تبارشناسی، پراکندگی جغرافیایی و شغل اصحاب امام جواد (ع)

چکیده

برای تحقیق در مورد اصحاب امامیه و شناسایی و معرفی ایشان، به دست آوردن اطلاعات گوناگون اجتماعی در مورد آنان بسیار اهمیت دارد؛ اطلاعاتی مانند تبار و نژاد اصحاب از حیث عرب و عجم بودن، آمار موالی در بین آنان، پراکندگی جغرافیایی و شغل ایشان. این موضوعات که می‌تواند گونه شناسی اجتماعی اصحاب نیز لحاظ شود، شناخت بهتری از تاریخ تشیع در عصر امامان به دست می‌دهد و وضعیت اجتماعی اصحاب امامیه را در آن عصر روشن می‌سازد. نوشتار حاضر، این اطلاعات را در مورد اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) جمع‌آوری کرده است. روش تحقیق تاریخی - توصیفی و بر اساس جمع آوری اطلاعات از منابع اولیه است.

مقدمه

از مهم‌ترین امور مربوط به تاریخ و سیره اهل بیت (علیهم‌السّلام)، شناسایی اصحاب ایشان و به دست آوردن معلومات گوناگون اجتماعی در مورد آنان است. بی‌شک این اطلاعات، موجب شناخت و درک بهتر فعالیت امامان و تاریخ تشیع در آن زمان است. لذا پژوهش حاضر، با بررسی شرح حال اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) به موضوعات تبارشناسی، پراکندگی جغرافیایی و شغل ایشان می‌پردازد. اطلاعات به دست آمده، می‌تواند مبنای پژوهش در موضوعات تاریخ اجتماعی و تحلیل و تفسیرهای بعدی در مورد عصر امام جواد (علیه‌السّلام) باشد.
برای تحقیق در این زمینه، ابتدا باید آمار درستی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) عرضه گردد؛ یعنی اگر فردی از اصحاب ایشان شمرده می‌شود، باید شواهد و دلایل این امر مشخص و سند آن ذکر گردد تا صحابی حضرت بودن آنان کاملاً ثابت شود و صحت و سقم آن نیز قابل بررسی و پی‌گیری باشد. این امر، در مقاله جداگانه‌ای بررسی شده است. (2) پس از مشخص شدن اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) و بررسی و تحقیق در زندگانی ایشان، اطلاعات مورد نظر در مورد آنان، جمع‌آوری شده است.

تبارشناسی و شناخت مواطن و مشاغل اصحاب

از موضوعات دارای اهمیت درباره اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)، تبارشناسی آنان است؛ یعنی شناسایی عرب یا عجم بودن، مولا یا آزاد بودن و در صورت مولا و عبد بودن، شناسایی قبایلی که به آن‌ها منسوب هستند. تبارشناسی اصحاب امامیه، روشن‌گر گسترش تشیع در میان قبایل و موالی آنان است. این اطلاعات را می‌توان از طریق کتب رجالی و یا تاریخی و نسب شناسی جمع‌آوری کرد.
از دیگر اطلاعات مهمی که در این تحقیق بررسی گردید، شناسایی محل سکونت و در واقع پراکندگی جغرافیایی آنان است. کتب رجالی به محل زندگانی برخی اصحاب اشاره کرده اند؛ لذا در تعیین محل زندگی این اصحاب مشکلی وجود ندارد. گاهی نیز در ادامه نام اصحاب، نسبت شهری آنان بیان شده است؛ مثلاً نیشابوری، قمی، بغدادی و ... . احتمال دارد منظور از این پسوندها، محل تولد فرد باشد، ولی اگر اطلاعات بیش‌تری درباره این افراد نداشته باشیم، نیز به علت محدودیت داده‌های تاریخی در این زمینه، آن پسوندها را محل سکونتشان فرض کرده‌ایم. با توجه به این روش، محل سکونت بسیاری از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) مشخص گردید و با توجه به این اطلاعات، می‌توان پراکندگی جغرافیایی شیعه را در این دوره تشخیص داد و از گسترش و ترویج تشیع در این زمان به خوبی آگاه شد.
از دیگر موضوعاتی که در تحقیقات مختلف تاریخ تشیع، به ویژه در مباحث جامعه شناختی اهمیت بسیاری دارد، دانستن شغل اصحاب امامیه است؛ لذا در این تحقیق، در پی شناسایی شغل اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) نیز بودیم. پس از بررسی و تحقیق منابع رجالی، متوجه شدیم در موارد بسیار کمی به شغل اصحاب حضرت اشاره شده است. شاید علت این امر، مهم نبودن این اطلاعات در گذشته باشد؛ بنابراین پس از بررسی و تلاش بسیار، متأسفانه اطلاعات اندکی در این زمینه به دست آوردیم.

جدول تبار، مواطن و مشاغل اصحاب

از جدول ذیل برای ارائه بهتر اطلاعات جمع‌آوری شده استفاده شده است. ستون اول و دوم جدول، عرب یا غیرعرب بودن صحابی را مشخص می‌کند. در ستون سوم مولا بودن یا نبودن وی بیان می‌شود. اگر وابستگی قبیلگی مولا مشخص باشد، در ستون چهارم به آن اشاره شده است. اگر تبار و نژاد فردی مشخص نباشد، در سه ستون ابتدایی خط تیره کشیده شده که بیان‌گر دست نیافتن به اطلاعات مورد نظر است. در صورتی که محل سکونت صحابی مشخص باشد، در ستون پنجم بیان شده است. در ستون آخر نیز در صورت مشخص بودن شغل فرد، به آن اشاره شده است. در صورت مشخص نبودن وطن یا شغل فرد، در این دو ستون نیز خط تیره کشیده می‌شود. هم‌چنان که هویداست، در پاورقی‌ها به منابع تحقیق اشاره کرده‌ایم. در مورد منابع، لازم است اشاره شود که اگر اطلاعات مربوط همگی در یک منبع باشد، فقط یک منبع در پاورقی بیان شده که معمولاً در ذیل محل زندگانی اصحاب ذکر می‌شود، و در غیر این صورت، به دیگر منابع نیز اشاره شده است:

