جایگاه مامقانی در پژوهشهای اخلاقی عملی

نویسندگان: غلامحسین تاجری نسب
منصور پهلوان

1) طرح مسئله

با وجود آن‌که در موضوع اخلاق عملی، از قدیم‌ترین ایام حیات بشر تاکنون، کتابهای ارزشمندی توسط دانشمندان و عالمان علم اخلاق تألیف شده است، اما جایگاه عالمان اخلاقی و مؤلفات آنها در دوره معاصر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. می‌توان گفت بررسی الگوی پیشنهادی عالمان علم اخلاق در دوره اخیر از مسائل اخلاق کاربردی، دارای مفیدیت بیشتری برای نسل حاضر است. یکی از این عالمان ربّانی، ملا عبدالله مامقانی (م1351ق) است که تألیفات اخلاقی او همچون «مرآة الکمال» و «مرآة الرشاد» در زمره بهترین کتابهای اخلاقی اخیر است. او جوهره اخلاق را کمال و رشاد انسان می‌داند در حالی که نراقی از سعادت و فیض کاشانی از راه روشن و غزالی از احیای علوم دین و مسکویه رازی از تطهیر اعراق بحث کرده‌اند. او غایت علم اخلاق را کمال و رشد انسان می‌داند و از تطهیر اعراق و احیای علوم دین و معراج سعادت در این باب سخن نمی‌گوید. در میان ائمه طاهرین (علیهم السلام) اولین امامی که برای فرزند بزرگوارش وصیت اختصاصی نوشته و او را به انواع سفارشهای اخلاقی و عقیدتی توصیه فرموده، علی (علیه السلام) است. این وصیت گرانقدر با شماره (نامه31) در نهج البلاغه شریف آمده است.
در بین علمای ربانی نیز کسانی بوده‌اند که حاصل عمری پژوهش و مجاهده را به صورت مجموعه‌ای از نصایح خالصانه و مشفقانه، برای فرزندانشان باقی گذاشته‌اند، که از معروف‌ترین آنها عالم پرهیزکار سیدبن طاووس (م664) است که وصایای خود به فرزندش «محمد» را در کتابی به نام «کشف المحجّه لثمره المهجه» فراهم آورده است. (11) کتاب «مرآة الرشاد» نیز یکی دیگر از این وصایای ارزشمند است. با وجود آن که آثار مامقانی در اخلاق با آثار فیض کاشانی در این موضوع، از هر حیث قابل مقایسه است، اما متأسفانه علیرغم شهر تالمحجة البیضاء نزد خواص، از مرآة الکمال آگاهی چندانی در دسترس نیست و این مسئله ما را بر آن داشت تا به معرفی اجمالی مؤلف و کتابهای اخلاقی او و تحلیل آنها مبادرت کنیم.

2) مقدمه

علم بس کهنسال «اخلاق» که عمری به درازای حیات بشر دارد در ادبیات جهان میراث گرانسگی را ویژه خود ساخته است. فرهنگ و تمدن سرشار و شکوه آفرین اسلامی نیز در این حوزه از همگنان خویش واپس نمانده و آثار بسیار ارزشمندی را به یادگار گذارده است.
تحسین و تمجید قرآن مجید از پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) با اوصافی نظیر: «وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ‌» (1) و ابلاغ و اعلام آن جناب در شناساندن هدف و مقصد از رسالت خود همانند: أنَّما بُعِثتُ لأتمَّمَ مَکارِمَ الأخلاق (2) برانگیزنده سالکان و عالمان فراوانی شد که به منظور راهگشایی و روشنگری در مسیر متعالی بهسازی درون و پاکسازی برون، به تألیف و تصنیف پرداختند. دانش ارجمند اخلاق با تلاش دانشمندان و با برخورداری از چنین منابع توسعه یافت. یکی از دانشمندان مؤثر در اخلاق پژوهشی و ترویج اخلاق کاربردی در روزگار معاصر سده‌ی چهاردهم شیخ عبدالله مامقانی است شهرت علمی وی در دانش رجال، فقه و اصول تلاش علمی وی در اخلاق کاربردی اسلام را تحت الشعاع قرار داده است.
آیةالله حاج شیخ عبدالله مامقانی یکی از دانشمندان، علامه فرزانه، فقیه اصولی، محقق رجالی و محدّث اخلاقی حوزه علمیه‌ی نجف اشرف، است که با تألیف کتابهای ارزشمند اخلاقی همچون مرآة الکمال و مرآة الرشاد، خدمات شایسته‌ای به این علم به انجام رسانده است.

