کتابخانه‌ی خاتون

برداشت‌هایی از مُهر یک بانوی دانشمند
 

چکیده
در میان مهرهای دوره اسلامی ایران، به ندرت می‌توان به مهری متعلق به زنان به‌ویژه مربوط به پیش از دوره قاجار برخورد. بنابراین یافتن هر نمونه از این دست، ارزشی ویژه دارد. در این نوشته برآنیم تا علاوه بر معرفی مهری از این نوع، به موضوع امکان استخراج اطلاعات جانبی از یک مهر نیز بپردازیم.

تعداد کلمات 1753/ تخمین زمان مطالعه 9 دقیقه

در بررسی یکصد نسخه نخست از کتابخانه‌ی سنا، موجود در کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی به دو مهر مشابه برخوردم. این مهرها بیضی شکل و سجع آن به خط نستعلیق کتابت شده است.
کنجکاوی برای یافتن نمونه‌های مشابه با جستجو در سایت ارزشمند آقابزرگ و نیز سایت کتابخانه ملى منجر به یافتن سه نمونه دیگر از مهر او در نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی آیت‌الله مرعشی قم، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه ملی به شرح ذیل شد. به دلیل نتایجی که از اطلاعات ذکرشده درباره کتاب می‌توان حاصل کرد، متن عبارات درج شده در فهرست نسخ با تلخیص در اینجا ذکر می‌شود:
 

1-    مجموعه (دو رساله در فلسفه و اعتقادات، عربی و فارسی)

مأخذ کتاب: کتابخانه بزرگ حضرت آیه‌الله مرعشی نجفی، جلد 28، ص 42 عنوان رساله: المشاعر مؤلف: ملاصدرا، صدرالدین، محمد فرزند ابراهیم، شیرازی، ف: سال 1050 ق، زبان کتاب: عربی تاریخ کتابت: ماه رجب سال 1211 موضوعات: فلسفه
ویژگی‌های نسخه: روی برگ 2 مهر بیضی «ور به خاتون قیامت حانون» که مصرع یک بیت است و حانون به معنی صاحب احسان است.
رساله دوم: مفتاح النجاة
مؤلف: کاشف سید صدرالدین فرزند محمدباقر، موسوی دزقولی، ف: سال 1258 ق.
تاریخ کتابت: روز سه شنبه 21 ماه رمضان سال 1211
موضوعات: اعتقادات
زبان کتاب: فارسی
1. ir.nlai.www / com.aghabozorg.www

2- مجموعه (9 رساله در نامه‌نگاری و قباله‌نویسی و معما)

مأخذ کتاب: کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران جلد 12، صص: 2895 تا 2897
کد دستیابی کتاب: 3908
تاریخ کتابت: 986- 987- 989- 997
محل کتابت: سمرقند در مدرسه شاه بیک خان غازی
همه اطلاعات: 3908
نستعلیق 986- 987- 989- 997 در سمرقند در مدرسه شاه بیک خان غازی، عنوان و نشان شنگرف، در میانه شعرهای فارسی آمده است، یک بیت از خواجه فخر مراغی، با مهر «خاتون قیامت خاتون 1186» در 100 پ، تاریخ نوشتن 997 در 116 پ هم هست. 19×18×12، 117 گ 13×19، کاغذ سمرقندی - جلد تیماج سرخ ضربی مقوایی با لولا.
1. دستور معما
2. خطوط قبالات
3. دستور نامه‌نگاری
4. دستور معما
5. نادره، رساله ملاکوکبی در معما
6. نامه به مولانا حاجی زاده
7. دستور معما
8. دستور معما از میرابراهیم

3- مجموعه، دارای یازده رساله (عربی، فلسفه، عرفان، ادب)

مأخذ کتاب: کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره 2، جلد 1، ص 43
زبان کتاب: عربی
تاریخ کتابت: سده 11
نسخ سده 11، نشان شنگرف، با مهر و خاتون قیامت خاتون در» 90 گ 14 س،
عنوان رسایل:
1. اخلاق بوعلی
2. العقول بوعلی
3. فواید صدرالدین قونوی
4. شرح رساله اسرارالحکمه الشرقیه بوعلی از ابن طفیل
5. نقلی از الحکمه المشرقیه فخر رازی
6. الحکمه المشرقیه بوعلی
7. نتایج العلوم و عیون المسائل فارابی
8. بندی از فصوص الحکم ابن عربی به فارسی
9. من تعلیق شیخ الرئیس
10. بندی از مکاتیب قطب محیی
11. دو غزل از عطار

4- مجموعه دارای چهار رساله (عربی و فارسی، فلسفه، هیأت)