ردیف	اصحاب	عرب	غیرعرب	مولا	وابستگی قبیلگی	محل سکونت	مشاغل
1	ابراهیم بن ابی بلاد		ü	ü (3)	بنی عبدالله بن غطفان	کوفه (4)	-
2	ابراهیم بن ابی محمود		ü	ü		خراسان (5)	-
3	ابراهیم بن داوود یعقوبی	-	-	-		-	-
4	ابراهیم بن سعید	ü				مدینه (6)	-
5	ابراهیم بن شیبه اصبهانی		ü	ü	بنی اسد	اصفهان (7)	-
6	ابراهیم بن عبدالحمید صنعانی	ü				صنعا (8)	-
7	ابراهیم بن عبدربه	-	-	-		جِسربابِل (9)	-
8	ابراهیم بن عقبه	-	-	-		-	-
9	ابراهیم بن محمد همدانی		ü			همدان (10)	-
10	ابراهیم بن مهرویه	-	-	-		جِسربابِل (11)	-
11	ابراهیم بن مهزیار		ü			اهواز (12)	-
12	ابراهیم بن هاشم قمی	ü (13)				قم (14)	-
13	ابوالحصین بن الحصین الحضینی	-	-	-		اهواز (15)	-
14	ابوبکر بن اسماعیل	-	-	-		-	-
15	ابوثمامه	-	-	-		-	-
16	ابوجعفر البصری	ü				بصره (16)	-
17	ابوخداش المهری	ü				بصره (17)	-
18	ابوزینبه	-	-	-		-	-
19	ابوساره	-	-	-		-	-
20	ابوسکینه	ü				کوفه (18)	-
21	ابوسلمه	-	-	-		-	-
22	ابوشیبه اصبهانی		ü			اصفهان (19)	-
23	ابوعبدالله خراسانی		ü			خراسان (20)	-
24	ابوعبدالله السیاری	ü				بصره (21)	کاتب (22)
25	ابو علی بن راشد		ü	ü	آل المهلب	بغداد (23)	-
26	ابوعمرو الحذاء	-	-	-		بصره (24)	-
27	ابومسافر	-	-	-		-	-
28	ابومساور	-	-	-		-	-
29	احکم بن بشار مروزی		ü			مرو (25)	-
30	احمدبن ابی خالد		ü	ü (26)	ابی جعفر	-	-
31	احمدبن ابی خلف		ü	ü (27)	ابی الحسن	-	-
32	احمدبن اسحاق بن سعد	ü (28)				قم (29)
33	احمدبن حضرمی	-	-	-		-	-
34	احمدبن حماد		ü			مرو (30)	-
35	احمدبن عبدالله کوفی	ü				کوفه (31)
36	احمدبن عبدالله بن عیسی	ü				قم (32)
37	احمدبن محمدبن ابی نصر		ü (33)	ü	سکونی	کوفه (34)
38	احمدبن محمدبن بندار		ü (35)	ü	ربیع	-	-
39	احمدبن محمدبن خالد برقی		ü			قم (36)	-

40	احمدبن محمدبن عبیدالله	ü (37)				قم (38)	-
41	احمدبن محمدبن عیسی	ü (39)				قم (40)	-
42	برادر رومی بن عمر	-	-	-		-	-
43	ادریس قمی		ü			قم (41)	-
44	اسحاق انباری	-	-	-		انبار (42)	-
45	اسحاق بن ابراهیم الحضینی (43)	-	-	-		-	-
46	اسحاق بن اسماعیل بن نوبخت	-	-	-		-	-
47	اسحاق بن محمد بصری	ü	-	-		بصره (44)	-
48	اسماعیل بن سهل	-	-	-		-	-
49	اسماعیل بن عباس هاشمی	ü (45)				-	-
50	اسماعیل بن موسی	ü				مصر (46)	-
51	اسماعیل بن مهران بن ابی نصر		ü	ü	سکونی	کوفه (47)	-
52	امیة بن علی القیسی	ü (48)				قم (49)	-
53	ایوب بن نوح بن دراج		ü	ü	النخع	کوفه (50)	قاضی (51)
54	بکربن احمدبن ابراهیم بن زیاد	ü (52)				-	-
55	بکربن صالح (53)		ü	ü	بنی ضبه	ری (54)	-
56	بنان بن نافع	-	-	-		-	-
57	بندار مولی ادریس (55)		ü	ü	ادریس	-	-
58	جعفر الجوهری	-	-	-		-	گوهر فروش (56)
59	جعفربن داوود یعقوبی	-	-	-		-	-
60	جعفربن عیسی یقطینی (57)		ü	ü (58)	بنی اسد	-	-
61	جعفربن حمد صوفی (59)	-	-	-		-	-
62	جعفربن محمد هاشمی	ü				-	صیرفی (60)
63	جعفر بن محمدبن یزید (61)	-	-	-		-	-
64	جعفربن محمد بن یونس		ü	ü	بجیله	-	صیرفی (62)