3) آشنایی با مامقانی

1-3) خاندان. «ممقان» یا «مامقان».

از توابع تبریز در آذربایجان ایران است. اجداد نویسنده کتاب در آن ناحیه می‌زیسته‌اند. پدر بزرگوار ایشان، مرجع عالی مقام و مظهر زهد و تقوای زمان، شیخ محمدحسن مامقانی (1238-1323ق) در دهستان ممقان به دنیا آمد اما همه خانواده، از نخستین ایّام عمر این نوزاد، به شهر کربلا کوچیدند و او توفیق پیدا کرد تا زیر نظر و اشراف دانشمند نامی گرامی، حاج شیخ محمدحسین حائری مشهور به صاحب فصول به تحصیل علم و ادب بیاغازد و چون آن بزرگ مرد در گذشت با سفر به شهر نجف، از درس و محضر استادان برجسته و وارسته‌ی آن دوران، به ویژه برترین آنان: شیخ اکبر، حجّت حقّ، حاج شیخ مرتضی انصاری شوشتری، مستفید و مستفیض گردد. پس از رحلت زعیم بزرگ شیعیان و مجدّد مذهب معصومان (علیهم السلام) مرحوم آیةالله آقا میرزا محمد حسن شیرازی (1230-1312ق) اغلب مردم آذری زبان مرجعّیت جناب حاج شیخ محمّد حسن مامقانی را پذیرفتند و این نمونه‌ی ساده زیستی و اعجوبه‌ی پرواپیشگی چنان درخششی از اخلاق و معنویت در این مسند عظیم روحانیت از خود نشان داد که داستانها و خاطره‌های بسیار به یادگار گذاشت. (3)
این توضیح بدان سبب آورده شد که دانسته شود مؤلف پاک نهاد و نیک‌اندیش مرآة الکمال در دامان مهرآمیز دانش‌خیز پدری پالایش روحی و پردازش علمی یافته بود که به راستی آموزگاری خبیر و پیر ارشادی بصیر به شمار می‌آمد.

2-3) زندگی علمی.

حاج شیخ عبدالله مامقانی در نیمه ربیع الاول 1290ق در نجف اشرف به دنیا آمد. از اوان کودکی که مقدمات دروس حوزوی را فرا می‌گرفت تا دوران جوانی و تحصیل دروس نهایی، یا از محضر پدر دانشور خویش بهره می‌بُرد و یا از شاگردان ممتاز پدر، کسانی چون زاهد فاضل شیخ «هاشم ملکی ارونقی»، محقق متقی آخوند ملاّ غلام حسین دربندی و فقیه نبیه «میرزا حسن مستعرب نجفی» تعلیم می‌یافت. شیخ عبدالله نیز با اشتیاقی عجیب و پشتکاری خستگی‌ناپذیر، سرتاسر سال، مگر عاشورا حسینی، را به مطالعه و تحقیق و مباحثه و تألیف می‌پرداخت تا جایی که در فضل و ادب، فقه و اصول، رجال و حدیث، و اخلاق و سلوک، سرآمد اقران گشت و توانست در 24 سالگی از آن پدر محتاط و سختگیر اجازه‌ی اجتهاد دریافت دارد. والاتر و بالاتر اینکه دانش را با بینش و علم را با عمل همدم و همراه می‌ساخت.
او در تمام مراحل تحصیل بر تزکیه نفس، مراقبه خودسازی همت گماشت تا رسم پارسایی و آیین پرهیزگاری در ژرفای دل و جان وی نهادینه شد و پندار، گفتار و کردار او رنگ ربّانی و عطر صمدانی گرفت. این بزرگمرد، اگرچه پس از والد ماجد خویش مرجع بسیاری از شیعیان قفقاز و آذربایجان گشت اما همچنان با سادگی و زهدپیشگی می‌زیست. بازتاب جهانی همین کمال روحی و عظمت معنوی بود که زمینه‌ساز شد تا به هنگام سفر حجّ (ذی القعده 1338ق) در حالی که فقیهان شافعی، مالکی و حنبلی، در سه سمت از مسجدالحرام مذهب جعفری در چهارمین سمت به جا آورد و قریب 15000 نفر حاجیان شیعی حاضر در مسجد وی اقتدا کنند. (4)
در نیمه‌ی شوال 1351ق مشعل فروزان تربیت این معلم اخلاق و اعتقاد، به خاموشی گرایید و رودبار خروشان دانش و پژوهش مصنّفی چنین پرکار و خردیار فروخشکید. اما آثار علمی وی چون شجره‌ای طیبه ماندگار شد.