مأخذ کتاب: کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره 2 جلد 1، شماره 28
زبان کتاب: عربی و فارسی
کاتب: محمد صالح گوگدی جردقانی «گلپایگانی»
تاریخ کتابت: یکم شعبان 1068
محل کتابت: مدرسه جده اصفهان
عنوان رسائل
1. النجاه از ابن سینا (طبیعیات - الهیات) 1- 188
2. زبده الهیئه از خواجه نصیر به فارسی 194- 254
3. معینیه از خواجه نصیر طوسی، به فارسی، نوشته اول شعبان 1068 در جده اصفهان، 254- 326
4. حل مشکلات المعینیه از خواجه نصیر طوسی نوشته اول شعبان 1068 در جده اصفهان 327- 347، در فهرست به وجود مهر خاتون اشاره نشده است.
5. تنزیه الانبیاء
کتابخانه ملی، شماره شناسایی: 467
شماره بازیابی: 5- 8740
پدیدآور: علم الهدی، علی بن حسین، 355- 436 ق.
عنوان و نام پدیدآور: تنزیه الانبیاء [نسخه خطی]. سید مرتضی علم الهدی
زبان: عربی.
یادداشت تملک و سجع مهر: شکل و سجع مهر: مهر بیضوی اهدایی خاندان حاج شیخ جعفر شوشتری در صفحه 1. مهر بیضوی با سجع «خاتون قیامت خاتون» در صفحه 89.
معرفی سند: کتابی به عربی در کلام نوشته سیدمرتضی علم الهدی، دانشمند شیعی است. موضوع این کتاب اثبات عصمت پیامبران و امامان است.
توصیفگر: کلام شیعه امامیه - قرن 5ق. عصمت، عصمت پیامبران

سجع مهر

چنان‌که گذشت، نقش این مهر در فهرست‌ها منتشر شده به صورت‌های مختلف و نادرست خوانده شده است: در فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی «ور به خاتون قیامت حانون» خوانده شده و در توضیح آمده است: مصرع یک بیت است و حانون به معنی صاحب احسان است. در فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، «خاتون قیامت خاتون 1186»، از دو نسخه متعلق به کتابخانه مجلس در یکی اشاره به وجود مهر نشده، اما در فهرست کتابخانه سنا «خاتون قیامت خاتون در» و در نسخه کتابخانه ملی نیز به صورت «خاتون قیامت خاتون» خوانده شده است.
اما نقش صحیح و کامل مهر چنین تواند بود:
ذریه‌ی خاتون قیامت، خاتون 1186
تصویر:

تاریخ حیات صاحب مهر

تاریخ نوشته شده در مهر، یعنی سال 1186 هجری قمری بنا بر عرف رایج، در واقع تاریخ ساخت مهر است. بدیهی است اگر این مهر، اولین مهر او باشد، می‌توان برای دارنده آن در سال ساخت مهر سن حدود 20 سال را در نظر گرفت. اما وجود مهر او بر نسخه‌ای که 21 رمضان سال 1211 کتابت شده است (نسخه مرعشی) زمان حیات او را تا این سال اثبات می‌کند. براین اساس می‌توان تاریخ حیات این بانوی فاضل را نیمه دوم سده دوازده و اوایل سده سیزده در نظر گرفت.

کتابخانه او

یافتن پنج نسخه که همگی دارای مهری واحد از او است، می‌تواند ما را به این نتیجه برساند که صاحب مهر دارای کتابخانه بوده است. متأسفانه در فهرست نسخ خطی ذکری از وجود و سجع مهرها نشده است، چنان که از دو نسخه یافت شده از کتابخانه مجلس، در فهرست به یک مهر او اشاره نشده است، بنابراین می‌توان با جستجوی بیشتر تعداد بیشتری از کتب متعلق به کتابخانه او را شناسایی و در نهایت کتابخانه شاید بزرگ او را بازسازی کرد. بیان این توضیح نیز لازم می‌نماید که دارندگان کتاب و صاحبان کتابخانه در گذشته لزوماً تعداد چند هزار جلدی نداشته‌اند و در بسیاری موارد داشتن یک صندوق کتاب، خود کتابخانه‌ای بزرگ محسوب می‌شده است. بر اساس آثار موجود، کتابخانه او دارای 25 عنوان کتاب است.

طبقه اجتماعی او

بدیهی است داشتن مهر و سواد و کتابخانه، می‌توانسته است در صلاحیت دو طبقه اجتماعی باشد: اشراف حکومت‌گر و یا خاندان‌های اهل علم. اما گونه‌شناسی نام و کتب متعلق به او احتمال دوم را بیشتر قوت می‌دهد.