65	جعفربن یحیی بن سعد احول	-	-	-		-	-
66	حبیب بن اوس	ü				مصر و بغداد (63)	-
67	حسن بن العباس بن حریش		ü			ری (64)	-
68	حسن بن سعید اهوازی		ü	ü	علی بن الحسین	اهواز (65)	-
69	حسن بن عباس بن خراش	-	-	-		-	-
70	حسن بن علی الوشاء (66)	ü				کوفه	خزاز (67)
71	حسن بن علی بن ابی عثمان	ü				کوفه (68)	-
72	حسن بن علی بن فضال		ü	ü	تیم الله	کوفه (69)	-
73	حسن بن علی بن یقطین (70)		ü	ü	بنی هاشم یا بنی اسد	بغداد (71)	-
74	حسن بن محبوب (72)		ü	ü	بجیله	کوفه (73)	-
75	حسن بن محمدبن عبدالله	ü (74)				-	-
76	حسن بن مسلم	-	-	-		-	-
77	حسین المکاری	-	-	-		-	-
78	حسین بن احمد تمیمی (75)	ü				-	-
79	حسین بن اسد	ü				بصره (76)	-
80	حسین بن حکم واسطی	-	-	-		-	-
81	حسین بن عباس	-	-	-		-	-
82	حسین بن بشار مدائنی		ü	ü	زیاد	مدائن (77)	-
83	حسین بن داوود یعقوبی	-	-	-		-	-
84	حسین بن سعید اهوازی		ü	ü	علی بن الحسین	اهواز (78)	-
85	حسین بن سهل بن نوح	-	-	-		-	-
86	حسین بن عبدالله نیسابوری		ü			نیشابور (79)	-
87	حسین بن علی قمی		ü			قم (80)	-
88	حسین بن محمد اشعری قمی	ü				قم (81)	-
89	حسین بن مسلم	-	-	-		-	-
90	حسین بن موسی (82)	ü				-	-
91	حسین بن مهران	-	-	-		-	-
92	حفص الجوهری	-	-	-		-	گوهر فروش (83)
93	حکیم بن حماد	-	-	-		-	-
94	حماد بن عیسی		ü	ü		بصره (84)	-
95	حماد بن عبسی الصواف	-	-	-		-	صوّاف (85)
96	حمدان الحضینی		ü (86)			کوفه	-
97	حمدان بن اسحاق الدسوائی		ü			نیشابور (87)	-
98	حمزة بن یعلی	ü				قم (88)	-
99	خلف مالبصری	-	-	-		بصره (89)	-
100	خیران الخادم	-	-	-		اسباط (90)	قراطیسی (91)
101	داوود بن قاسم جعفری	ü				بغداد (92)	-
102	داوود بن مافنه		ü	ü	بنی قره و بنی صرمه	کوفه (93)	-
103	داوود بن مهزیار		ü			اهواز (94)	-
104	دعبل بن علی خزاعی	ü (95)				-	-
105	رومی بن عمر	-	-	-		-	-
106	ریان بن صلت	ü				قم (96)	-
107	ریان بن شبیب		ü			قم (97)	-
108	زکریا بن آدم قمی	ü				قم (98)	-
109	زهرا ام احمدبن الحسین	-	-	-		بغداد (99)	-
110	زینب بنت محمد بن یحیی	-	-	-		-	-
111	سعدبن سعد بن الاحوص	ü				قم (100)	-
112	سعید بن جناح		ü	ü	الازد یا جهینه	بغداد (101)	-
113	سهل بن زیاد الأدمی		ü			ری	أدَمی (102)
114	شاذان بن خلیل نیسابوری		ü			نیشابور (103)	-
115	شاذویه بن حسین بن داوود قمی		ü			قم (104)	-
116	صالح بن ابی حماد رازی		ü			ری (105)	-
117	صالح بن عطیه	-	-	-		-	-
118	صالح بن محمد همدانی		ü			همدان (106)	-
119	صالح بن محمدبن سهل		ü			قم (107)	-
120	صالح بن محمد بن صالح	-	-	-		-	-
121	صباح بن محارب	-	-	-		-	-
122	صفوان بن یحیی بجلی		ü	ü	بجیله	کوفه	بیاع السابری (108)
123	صقربن ابی دلف	-	-	-		کرخ بغداد (109)	-
124	داماد بکربن صالح	-	ü	ü	بنی ضبه	ری (110)	-
125	عباس بن عمر همدانی		ü			همدان (111)	-
126	عباس بن معروف قمی		ü	ü	جعفربن عمران اشعری	قم (112)	-
127	عبدالجبار بن مبارک		ü			نهاوند (113)	-
128	عبدالحمید بن سالم عطار	-	-	-		کوفه	عطار (114)
129	عبدالرحمان بن ابی نجران		ü	ü	تمیمی	کوفه (115)	-
130	عبدالرحمان بن یحیی	-	-	-		-	-
131	عبدالسلام بن صالح هروی		ü			هرات (116)	-
132	عبدالعزیزبن مهتدی اشعری	ü				قم (117)	-
133	عبدالعظیم بن عبدالله بن علی	ü				ری (118)	-
134	عبدالله بن صلت		ü	ü	ربیع یا بنی تیم الله	قم (119)	-
135	عبدالله بن مغیره		ü	ü	بنی نوفل بن حارث	کوفه	خزاز (120)
136	عبدالله بن ایوب جزینی	ü				-	-
137	عبدالله بن خالد بن نصر مدائنی	-	-	-		مدائن (121)	-
138	عبدالله بن رزین	-	-	-		-	-
139	عبدالله بن سنان	-	-	-		-	-
140	عبدالله بن عثمان	-	-	-		-	-
141	عبدالله بن محمد حضینی		ü			اهواز (122)	-
142	عبدالله بن محمد بن حماد		ü			ری (123)	-
143	عبدالله بن محمد بن سهل	-	-	-		-	-