3-3) آثار.

نزدیک به یکصد عنوان کتاب و رساله ارزشمند در زمینه‌های فقهی، اخلاقی، رجالی و حدیثی از آیةالله مامقانی به میراث مانده است. این مؤلف سختکوش، در جوار مزار «باب مدینه‌ی علم (علیه السلام)» چنان از برکت عمر برخوردار بود که در آخرین سالهای حیات خود (قریب 60 سالگی)، مجموعه گسترده‌ی «تنقیح المقال فی أحوال الرجال» یعنی بررسی و بازشناسی حدود 16000 نفر از راویان احادیث را، با 18 ساعت کار دشوار و تلاش توان‌فرسا در هر شبانه روز، پس از مدت اندک 3 سال به پایان رساند که به تعبیر حاج شیخ آقابزرگ تهرانی: کاری غیرعادی و حاکی از تأیید ربانی به شمار می‌آید. (5)
نام بردن از تمامی آثار ایشان، به دور از اجمال و اختصار این نوشته خواهد بود پس به یادآوری چند نمونه‌ی ناگفته بسنده می‌شود:
«إزاحة الواسوسه» عن تقبیل الأعتاب المقدّسه (در عقائد)
«السیف الابتّار» فی دفع شبهاهت الکفّار (در عقائد)
«مخزن اللآلی» فی فروع العلم الإجمالی (در اصول فقه)
«مطارح الأفهام» فی مبانی الأحکام (در اصول فقه)
«مقباس الهدایه» فی علم الدایه (در مصطلح الحدیث)
«مناهج المتقین» (فقه تفصیلی از آغاز طهارت تا پایان دیات)
«منتهی مقاصد الأنام فی نکت شرایع الاسلام» (در فقه)
«هدایه الأنام فی اموال الإمام (علیه السلام)» (در فقه) (6)
دو اثر وی در این میان، در اخلاق کاربردی است که معرفی آنها موضوع این بحث است.

4) مرآة الکمال

صاحبنظران، آثار اخلاقی را بنابر تقسیم علم «اخلاق» به «نظری» و «عملی» دو دسته کرده‌اند. کتاب «مرآة الکمال لِمَن رام درک مصالح الأعمال» همان گونه که از عنوان کامل آن برمی‌آید در گروه دوم جای دارد و مباحث سازنده و مطالب آموزنده‌ای از «اخلاق عملی» را در برگرفته است. پیش از آن که امتیازات و افتراقات این مجموعه با دیگر تألیفات هم موضوع یادآوری شود بجاست که گزارشی از محتوای کتاب ارایه شود.
مرآة الکمال برای نخستین بار به سال 1342ق (زمان حیات نویسنده) در کنار رساله «مرآة الرشاد فی الوصیة إلی الاحبه و الولاد» به چاپ رسید زیرا که پس از نگارش نوشته اخلاقی، تربیتی اخیر، وعده‌ی تدوین این کتاب داده شده بود و در واقع، منبع سرشاری برای تکمیل آن شمرده می‌شد. استقبال خوانندگان از «مرآة الکمال» چنان بالا گرفت که مؤلف والامقام بی‌اعتنا به شأن و مقام، خود با خلوص نیّت دامان همّت به کمر زد و ترجمه‌ی فارسی کتاب خویش را با نام «سراج الشیعه فی آداب الشریعه» برای بهره‌مندی و استفاده ناآشنایان به زبان عربی فراهم ساخت و در نجف اشرف به چاپ رساند. (7)
قریب سی سال پیش، حروف چینی جدید متن عربی کتاب مورد بحث، با پانویسهای مفید و راهگشای فرزند دانشمند و پژوهشگر نویسنده: حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ «محیی‌الدین مامقانی» در سه جلد انتشار یافت که تاکنون تجدید چاپ هم شده است. تعلیقات ارزنده‌ی این دانشمند نشان دادن سندهای احادیث از منابع اولیه و برخی توضیحات لازمه است.
تصحیح نشر «سراج الشیعه»، ترجمه مؤلف از متن عربی این اثر مورد نیاز جامعه است.
«مرآة الکمال» در 12 «فصل» سامان یافته و بدین جهت «الإثنی عشریه» نیز لقب گرفته است. و هر فصل نیز شامل مباحثی با عنوان مقام است. عنوانهای دوازده فصل اثر به شرح زیر است: فصل یکم: آداب فرزندآوری، فصل دوم: آداب پوشاک، فصل سوم: آداب خانه و کاشانه، فصل چهارم: آداب خوردن و نوشیدن، فصل پنجم: آداب خوابیدن و برخاستن، فصل ششم: آداب پاکی و نمازگزاری، فصل هفتم: آداب پیشه‌وری و درآمدجویی، فصل هشتم: آداب همسرداری، فصل نهم: آداب پیشه‌وری و درآمدجویی فصل دهم: آداب همنشینی و زندگی گروهی، فصل یازدهم: آداب قرآن خوانی، نیایشگری و دست به دامانی، فصل دوازدهم: آداب اسباب تندرستی و دردمندی، و آداب مرگ و سوگواری.
تأمل در عنوانهای یاد شده جهت‌گیری اثر و تمایز آن را از کتابهای متداول در اخلاق نشان می‌دهد تبعیتِ ابواب و تربیت مباحث همسان با متقدمان و یا متأخران نیست. این تفاوت از جهاتی قابل نقد است. به عنوان مثال در فصلها مباحث فراوانی به میان می‌آید که عنوان فصل مشیر به آنها نیست. همچنین ترتیب و تقسیم مطالب اخلاقی در این گنجینه‌ی گرانمایه از یک نظام دلپذیر و انسجام خردپسند برخوردار نیست که شاید بتوان سبب آن را شتاب بیش از اندازه‌ی نویسنده فرزانه در تألیف کتاب دانست که اگر این مجموعه، پیش از تدوین نهایی، مورد تدریس و مناقشه‌ی نظری یا سرمشق رفتار و کردار عملی قرار می‌گرفت و آنگاه نوشته می‌شد سامان و ساختار دیگری می‌یافت که پیوسته‌تر و زیبنده‌تر ارزیابی می‌گردید. (8) پیشنهاد می‌شود که نواده‌ی فاضل حضرت مؤلف، جناب حاج شیخ محمدرضا مامقانی که بر نشر میراث ایشان اهتمام شایان دارد این گوهر ثمین را با چیدمان تازه و سازمان پُربازده نوسازی کند و از خود به یادگار گذارد.

