نویسنده: عبدالحسین سعیدیان
این شهر در مغرب دجله قرار گرفته، ابن حوقل از باروی شهر و از سنگ‌های آسیاب آن بحث کرده. مقدسی از استحکامات و ساختمان‌ها و برج‌ها و بارو و دروازه‌ها و حومه شهر و از چشمه‌های داخل شهر و اینکه، این شهر بر روی صخره‌های سنگی سیاه بنا گردیده و از مسجد و از راه دروازه شهر که در دروازه پنجم سری و مخصوص زمان جنگ بوده یاد کرده است. تاریخ بنای شهر آمد روشن نیست، اما گذشته‌ای دراز دارد. ستون یادبود نارام سین پادشاه بابل مربوط به 2300 ق م در مجاورت این شهر پیدا شده است و ساختمان بخشی از دژ کهن شهر محتملاً به سده‌ی 4 ق م می‌رسد. ناصر خسرو از شهر آمد و وسعت آن و از باروی شهر که با سنگ‌های بزرگ از صد منی تا یکهزار منی ساخته شده و بلندی دیوار را 26 ارش و عرض آن را ده ارش و از چهار دروازه شهر که همه از آهن ساخته شده بحث کرده است.
در حاشیه کتاب ابن حوقل که شخص گمنامی در 534 نوشته از عظمت شهر آمد و بازارهای آن سخن گفته است. در قرن 7 هجری قزوینی و یاقوت از این شهر دیدن و از باغ‌ها و بناهای آن بحث کرده‌اند. حمدالله مستوفی این شهر را شهر متوسطی قلمداد نموده است.
آمد، دیار بکر کنونی، شهری بر جلگه‌ی مرتفع کرانه‌ی باختری دجله‌ی علیا، واقع در جمهوری ترکیه. این شهر 650 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و از تقاطع قدیمی راه‌های خرپوت، (در ارمنی: خربرد) به ماردین و شاه راه کرانه‌ی خزر به اُدسا واقع شده است (ایرانیکا، ج I).
پیشینه‌ی نام آمد به روزگار اداد نیراریِ اول (1305-1277 ق م) پادشاه آشور می‌رسد، زیرا این نام بر غلاف شمشیری از روزگار وی باقی مانده است.
نام این شهر تا 1356ق / 1937 م که رسماً به دیار بکر تغییر یافت، در آثار و منابع مختلف به صورت‌های آمد، آمدا، امیدا، حامد، قره‌آمد و قره‌حامد آمده است که لفظ قره به سیاهی سنگ‌های ابنیه‌ی این شهر به این نام اضافه شده است.
درازای شرقی - غربی باروی شهر 1700 متر و محیط باروها 5000 متر است. این بارو 78 برج دارد. بیشتر مؤلفان و جهان‌گردان که این شهر را دیده‌اند، از برج و باروها و سنگ‌های سیاه آن یاد کرده‌اند.
تاریخ بنای شهر آمد روشن نیست، اما گذشته‌ای دراز دارد. ستون یادبود نارام سین پادشاه بابل مربوط به 2300 ق م در مجاورت این شهر پیدا شده است و ساختمان بخشی از دژ کهن شهر محتملاً به سده‌ی 4 ق م می‌رسد.
منبع مقاله:
سعیدیان، عبدالحسین، (1385) دائرة المعارف شهرهای جهان، تهران: علم و زندگی، چاپ دوم.