144	عبدالله بن مساور	-	-	-		-
145	عبدالله بن موسی بن جعفر	ü				مدینه
146	عبدوس بن ابراهیم	-	-	-		بغداد یا کوفه
147	عثمان بن عیسی		ü	ü	بین رؤاس	کوفه
148	عسکر مولا الجواد		ü	ü (125)	الجواد	-
149	علی بن اسباط	ü				کوفه
150	علی بن حسن بن علی	ü (127)				-
151	علی بن حسین همدانی		ü			همدان (128)
152	علی بن حسین بن داوود قمی		ü			قم (129)
153	علی بن حکم انباری		ü	ü	نخع	کوفه
154	علی بن ریان	ü				قم (131)
155	علی بن بلال بغدادی	ü				بغداد (132)
156	علی بن جریر	-	-	-		-
157	علی بن جعفر بن محمد	ü				مدینه (133)
158	علی بن حدید بن حکیم		ü	ü	أزد	کوفه (134)
159	علی بن حسان	-	-	-		واسط (135)
160	علی بن عاصم	-	-	-		کوفه (136)
161	علی بن عبدالله قمی		ü			قم
162	علی بن عبدالله مدائنی	-	-	-		مدائن (138)
163	علی بن عبدالملک قمی		ü			قم (139)
164	علی بن محمدالحصینی		ü			-
165	علی بن محمد قلانسی	-	-	-		-
166	علی بن محمدبن سلیمان نوفلی	-	-	-		-
167	علی بن محمد بن علی علوی	ü (141)				-
168	علی بن محمد بن علی بن احمد	-	-	-		-
169	علی بن محمد بن هارون	-	-	-		-
170	علی بن مدرک	-	-	-		-
171	علی بن مهزیار اهوازی		ü	ü		اهواز (142)
172	علی بن میسر	-	-	-		بصره (143)
173	علی بن نصر	-	-	-		-
174	علی بن یحیی	-	-	-		-
175	عماره بن زید	-	-	-		مدینه (144)
176	عمران بن محمد اشعری	ü				قم (145)
177	عمروبن سعید ساباطی	-	-	-		مدائن (146)
178	عیسی جلودی	ü				بصره (147)
179	عیسی بن مستفاد	ü (148)	-	-		-
180	عیسی بن جعفربن عیسی	-	-	-		-
181	فروخ بن زاذان	-	-	-		-
182	فضل بن میمون ازدی	ü (149)	-	-		-
183	قاسم بن حسن بزنطی		ü			بیزانس (150)
184	قاسم بن صیقل	-	-	-		-
185	قاسم بن عبدالرحمان	-	-	-		-
186	محمدبن ابراهیم الحضینی		ü			اهواز (151)
187	محمدبن ابی زید رازی		ü			ری (152)
188	محمدبن ابی عمیرزیاد		ü	ü	الأزد یا مهلب بن ابی صفره و قیل بنی امیه	بغداد (153)
189	محمد بن ابی قریش	-	-	-		-
190	محمدبن ابی نصر	-	-	-		-
191	محمدبن احمدبن حماد		ü			مرو (154)
192	محمدبن اسحاق قمی		ü			قم (155)
193	محمدبن اسماعیل رازی		ü			رازی (156)
194	محمدبن اسماعیل بن بزیع		ü	ü	منصور	کوفه
195	محمدبن حارث نوفلی	-	-	-		-
196	محمدبن حسن اشعری قمی	ü				قم (158)
197	محمدبن حسن واسطی	-	-	-		واسط (159)
198	محمدبن حسن بن شمون	-	-	-		بغداد (160)
199	محمدبن حسن بن عمار	-	-	-		-
200	محمدبن حسن بن محبوب		ü (161)	ü	جریربن عبدالله	-
201	محمدبن حسین بن ابی الخطاب	-	-	-		کوفه
202	محمدبن ریان	ü				قم (163)
203	محمدبن علاء	-	-	-		-
204	محمدبن فرج رخجی	-	-	-		-
205	محمدبن فضیل صیرفی	ü				کوفه
206	محمدبن نضر	-	-	-		-
207	محمدبن ولید خزاز		ü			کوفه
208	محمدبن اورمه		ü			قم
209	محمدبن جمهور عمی	ü				بصره (166)
210	محمدبن حمزه	-	-	-		-
211	محمدبن خالد برقی		ü	ü	ابوموسی اشعری یا جریربن عبدالله	قم (167)
212	محمدبن خزیمه	-	-	-		-
213	محمدبن رجاء ارجانی		ü			بهبهان
214	محمدبن زید شبیه	-	-	-		-
215	محمدبن سالم بن عبدالحمید	-	-	-		کوفه (169)
216	محمدبن سلیمان		ü			دیلم (170)

217	محمدبن سنان		ü	ü	عمروبن حمق خزاعی	کوفه (171)	-
218	محمدبن سهل بن یسع	ü				قم (172)	-
219	محمدبن عبدالجبار قمی		ü			قم (173)	-
220	محمدبن عبدالله مدائنی	-	-	-		مدائن (174)	-
221	محمدبن عبدالله بن مهران		ü			کرخ بغداد (175)	-
222	محمدبن عبده	-	-	-		-	-
223	محمدبن عفیرة	-	-	-		-	-
224	محمدبن علی هاشمی (176)	ü				-	-
225	محمدبن علی بن عمر	-	-	-		-	-
226	محمدبن عمر ساباطی	-	-	-		ساباط (177)	-
227	محمدبن عمربن واقد		ü			ری (178)	-
228	محمدبن عمرو بن ابراهیم	-	-	-		-	-
229	محمدبن عون نصیبی	-	-	-		-	-
230	محمدبن عیسی بن عبدالله	ü				قم (179)	-
231	محمدبن عیسی بن عبید یقطینی		ü	ü	آل یقطین یا اسدبن خزیمه	بغداد (180)	-
232	محمدبن منذربن مهزیر	-	-	-		-	-
233	محمدبن موسی نوفلی	-	-	-		-	-
234	محمدبن میمون	-	-	-		-	-
235	محمدبن نصر ناب	-	-	-		-	-
236	محمدبن نصیر	ü				بصره (181)	-
237	محمدبن نوح	-	-	-		-	-
238	محمدبن یونس بن عبدالرحمان	-	-	-		-	-
239	مختاربن زیاد	-	-	-		بصره (182)	-
240	مروک بن عبیدبن سالم		ü	ü (183)	بنی عجل	-	-
241	مسافر		ü	ü (184)	ابوالحسن ثانی و الثالث	-	-
242	مصدق بن صدقه	-	-	-		کوفه (185)	-
243	مطرفی	-	-	-		-	-
244	معاویه بن حکیم	-	-	-		کوفه (186)	-
245	منحل بن علی	-	-	-		-	-
246	منذربن قابوس	-	-	-		کوفه (187)	-
247	منذربن عباس		ü			بغداد (188)	-
248	موسی بن قاسم بن معاویه	ü				کوفه (189)	-
249	موسی بن مختار بن یزید	-	-	-		-	-
250	موسی بن داوود منقری	-	-	-		-	-
251	موسی بن داوود یعقوبی	-	-	-		-	-
252	موسی بن عبدالله بن عبدالملک	-	-	-		-	-
253	موسی بن عبدالملک	-	-	-		-	-
254	موسی بن عمربن بزیع		ü	ü		کوفه (190)	-
255	موفق بن هارون	-	-	-		-	-
256	میمون	-	-	-		-	-
257	نصرالخادم	-	-	-		-	-
258	نوح بن شعیب بغدادی	-	-	-		بغداد (191)	-
259	ولیدبن ابان		ü			ری	-
260	هارون بن حسن بن محبوب		ü	ü	جریربن عبدالله (192)	-	-
261	یاسر الخادم	-	ü	ü	الیسع الاشعری	قم (193)	-
262	یحیی بن ابی عمران	-	-	-		همدان (194)	-
263	یحیی بن موسی صنعانی	ü				-	-
264	یزداد	-	-	-		-	-
265	یعقوب بن اسحاق سکیت	-	-	-		-	-