5) تحلیل اسلوب مرآة الکمال

گفته شد که کتابهای اخلاقی، برخی جنبه‌ی نظری دارند و برخی وجهه‌ی عملی و گاه به ندرت، ترکیبی از این دو ویژگی را واجدند. به گونه‌ی دیگری نیز این مکتوبات را می‌توان تفکیک کرد:
کتابهای اخلاقی را از زاویه‌ی تأثیری که دیدگاه‌های مکاتب گوناگون بر آن آثار داشته‌اند نیز می‌توان طبقه‌بندی کرد.
براساس این معیار، برخی کتابهای اخلاق در بیان مباحث خود از یک یا چند مکتب فلسفی بشری الهام گرفته‌اند یا دست کم، سبک و اسلوب خود را بر روال آن یا آنها قرار داده‌اند مانند کتاب «تهذیب الاخلاق و تطهیر الأعراق» نوشته‌ی احمدبن محمدبن یعقوب رازی (مسکویه) که از میراث اخلاقی فلسفه یونانی خاصّه افلاطون و ارسطو اثر پذیرفته است.
اما برخی متون اخلاقی در مبنا و روبنا از دیدگاه‌های عرفان و تصوّف رنگ گرفته و شیوه‌ها و برداشتهای برخاسته از ریاضت و مکاشفه‌ی صوفیان و درویشان را زیب و زیور خود ساخته‌اند همانند کتاب «إحیاء علوم‌الدین» از ابوحامد غزالی طوسی که حتی از نقل افسانه‌های دور از باور عقل و اندیشه نیز فرو گذار نکرده است.
گروه سوم آثاری هستند که محتوای خود را از منابع خالص دینی نظیر کتابهای آسمانی یا گفتارهای رهبران مذهبی برگرفته‌اند همچون کتاب «مکارم الاخلاق» نوشته‌ی «رضی‌الدین حسن بن فضل طبرسی». (9)
کتاب مورد بررسی ابن وجیزه یعنی «مرآة الکمال»، در دسته‌ی اخیر قرار دارد و انبوهی از احادیث انسان‌ساز و رفتارپرداز را در لابلای فصلها و مقامها و زیر موضوعهای خود در دسترس خواننده می‌گذارد. در مقایسه با آثار همانند، باید گفت که این کتاب شریف به نسبت احادیث معتبرتری را گرد آورده و کمتر از دیگر رسالات اخلاقی، گرفتار روایات سست و بی‌سند گشته است. در عین حال تحقیق و ارزشیابی اسناد و مصادر احادیث فراوان این کتاب می‌تواند پژوهشگران مشتاق را به سوی خود فراخواند.

