين يلتقيان بينهما برزخ لايبغيان» ( رحمن : 19-20) ؛ ( دو دريا را [ به گونه اي] روان کرد [که] با هم برخورد کنند؛ ميان آن دو حايلي است که به هم تجاوز نمي کنند) روايت شده است : « علي و فاطمه -عليها السلام - دو درياي عميق علم هستند که يکي بر ديگري تجاوز نمي کند » و نيز از ايشان درباره ي آيه ي « يخرج منهما اللؤلؤ و المرجان» ( رحمن : 22) ؛ ( از آن دو ،مرواريد و مرجان بيرون مي آيد) روايت شده است : « اللؤلؤ و المرجان » حسن و حسين - عليها السلام - هستند. (15)
3. ذريح محاربي به امام صادق عليه السلام عرض کرد : خداوند در کتابش مرا به امري سفارش کرده است که دوست دارم که آن را انجام دهم . امام فرمودند : آن عمل کدام است؟ عرض کرد: سخن خداي عزوجل که مي فرمايد : « ثم ليقضوا تفثهم و ليوفوا نذورهم » (حج : 29) ؛ ( بايد آلودگي خود را بزدايند و به نذرهاي خود وفا کنند.). امام عليه السلام فرمودند : منظور از « تفثهم » ( ملاقات کردن امام است ؛ يعني پس از حج ، به حضور امام مشرف شدن و مقصود از « نذورهم » همان مناسک ( انجام دادن مناسک حج ) است. (16)
عبدالله بن سنان ، که اين روايت را از ذريح شنيده ، مي گويد : خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم و معناي آيه « ثم ليقضوا تفثهم و ليوفوا نذورهم » را پرسيدم ، امام فرموند : منظور کم کردن موي شارب و چيدن ناخن است. سپس به ايشان عرض کردم : ذريح محاربي از شما نقل مي کند که فرموديد : منظور از « تفثهم » ملاقات کردن امام است و مقصود از « نذورهم » همان مناسک است . امام فرمودند: هم ذريح راست گفته و هم خبر شما راست است. قرآن ظاهر و باطني دارد ، و چه کسي حمل مي کند آنچه را که ذريح حمل مي کند ؟ (17)
4. آيه ي شريفه « و بالوالدين احسانا» ( نساء : 36) ( و به پدر و مادر احسان کنيد.) به لزوم نيکي به پدر و مادر دستور مي دهد . از امام باقر و امام صادق عليهم السلام روايت شده است : رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم يکي از والدين و حضرت علي عليه السلام والد ديگر است. (18) از پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم روايت شده است : من و علي پدران اين امتيم. (19)
پدر و والد ، مبدا بشري براي وجود انسان است و مربي او . معلم انسان و مربي او در کمالات نيز پدر اوست. بنابراين ، پيامبر و حضرت علي عليه السلام نسبت به پدر جسماني ، که جايگاهي جز مبدئيت و تربيت جسماني ندارد ، شايسته تر است که پدر براي مؤمني باشد که از انوار علوم و معارف اقتباس کرده است. پس پيامبر و حضرت علي عليهما السلام هر دو پدر هستند و آيات قرآن که به نيکي فرزندان به والدين سفارش مي کند ، به حسب باطن ، شامل ايشان مي شود ، گرچه به حسب ظاهر ، از والدين جسماني تجاوز نمي کنند. (20)
از مجموع روايات ، استفاده مي شود آيات قرآن کريم معاني در طول هم دارند. البته بايد يادآور شد اين معاني مشخص و محدود است و آنچه بيان شد شاهد بر نظريه ي تکثر قرائت ها نيست؛ زيرا اثبات تعدد معاني براي آن نظريه کفايت نمي کند ، بلکه از جمله ي مباني آن اين است که اولا ، مفسر محور است ، نه مؤلف محور ؛ (21) و ثانيا معاني واژگان و عبارات قرآن از پيش معين نيست ، و حال آنکه اولا ، فهم و تفسير مؤلف محور است و در عمل تفسير ، بايد دنبال مراد الهي بود ، ثانياً، مراد الهي از آيات قرآن معين است . (22)
 

نتايج مطالب طرح شده ، عبارت است از :
1. به رغم آنکه برخي واژگان قرآن کريم مفاد ظاهري متعددي دارند، ولي تمام آنها مراد الهي نيست ، اما برخي از عبارت ها معاني متعددي دارند که « مفهوم » و « مدلول سياقي » ناميده مي شوند و خداوند آنها را اراده فرموده است.
2. واژگان و عبارت هاي قرآن معاني باطني متعددي دارند و آنها مراد الهي اند.
 

منبع: مجله معرفت شماره 122
/خ