بررسی تبارشناسی اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)

اطلاعات به دست آمده در مورد تبارشناسی اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) را می‌توان بدین صورت نتیجه‌گیری کرد که از مجموع ایشان، تبار و نژاد 125نفر (46/99 درصد)، مجهول است و منابع رجالی از آن سخنی نگفته‌اند؛ اما تبار و نژاد 141 نفر دیگر مشخص است که از این تعداد، 95 نفر (67/37 درصد)، عجم و 46 نفری (32/62 درصد) عرب هستند. هم‌چنین از مجموع اصحاب حضرت، 44 نفر، (16/54 درصد) جزء موالی محسوب می‌شوند. برای تبیین بیش‌تر نتایج به دست آمده از نمودار ذیل استفاده می‌کنیم:
شایان توجه است که شناسایی تبار اصحاب امامیه، فواید تاریخی وجامعه‌شناسی عمده‌ای به همراه دارد و در مطالعات تاریخ تشیع نیز موضوعات جدیدی برای پژوهش عرضه می‌کند. مشکل کار در این است که به دست آوردن تبار اصحاب بسیار سخت و گاهی ناممکن است. منابع انساب، رجال و تاریخی، کمک زیادی در این زمینه می‌کنند. روش این تحقیق، در عین مراجعه به کتب رجالی، استفاده از پسوند مکانی اسامی اصحاب است. تشیع امامی در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری، در میان ایرانیان و موالی رشد زیادی کرد و بسیاری از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) جزء ایرانیان و موالی بودند. هم چنین بیش‌تر اصحاب حضرت در ایران و عراق سکونت داشتند و در برابر، تعداد بسیار کمی در جزیره‌العرب و شامات ساکن بودند. از حیث شغل نیز بیش‌تر اصحاب حضرت در امر تجارت فعالیت می‌کردند و پس از آن به ترتیب، در صنعت و امور اداری و دولتی شاغل بودند. نتیجه علمی این داده‌ها، بیان‌گر این امر مهم است که در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری، تشیع امامی در میان ایرانیان و موالی رشد چشم‌گیری کرده است. می‌توان گفت: از مهم‌ترین عوامل این مسأله، سکونت قبایل شیعی یمنی در عراق و بعد از آن هجرت آنان به برخی مناطق ایران است. (196) زندگی و پرورش موالی در میان قبایل شیعی، تأثیر چشم‌گیری در تشیع اینان داشت. اطلاعات به دست آمده از وابستگی قبیله‌ای برخی از این موالی، بیانگر این نتیجه طبیعی است که اکثر این موالی، به جهت ارتباط با قبایل معروفی همانند: خزاعه، بجیله، ربیعه، أزد، بنی اسد و ... شیعه شده‌‎اند، قبایلی که در تاریخ به تشیع امامی معروف و مشهورند. (197)

بررسی و پراکندگی جغرافیایی اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)

خلاصه نتایج به دست آمده درباره محل سکونت و پراکندگی جغرافیایی اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)، نشان می‌دهد از مجموع ایشان، محل سکونت، 39/47 درصد، (105 نفر)، مجهول و محل سکونت 60/52 درصد، (161 نفر)، مشخص است. از این تعداد، 81 نفر، (30/45 درصد) در ایران ساکن بودند و 69 نفر، (25/93 درصد)، در عراق زندگی می‌کردند و هفت نفر، (2/63 درصد)، در جزیره العرب به سر می‌بردند و در نهایت چهار نفر، (1/50 درصد)، در شامات ساکن بودند؛ از این رو می‌توان گفت: در این عصر بیش‌ترین پراکندگی شیعیان در سرزمین ایران است. این نتایج را نیز در نمودار ذیل می‌توان مشاهده کرد:   تحلیل این داده‌ها، بیانگر نکات تاریخی جالبی است: از میان اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) تعداد کمی در شامات زندگی می‌کردند و برعکس بیش‌ترین اصحاب در ایران و عراق ساکن بودند. حتی در جزیره‌العرب نیز تعداد بسیار کمی سکونت داشتند. با این که شهرهای مهم جزیره‌العرب مانند مدینه، اولین مراکز شیعی محسوب می‌شوند، مشاهده می‌شود که در زمان امام جواد (علیه‌السّلام) شیعیان بسیار کمی در این مناطق ساکن بوده‌اند و تشیع بیش‌تر به سمت شرق گرایش یافته است. هر چند این آمار در مورد اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) است، می‌توان آن را به عنوان نمونه‌ای از پراکندگی جغرافیایی تشیع در آغاز قرن سوم هجری دانست. بیش‌ترین تعداد اصحاب در شهرهای ایران ساکن بودند؛ مانند قم، خراسان، ری، اهواز، همدان و مدائن. قم را می‌توان از مهم‌ترین شهرهای شیعی ایران دانست که از همان اوایل قرن دوم هجری، محل اقامت شیعیان و دوست داران اهل بیت بود. (198) خراسان نیز از گذشته محل سکونت شیعیان به شمار می‌آمد؛ چنان که یعقوبی نقل می‌کند، پس از شهادت زید، شیعیان خراسان تشیع خویش را آشکار کردند و ستم امویان در محافل عمومی بیان می‌شد. 81 مسعودی نیز نقل می‌کند، در سالی که یحیی کشته شد، هر طفلی که در خراسان به دنیا آمد، «یحیی» نامیده شد. (199) استقبال باشکوه از امام رضا (علیه‌السّلام) در نیشابور (200) نیز شاهدی بر این مطلب است. از مهم‌ترین علل گسترش تشیع امامی در خراسان، اقامت آن حضرت و تدفین ایشان در آن جاست. پس از ایران، بیش‌ترین اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) در شهرهای عراق ساکن بودند؛ مانند کوفه، بغداد و بصره. کوفه که پیش از مهاجرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، به علت حضور صحابیان شیعی مانند ابن مسعود و عماریاسر (201) و سکونت قبایل یمنی، سابقه تشیع داشت، پس از حضور آن حضرت، رونق بیش‌تری گرفت. (202) بصره نیز که زمانی گرایش عثمانی در آن غالب بود، در زمان امام جواد (علیه‌السّلام) محل سکونت شیعیان شد که نشان می‌دهد در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم، شیعیان امامی حضور پر رنگی در این شهر داشته‌‎اند، هر چند در گذشته نیز شیعیان زیادی در این شهر ساکن بوده‌اند. (203) بغداد نیز که برخی از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) در آن ساکن بودند، هر چند به دست عباسیان ساخته شد، به مرور یکی از مناطق شیعه نشین گردید. (204)