6) مرآة الرشاد

«مرآة الرشاد فی الوصیه الی الاحبّه و الذریّه و الاولاد» نام کتاب مختصر و ثمینی است که نویسنده‌ی «مرآة الکمال» آن را در سال 1324 قمری به عنوان وصیت اخلاقی برای فرزند ارشدش «محمد حسن» تألیف کرده است. گرچه این فرزند در زمان حیات پدر، جان به جان آفرین تسلیم کرد، اما این وصیّت گرانقدر، همچون چراغی فروزان فراروی همه‌ی پندنویسان و دانشجویان و پویندگان مسیر رشد و کمال می‌درخشد. توصیه‌های اخلاقی به فرزند، بخشی از میراث گرانقدر اخلاق کاربردی است. سفارشهای اخلاقی لقمان حکیم به فرزندش از چنان اهمیتی برخوردار است که در قرآن کریم سوره‌ای بدو اختصاص یافته و آن وصایا ذیل آیه زیر نقل گردیده است: وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ یَعِظُهُ. (10) هنگامی که لقمان با فرزندش سخن می‌گفت و او را اندرز می‌داد. آن‌گاه مواعظ او به فرزندش ضمن هفت آیه نقل گردیده است.
در میان ائمه طاهرین (علیهم السلام) اولین امامی که برای فرزند بزرگوارش وصیت اختصاصی نوشته و او را به انواع سفارشهای اخلاقی و عقیدتی توصیه فرموده، علی (علیه السلام) است. این وصیت گرانقدر با شماره (نامه31) در نهج البلاغه شریف آمده است.
در بین علمای ربانی نیز کسانی بوده‌اند که حاصل عمری پژوهش و مجاهده را به صورت مجموعه‌ای از نصایح خالصانه و مشفقانه، برای فرزندانشان باقی گذاشته‌اند، که از معروف‌ترین آنها عالم پرهیزکار سیدبن طاووس (م664) است که وصایای خود به فرزندش «محمد» را در کتابی به نام «کشف المحجّه لثمره المهجه» فراهم آورده است. (11) کتاب «مرآة الرشاد» نیز یکی دیگر از این وصایای ارزشمند است.
به عقیده‌ی مؤلف مرآة الرشاد، عمل کردن به این وصایا به قدری ضروری است که آن دسته از فرزندان و ذراری خود را که به آن عمل نکنند، عاق کرده است. او در ابتدای کتاب می‌نویسد:
از همه ذراری و فرزندان خود، مادام که منقرض نشده‌اند، و از همه برادران دینی، امیدوارم که به این وصیت عمل کنند و از ذراری من هر کس که هفته‌ای یک بار و یا لااقل ماهی یک بار بدان مراجعه نکند، تا همه‌ی آن برای او ملکه شود. عاقّ من خواهد بود. (12)
همچنین در پایان کتاب از باب تأکید، آن را تکرار کرده و خطاب به فرزندش می‌نویسد:
«اگر به این اوامر عمل نکنی عاقّ من خواهی بود و اگر با آن مخالفت کنی، روحم از تو خشنود نخواهد بود». (13)

7) مروری بر مباحث عمده‌ی کتاب

مرآة الرشاد شامل پنج فصل است. انتخاب 5 فصل برای این کتاب، مانند انتخاب 12 فصل برای مرآة الکمال اشاره‌ای به الگوهای الهی اخلاق یعنی خمسه طیّبه و ائمه اثنی‌عشر (علیهم السلام) است.
فصل اول به اصول اعتقادی اختصاصی یافته و به اجمال از توحید و نبوت و معاد و ولایت سخن گفته است. این مباحث را می‌توان مبانی نظری تربیت اخلاقی دانست. چنان که در آغاز می‌نویسد:
اول چیزی که بر تو واجب است آن است که در اصول دین خود بنگری و با ادلّه قاطعه در بنای اعتقادات و یقین خود در موضوع خالق و انبیاء و اولیاء حکم کنی. (14)
او در دنباله متذکر می‌شود که غرض او از این سخنان است اشتغال به علم کلام و حکمت نیست، بلکه در این باب براهین فطری و وجدانی کفایت می‌کند.
فصل دوم به توصیه بر لزوم طاعت و تحذیر از معاصی آغاز می‌شود و پس از آن از مکارم اخلاق سخن می‌گوید، اوصافی همچون حفظ لسان، محاسبه نفس، تفکر، صبر و مراتب آن، توکل، قناعت، حیا، حسن خلق، حلم و عفو، انصاف، مروّت، وفاء به وعده و سخاء و بخشش.
فصل سوم با توصیه به خارج کردن حبّ دنیا از دل و روشهای آن آغاز می‌شود و با سفارشهای زیرین پیگیری شده است: عزاداری سیدالشهداء (علیه السلام)، اکرام شیوخ و سادات و فقهاء، صله‌ی رحم، میانه‌روی در امور، مخالفت با هوی و هوس، التزام به نوافل، مراجعه به اخبار و مواعظ، پرهیز از کثرت ضحک، دوری از حسد و دروغ، شماتت از کبر و غرور، التزام به تواضع و ذکر و استغفار و نهی از عُجب و دوری از حرص و حقیر شمردن دیگران و ریاکاری و ناامیدی از رحمت پروردگار و مبادرت به توبه و صبر بر فقر و فاقه و اجتناب از مورثات فقر و مواظبت بر موجبات آسایش.
کتاب «مرآة الرشاد» وصایای اخلاقی یک فقیه و محدّث و رجالی عالیقدر است. او در این وصایا آیات قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین (علیهم السلام)، استشهاد کرده و مصادر اصلی کتاب، آیات و احادیث است. چاپ اول کتاب در زمان حیات مؤلف در سال 1342 قمری در قطع رحلی و چاپ سنگی منتشر شده است. کتاب توسط نجل دانشمند مؤلف «محی‌الدین مامقانی» تصحیح شده و تعالیق گرانقدری که شامل ذکر مصادر احادیث و احکام و توضیح عبارات مجمل متن است، بدان افزوده شده و در سالهای 1384، 1374 قمری در نجف اشرف به طبع رسیده است. این فصل با توصیه به وصایای متعلق به علم آموزی و بیان فضل آن اختصاص دارد. در ابتدای این فصل دلایل عقلی و نقلی بر فضل علم و دانش‌آموزی ذکر شده است و در دنباله قصد قربت در علم آموزی و عمل کردن بر مقتضای دانش سخن به میان آمده است.
نویسنده در انتها، فرزند خود را از تصدی امر قضا و داوری بازداشته و از خیانت در حقوق دیگران و حب جاه و تزویر منع کرده است.
فصل پنجم به وصایای مربوط به امور معاش اختصاص یافته است و از مسکن و ملبس و آداب مجالست و برگزیدن همسر و معاشرت با خانواده و تربیت فرزندان سخن گفته است. کتاب با این فصل به پایان می‌رسد.

1) تحلیل اسلوب مرآة الرشاد

گرچه اسلوب کتاب، وصایای اخلاقی پدری دانشمند به فرزند ارشد خویش است، اما پرواضح است که این وصایا برای همه ابناء نوع بشر و برادران ایمانی نوشته شده و همگان می‌توانند از آن درسها بیاموزند و زندگانی خود را به رشد و کمال برسانند. تنها چند وصیت معدود است که جنبه اختصاصی دارد و همگان نمی‌توانند بدان عمل کنند. در زیر به دو نمونه آن اشاره می‌کنیم:
الف- در فصل چهارم، فرزند خود را از تصدّی امر قضا و داوری بازداشته است. چنین توصیه‌ای ناشی از توجه به مسئولیت خطیر و پرمخاطره داوری است و اینکه سهو و خطا در این امر ممکن است ضربات سنگین و جبران ناپذیری بر یکی از طرفین دعوا وارد سازد. اما آیا اگر همه به این توصیه عمل کنند، داوری از جامعه ریشه‌کن نخواهد شد و مفسده بزرگتری را بدنبال نخواهد داشت؟ مسلماً این توصیه جنبه فردی و شخصی دارد و مقصود او این است که اگر کسانی هستند که در عین صلاحیت خود را در معرض پذیرش آن قرار می‌دهند، تو متصدی آن مباش و در این ورطه خطرناک داخل مشو.
ب- در فصل پنجم آنجا که از مسکن سخن می‌گوید فرزند روحانی خود را توصیه می‌کند که محل سکونت خود را شهر نجف اشرف قرار داده و از آنجا به شهرهای دیگر مهاجرت نکند. در آن روزگار حوزه علمیه نجف اشرف تنها کانون علم و دانش دینی و دانشگاه بزرگ تعالیم و معارف شیعی بوده است و عالمان و طلاب علوم دینی از شهرهای دور بدانجا مهاجرت می‌کردند. تا بدانجا که گفته‌اند:

دانا پدری گفت به فرزند خلف *** دنیاطلبی به هند و عقبی به نجف

اما اگر قرار باشد همه ابناء نوع بشر، نجف اشرف را برای سکونت اختیار کنند، نظام جامعه بشری مختل شده و نابسامانیهای عدیده‌ای در شهر نجف به وقوع خواهد پیوست. روشن است که این وصیت نیز جنبه همگانی نداشته و تنها متوجه فرزندان و یا ذراری روحانی مؤلف است.

9) انتشار کتاب

کتاب «مرآة الرشاد» وصایای اخلاقی یک فقیه و محدّث و رجالی عالیقدر است. او در این وصایا آیات قرآن کریم و احادیث ائمه معصومین (علیهم السلام)، استشهاد کرده و مصادر اصلی کتاب، آیات و احادیث است. چاپ اول کتاب در زمان حیات مؤلف در سال 1342 قمری در قطع رحلی و چاپ سنگی منتشر شده است. کتاب توسط نجل دانشمند مؤلف «محی‌الدین مامقانی» تصحیح شده و تعالیق گرانقدری که شامل ذکر مصادر احادیث و احکام و توضیح عبارات مجمل متن است، بدان افزوده شده و در سالهای 1384، 1374 قمری در نجف اشرف به طبع رسیده است.
همچنین سبط دانشمند مؤلف «محمدرضا مامقانی» کتاب را مجدداً تصحیح کرده و مقدمه‌ای هم بر آن افزوده و در بیروت و قم به طبع رسانده است. کتاب «مرآة الرشاد» به زبانهای فارسی، اردو، ترکی و روسی نیز ترجمه شده و مسلمانان بسیاری از کشورهای اسلامی از آن بهره‌مند گشته‌اند. (15) مطالعه و مراجعه‌ی مکرر به این کتاب، برای پویندگان راه کمال و سالکان طریق رشاد مغتنم خواهد بود.

نتیجه

شیخ عبدالله مامقانی از عالمان متخلقی است که در زندگی عملی و نیز در مقام تدریس و تألیف به ترویج اخلاق اسلامی در موقعیتهای عینی پرداخت او را به حق می‌توان از اخلاق پژوهان مؤثر در اخلاق کاربردی دانست. دو اثر مهم وی در اخلاق اسلامی، یعنی مرآة الکمال و مرآة الرشاد، با جهت‌گیری آسیب‌شناسی به طرح مباحث اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی می‌پردازد. کتاب «مرآة الکمال لِمَن رام درک مصالح الأعمال» مباحث سازنده و مطالب آموزنده‌ای از «اخلاق عملی» را در برگرفته است. عنوانهای دوازده فصل اثر به شرح زیر است: آداب فرزندآوری، آداب پوشاک، آداب خانه و کاشانه، آداب خوردن و نوشیدن، آداب خوابیدن و برخاستن، آداب پاکی و نمازگزاری، آداب پاکیزگی و آراستگی، آداب همسرداری، آداب پیشه‌وری و درآمدجویی، آداب همنشینی و زندگی گروهی، آداب قرآن‌خوانی، نیایشگری و دست به دامانی، آداب اسباب تندرستی و دردمندی، و آداب مرگ و سوگواری.
مامقانی «مرآة الرشاد فی الوصیه الی الحبّه و الذریّه و الاولاد» را به عنوان وصیت اخلاقی برای فرزند ارشدش «محمدحسن» تألیف کرده است. این کتاب شامل پنج فصل است. این مقاله به تحلیل اسلوب و نقد اجمالی این دو کتاب ارزشمند پرداخته است.