بیشتر بخوانید: ویژگیهای دوران امام جواد (علیه السلام)

 

بررسی شغل اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)

در مورد شغل اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) نتایج کمکی به دست آمد؛ بدین صورت که از مجموع ایشان، فقط شغل 9/02 درصد، (24 نفر)، مشخص گردید و شغل 90/60 درصد، (241 نفر)، نامعلوم است. هر چند آمار به دست آمده بسیار ناچیز است و شغل بسیاری از اصحاب مجهول می‌ماند، به عنوان نمونه‌ای از مشاغل اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) می‌تواند برآیند کلی از وضعیت شغلی ایشان لحاظ شود. بی‌شک به علت اهمیت اقتصاد و فعالیت برای معیشت و تأکید امامان شیعه بر این مسأله، اصحاب امامیه نیز برای این موضوع اهمیت ویژه‌ای قائل بوده‌اند. ولی از آن جایی که این اطلاعات در گذشته اهمیت زیادی نداشته، کم‌تر در کتب تاریخی و رجالی به آن اشاره شده است.
از این نمونه آماری شغل اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام)، روشن می‌شود که بیش‌تر اصحاب حضرت، به امر تجارت و خرید و فروش اشتغال داشته‌‎اند، مانند بیاع السابری، عطار، بیاع الأنماط، بیاع الزطی و ... هم چنین بیش‌تر در صنایعی مانند خیاطی، قلانسی کلاه‌دوزی، قراطیسی، کاغذسازی مشغول بوده‌اند. افراد کمی نیز در امور اداری و کشوری شاغل بودند، مانند کاتب، قاضی و ...

نتیجه

تشیع امامی در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری، در میان ایرانیان و موالی رشد زیادی کرد و بسیاری از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) جزء ایرانیان و موالی بودند. هم چنین بیش‌تر اصحاب حضرت در ایران و عراق سکونت داشتند و در برابر، تعداد بسیار کمی در جزیره‌العرب و شامات ساکن بودند. از حیث شغل نیز بیش‌تر اصحاب حضرت در امر تجارت فعالیت می‌کردند و پس از آن به ترتیب، در صنعت و امور اداری و دولتی شاغل بودند.