نمایش پی نوشت ها:
1- القلم/4.
2- احمدبن حسین البیهقی، السنن الکبری، (بیروت، دارالمعرفه، 1413ق)، ج10، ص192؛ الطبرسی، مجمع البیان فی علوم القرآن، (بیروت، دار احیاء تراث العربیة، 1379)، ج5، ص333.
3- محمدعلی مدرس خیابانی، ریحانه الادب، (تبریز، خیام، بی‌تا)، 5، ص120؛ علی الخاقانی، نجفیات، (قم، مکتبه المرعشی، 1408ق)، ص91؛ مرتضی انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، (کنگره جهانی شیخ انصاری، قم، 1377)، ص277.
4- عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی احوال الرجال، (مطبعه المرتضویه، نجف، 1352)، ج2، صص 208-211؛ مرتضی انصاری، ص486.
5- آثار بزرگ تهرانی، الذریعه، (تهران، المکتبه الاسلامیه، 1387)، ج4، ص466.
6- عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی احوال ارجال، ج2، ص 209؛ عبدالله مامقانی، مرآة الکمال، تصحیح محی‌الدین مامقانی، (انتشارات دلیل ما، 1426ق)، ج1، ص15؛ عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، (دمشق، مکتبه العربیه، 25 جلد)، ج2، ص277.
7- عبدالله مامقانی، تنقیح المقال فی احوال ارجال، ج2، ص209.
8- یکی از عوامل مؤثر در ساختار اثر جهت‌گیری کاربردی آن است. مؤلف با جهت‌گیری مسئله محورانه، معضلات مبتلا به اخلاقی را مورد بحث قرار می‎‌دهد و در انتخاب و طرح مباحث تابع ساختار آثار پیشین نمی‌شود. (ویراستار)
9- تفصیل مشربها و مکاتب پنجگانه اخلاق‌نگاری در تمدن اسلامی را مراجعه کنید به: مهدی احمدپور و همکاران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، (قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385)، در این اثر، مرآة الکمال در فهرست کتابهای آداب اسلامی در مکتب اخلاق نقلی آمده است اما از مرآة الرشاد یادی نشده است. (ویراستار)
10- لقمان/13.
11- کتاب «کشف المحجه» چندین ترجمه به زبان فارسی دارد، از جمله ترجمه‌ی سیدمحمد باقر شهیدی به نام برنامه‌ی سعادت و ترجمه اسدالله مبشری به نام فانوس.
12- عبدالله مامقانی، مرآة الرشاد، تصحیح محی‌الدین مامقانی، (انتشارات دلیل ما، 1426ق)، ترجمه از ص10.
13- و أراک عاقاً علّی ان لم تمتثل ما امرتک به و أری روحی لاترضی منک إن خالقتنی فیه. همان، ص223.
14- همان، ترجمه از ص11.
15- عبدالله مامقانی، مرآة الرشاد، مقدمه.

نمایش منبع ها:
قرآن کریم
نهج البلاغه
ابن مسکویه، احمدبن محمدبن یعقوب رازی (م421ق)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، بیروت، تمیم، 1398ق.
احمدبن الحسین البیهقی، السنن الکبری، بیروت، دارالمعرفه، 1413ق.
احمدپور، مهدی و همکاران، کتابشناخت اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385.
الخاقانی، علی، نجفیات، قم، مکتبه المرعشی، 1408ق.
الطبرسی، مجمع البیان فی علوم القرآن، بیروت، دار احیاء تراث العربیه، 1379.
الطبرسی، رضی‌الدین الحسن بن الفضل، مکارم الاخلاق، بیروت، الاعلمی، 1392.
انصاری، مرتضی، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری، 1373.
تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1387ق.
سیدبن طاووس، برنامه سعادت، ترجمه سیدمحمد باقر شهیدی، تهران، بی‌تا.
سیدبن طاووس، (م664ق)، کشف المحجه لثمره المهجه، بی‌نا، بی‌تا.
غزالی، محمدبن محمد (م505ق)، احیاء علوم الدین، عالم الکتب، بیروت، 1403ق.
فانوس، سیدبن طاووس، ترجمه کشف المحجه، ترجمه اسدالله مبشری، تهران، بی‌تا.
الفضل بن حسن الطبرسی (م548ق)، مجمع البیان فی علوم القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1379.
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، مؤسسه الرساله، 1414.
مامقانی، عبدالله (م 1351ق)، تنقیح المقال فی احوال الرجال، مطبعه المرتضویه، نجف، 1352.
مامقانی، عبدالله، سراج الشیعه، ترجمه مرآة الکمال توسط مؤلف، نجف اشرف، بی‌تا.
مامقانی، عبدالله، مرآة الرشاد، تصحیح محی‌الدین مامقانی، انتشارات دلیل ما، 1426ق.
مامقانی، عبدالله، مرآة الکمال لمن درک مصالح الاعمال، محمدرضا مامقانی، قم 1413.
مدرس خیابانی، محمدعلی، ریحانه الادب، تبریز، خیام، بی‌تا.