نمایش پی نوشت ها:
1. دانش آموخته حوزه و دانشجوی دکتری رشته تاریخ و تمدن اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی قم.
2. نک: مقاله «بررسی آماری و فهرست اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) با تکیه بر منابع متقدم رجالی، حدیثی و تاریخی» از نگارنده.
3. محمدبن حسن (شیخ طوسی)، رجال طوسی، ص 352.
4. احمدبن علی نجاشی، رجال نجاشی، ص 22.
5. محمدبن حسن (شیخ طوسی)، رجال طوسی، ص 351.
6. همان، ص 157.
7. همان، ص 373.
8. محمدبن عمرکشی، رجال کشی، ص 446.
9. احمدبن محمدبن خالد برقی، رجال البرقی، ص 57.
10. رجال طوسی، ص 373؛ رجال کشی، ص 611.
11. رجال طوسی، ص 373.
12. همان، ص 374؛ رجال نجاشی، ص 16.
13. رجال طوسی، ص 353.
14. محمدبن حسن (شیخ طوسی)، الفهرست، ص 11؛ رجال النجاشی، ص 16: اصله کوفی انتقل الی قم.
15. رجال طوسی، ص 393.
16. همان، ص 380.
17. رجال کشی، ص 447؛ رجال ابن داوود؛ رجال طوسی، ص 379.
18. رجال طوسی، ص 379.
19. نک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج 21، ص 186.
20. محمدبن علی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 430.
21. رجال النجاشی، ص 80.
22. همان.
23. حلی، خلاصة الرجال، ص 39.
24. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 5، ص 381.
25. رجال طوسی، ص 374.
26. معجم رجال الحدیث، ج 2، ص 26.
27. همان.
28. الفهرست، ص 63.
29. رجال النجاشی، ص 91.
30. رجال طوسی، ص 373.
31. همان، ص 374.
32. رجال نجاشی، ص 101.
33. الفهرست، ص 50.
34. رجال النجاشی، ص 75.
35. رجال طوسی، ص 373.
36. رجال النجاشی، ص 76.
37. احمدبن محمدبن خالد برقی، رجال البرقی، ص 57.
38. رجال نجاشی، ص 79.
39. رجال طوسی، ص 373.
40. رجال نجاشی، ص 81؛ الفهرست، ص 60.
41. رجال طوسی، ص 373.
42. رجال کشی، ص 529.
43. رجال برقی، ص 56؛ رجال طوسی، ص 373.
44. خلاصة الرجال، ص 200.
45. ابن حمزه طوسی، الثاقب فی المناقب، ص 526؛ قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 383.
46. رجال نجاشی، ص 26.
47. همان.
48. نک: احمدبن حسین بن الغضائری، رجال ابن الغضائری، ص 8؛ رجال ابن داوود، ص 429.
49. رجال نجاشی، ص 105.
50. معجم رجال الحدیث، ج 3، ص 260.
51. رجال طوسی، ص 352.
52. رجال نجاشی، ص 109.
53. همان.
54. نک. محمدبن علی (شیخ صدوق)، التهذیب، ج 5، ص 412؛ الامالی، ص 191.
55. رجال برقی، ص 57.
56. رجال طوسی، ص 374.
57. همان، ص 340.
58. رجال کشی، ص 484.
59. محمدبن علی (شیخ صدوق)، معانی الاخبار، ص 53.
60. رجال طوسی، ص 374. (صراف: کسی که پول‌ها را تعویض و مبادله می‌کند).
61. احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج 3، ص 266.
62. رجال نجاشی، ص 120.
63. معجم رجال الحدیث، ج 4، ص 217.
64. رجال نجاشی، ص 60.
65. همان، ص 58.
66. همان، ص 39 (خزاز: تولیدکننده یا فروشنده ابریشم یا فروشنده نوعی لباس ابریشمی).
67. الخرائج و الجرائح، ج 1، ص 383.
68. رجال نجاشی، ص 61.
69. همان، ص 34.
70. الفهرست، ص 125.
71. کافی، ج 6، ص 434.
72. فهرست، ص 122.
73. تفسیر قمی، ج 1، ص 45؛ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 92، ص 164.
74. رجال کشی، ص 506.
75. نک: محمدابن شهر آشوب، مناقب، ج 4، ص 389.
76. رجال طوسی، ص 385.
77. همان، ص 355.
78. همان، ص 385.
79. کافی، ج 5، ص 111.
80. رجال طوسی، ص 374.
81. همان، ص 335.
82. بحارالانوار، ج 26، ص 222؛ عبدالله بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، ص 167.
83. رجال طوسی، ص 375.
84. رجال نجاشی، ص 142.
85. رجال البرقی، ص 57 (صواف: پشم فروش).
86. رجال طوسی، ص 356.
87. کامل الزیارات، ص 305.
88. رجال نجاشی، ص 141.
89. رجال طوسی، ص 375.
90. رجال کشی، ص 609 (قراطیسی: کاغذساز یا کاغذفروش).
91. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 84.
92. فهرست، ص 181؛ رجال نجاشی، ص 156.
93. معجم رجال الحدیث، ج 7، ص 128.
94. رجال طوسی، ص 375.
95. رجال نجاشی، ص 161.
96. همان، ص 165.
97. همان.
98. همان، ص 174.
99. رجال طوسی، ص 380.
100. رجال نجاشی، ص 179.
101. همان، ص 191.
102. همان، ص 185 (أدمی: پوست فروش).
103. رجال طوسی، ص 376.
104. رجال کشی، ص 581.
105. رجال نجاشی، ص 198.
106. رجال طوسی، ص 376.
107. کافی، ج 1، ص 548.
108. رجال طوسی، ص 329 (بیاع السابری: فروشنده لباس یا پارچه شاپوری).
109. معجم رجال الحدیث، ج 9، ص 139.
110. الامالی، ص 191؛ رجال نجاشی، ص 109.
111. رجال طوسی، ص 377.
112. رجال نجاشی، ص 281.
113. رجال طوسی، ص 377.
114. رجال نجاشی، ص 339.
115. همان، ص 235.
116. همان، ص 245؛ معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 16.
117. رجال النجاشی، ص 447؛ رجال کشی، ص 483.
118. رجال نجاشی، ص 247.
119. رجال طوسی، ص 376؛ رجال نجاشی، ص 217.
120. رجال طوسی، ص 340.
121. التهذیب، ج 9، ص 31.
122. رجال نجاشی، ص 227.
123. رجال طوسی، ص 376.
124. رجال نجاشی، ص 302؛ رجال طوسی، ص 389؛ معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 40.
125. دلائل الامامه، ص 214.
126. رجال نجاشی، ص 252؛ رجال طوسی، ص 376 (بیاع الزطی: فروشنده لباس یا پارچه هندی به نام جات).
127. رجال طوسی، ص 376.
128. خلاصة الرجال، ص 93.
129. رجال کشی، ص 502.
130. همان، ص 570؛ رجال طوسی، ص 376 (بیاع الأنماط: سجاده فروش).
131. رجال نجاشی، ص 278.
132. رجال طوسی، ص 377.
133. رجال نجاشی، ص 251.
134. رجال طوسی، ص 376.
135. همان، ص 377.
136. عیون الاخبار الرضا (علیه‌السّلام)، ج 1، ص 59؛ معجم رجال الحدیث، ج 12، ص 66.
137. رجال نجاشی، ص 254؛ رجال طوسی، ص 377.
138. رجال طوسی، ص 376.
139. رجال برقی، ص 57.
140. رجال طوسی، ص 377 (قلانسی: کلاه‌دوز یا کلاه‌فروش).
141. همان، ص 376.
142. احمدبن علی نجاشی، رجال نجاشی، ص 253.
143. همان، ص 279.
144. رجال ابن الغضائری، ص 77.
145. رجال نجاشی، ص 292.
146. معجم رجال الحدیث، ج 13، ص 103.
147. همان، ج 10، ص 43.
148. رجال نجاشی، ص 297.
149. نک: عبدالله و حسین ابنا بسطام، طب الائمه (علیهم‌السّلام)، ص 89.
150. رجال طوسی، ص 377.
151. رجال کشی، ص 563.
152. رجال طوسی، ص 379.
153. همان، ص 365؛ رجال نجاشی، ص 326؛ رجال ابن داوود، ص 287.
154. معجم رجال الحدیث، ج 14، ص 328.
155. رجال طوسی، ص 378.
156. معجم رجال الحدیث، ج 15، ص 92.
157. رجال نجاشی، ص 330؛ رجال طوسی، ص 377.
158. معجم رجال الحدیث، ج 15، ص 203.
159. رجال طوسی، ص 379.
160. رجال نجاشی، ص 335.
161. رجال کشی، ص 584.
162. رجال نجاشی، ص 334؛ رجال طوسی، ص 379 (زیات: روغن فروش).
163 رجال نجاشی، ص 370.
164. رجال برقی، ص 20؛ رجال نجاشی، ص 367.
165. رجال طوسی، ص 378؛ رجال نجاشی، ص 345؛ رجال برقی، ص 57.
166. رجال طوسی، ص 364.
167. رجال النجاشی، ص 335؛ رجال ابن الغضائری، ص 93.
168. رجال طوسی، ص 390؛ رجال الکشی، ص 460 (حنّاط: گندم فروش).
169. رجال الکشی، ص 563.
170. کافی، ج 6، ص 113؛ تهذیب، ج 6، ص 84.
171. رجال طوسی، ص 377؛ رجال نجاشی، ص 328.
172. رجال نجاشی، ص 367.
173. رجال طوسی، ص 391.
174. همان، ص 378.
175. رجال نجاشی، ص 350.
176. الارشاد، ج 2، ص 292.
177. نک: محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 7، ص 13.
178. نک: ابن حمزة طوسی، الثاقب فی المناقب، ص 525.
179. احمدبن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص 338.
180. رجال طوسی، ص 367؛ فهرست، ص 512؛ رجال نجاشی، ص 333.
181. رجال ابن الغضائری، ص 99.
182. رجال طوسی، ص 378.
183. رجال نجاشی، ص 425.
184. رجال طوسی، ص 390.
185. رجال کشی، ص 563.
186. همان.
187. رجال نجاشی، ص 418.
188. همان، ص 413.
189. رجال، طوسی، ص 365.
190. رجال نجاشی، ص 409.
191. رجال طوسی، ص 379.
192. رجال نجاشی، ص 438.
193. رجال طوسی، ص 369.
194. رجال البرقی، ص 54.
195. رجال نجاشی، ص 54.
196. نک: رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران تا طلوع دولت صفوی، ص 108.
197. قاضی نورالله شوشتری، مجالس المومنین، ج 1، ص 130-140؛ عبدالجلیل قزوینی، النقض، ص 367؛ تاریخ تشیع در ایران تا طلوع دولت صفوی، ص 108-132.
198. نک: یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 7، ص 159؛ حسن بن محمدبن حسن قمی، تاریخ قم، ص 37.
199. مروج الذهب، ج 3، ص 336.
200. عیون اخبار الرضا (علیه‌السّلام)، ج 2، ص 132-133.
201. ابن اثیر، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج 3، ص 258.
202. تاریخ تشیع در ایران تا طلوع دولت صفوی، ص 103.
203. نک: محمدبن محمد مفید، الجمل، ص 279؛ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج 2، ص 237.
204. معجم البلدان، ج 2، ص 361.

نمایش منبع ها:
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم شیبانی، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، تهران، مکتب اسلامیه، بی‌تا.
ابن حمزة طوسی، الثاقب فی المناقب، قم، مؤسسه انصاریان، 1412ق.
ابن داوود، حسن بن علی، رجال ابن داوود، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1383ق.
ابن بسطام، عبدالله و حسین، طبّ الائمه، قم، انتشارات شریف رضی، 1411ق.
ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسة انتشارات علامه، 1379ش.
ابن غضائری، احمدبن حسین، رجال ابن الغضائری، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364ق.
ابن قولویه قمی، جعفربن محمد، کامل الزیارات، انتشارات مرتضویه، نجف، 1356ه.ق.
ابن واضح، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، قم، انتشارات شریف رضی، 1414ق.
اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، تبریز، مکتبة بنی هاشم، 1381ش.
برقی، احمدبن محمدبن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1371ق.
ـــــ ، رجال البرقی، تهران، دانشگاه تهران، 1383ق.
بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1397 ق.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الرجال، قم، دارالذخائر، 1411ق.
حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، تهران، انتشارات کتابخانة نینوی، بی‌تا.
خزعلی، ابوالقاسم، موسوعة الامام الجواد (علیه‌السّلام)، قم، مؤسسه ولی العصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1419ق.
خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، مصر، مکتبة الخانجی، 1349 ق.
خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق.
جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، 1390ش.
راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1409ق.
رازی، عبدالجلیل، النقض، بی‌جا، بی‌تا.
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المومنین، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، بی‌تا.
شیخ صدوق، محمدبن علی، عیون أخبار الرضا، انتشارات جهان، بی‌جا، 1378ق.
ـــــ ، معانی الأخبار، قم، انتشارات جامعة مدرسین، 1361ش.
ـــــ ، من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، 1413ق.
شیخ طوسی، محمدبن حسن، الفهرست، نجف، المکتبة المرتضویه، بی‌تا.
ـــــ ، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش.
ـــــ ، رجال طوسی، نجف، حیدریه، 1381ق.
شیخ مفید، محمدبن محمدبن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگرة شیخ مفید، 1413ق.
ـــــ ، الأمالی، قم، کنگرة شیخ مفید، 1413ق.
ـــــ ، الجمل، قم، مکتب الاعلام الاسلامی مرکز النشر، 1416ق.
صفار، محمدبن حسن بن فروخ، بصائر الدرجات، قم، کتابخانة آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق.
طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری، قم، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
ــــــ ، دلائل الامامه، چاپ اول، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه، قم، مؤسسه البعثه، 1413ق.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، چاپ سوم، قم، دارالکتاب، 1404ق.
کشی، محمدبن عمر، رجال کشی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348ش.
کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفا، 1404ق.
مسعودی، علی بن حسین بن علی، مروج الذهب، بیروت، انتشارات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1411ق.
نجاشی، احمدبن علی، فهرست أسماءمصنفی الشیعه معروف به رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، مؤسسه نشر اسلامی، 1407ق.
یاقوت حموی، شهاب الدین الی عبدالله، معجم البلدان، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1417ق.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1395)، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه‌السلام) (جلد سوم)، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ اول.