سواد و مشرب او

با بررسی سطحی این پنج نسخه که خود حاوی 25 رساله است، می‌توان مشرب، حوزه توجه و مطالعات او را به خوبی دریافت و دانست که صاحب این کتب به فلسفه و به ویژه آثار بوعلی و ملاصدرا علاقه داشته و اهل کلام، هیأت، عرفان و ادبیات بوده است و به تفننات ادبی چون معماسازی نیز علاقه داشته است. عربی بودن زبان اکثر نسخه‌ها، تسلط او بر زبان عربی را نشان می‌دهد. که خود بیانگر دارابودن سطح عالی تحصیلات قدیم است. (2)

رمز او در مهر کردن کتاب

در میان صاحبان نسخ که مالکیت بر نسخه‌ها را با مهر کردن کتاب، نشان می‌داده‌اند، عمدتاً رمزی وجود دارد تا در صورت نیاز امکان اثبات و ردیابی نسخه‌های گمشده و یا به سرقت رفته وجود داشته باشد. علاوه بر انتخاب صفحه یا صفحاتی خاص برای مهر کردن توسط صاحبان نسخ، شیوه مهر کردن توسط صاحبان سخن نیز خود رمزی به حساب می‌آمده است. مهر مورد اشاره در همه موارد با چرخش 90 درجه در حاشیه نسخه زاده شده است. این موضوع بی‌تردید می‌تواند رمزی در کار مهر کردن کتاب‌های کتابخانه او باشد و در عین حال تأکیدی بر بزرگ بودن کتابخانه او بنماید که در نظر گرفتن رموزی را باعث شده است.

نام و هویت صاحب مهر

صاحب مهر خود را از ذریه‌ی خاتون قیامت می‌داند. اما خاتون قیامت کیست؟ برای پاسخ به این پرسش، دو مطلب می‌توان گفت:
الف) خاتون قیامت، حضرت فاطمه زهرا(علیهاالسلام) است که در برخی منابع از او با این عنوان و نیز عنوان خاتون محشر سخن رفته است (دهخدا) خواجوی کرمانی همین ترکیب را به کار برده است:

مهد خاتون قیامت می‌برند از بهر آن *** دیده‌بانان فالک را دیده‌ها بربسته‌اند
(دیوان 133- 134)

ب) منسوب به ام‌کلثوم دختر اسحاق کوکبی بن محمد بن زیدبن حسن بن علی بن ابی طالب(علیه‌السلام) باشد که مقبره او در شیراز به «خاتون قیامت» شهره است (3) بنابراین شاید صاحب مهر خود را از نسل او دانسته و اگر چنین باشد، می‌توان او را شیرازی دانست. البته احتمال نخست حتمی و احتمال دوم ضعیف‌تر است. بنابراین و در هر دو صورت، می‌توان صاحب مهر را از نسل سادات دانست. (4)
از نام صاحب مهر تنها کلمه خاتون باقی است که مانند «خانم» معمولاً به صورت پیش‌نام یا پس‌نام به کار می‌رود (مثل زینب خاتون یا خاتون باجی) و نه به تنهایی، اما در اینجا می‌تواند تعمدی در کار باشد تا بنا بر یک سنت دیرینه، نام واقعی این بانو در مهر ذکر نشود. (5) درباره نام اصلی این بانو دو احتمال دیگر نیز قابل طرح است:
نخست:
می‌توان نام کامل این بانوی سیده را «قیامت خاتون» دانست که او به ظرافت، علاوه بر توسل به دخت گرامی پیامبر نام خود را هم بیان داشته است. (6)
دوم:
نام اصلی ذکر نشده باشد، اما به ظرافت اشاره‌ای به خاندان خود داشته باشد. در این صورت با توجه به تاریخ به دست آمده از زمان حیات، سیادت و علم صاحب مهر و نیز تأکید بر کلمه خاتون، به ما این اجازه را می‌دهد تا بتوانیم احتمال یکی بودن او و آمنه خانم اصفهانی، خواهر امیرصالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی و همسر شیخ عبدالکریم صغیر اصفهانی را مطرح کنیم. وی مادر شیخ باقر نجفی و مادر بزرگ محمدحسن صاحب الجواهر است. (7)
نظر به کمبود منابع برای مطالعه تاریخ زنان، لازم است تا بتوان از کوچک‌ترین سرنخ‌ها، بیشترین اطلاعات را استخراج نمود. یافتن یک مهر زنانه بر یک نسخه خطی و در پی آن بازیابی نمونه‌هایی مشابه در چند کتابخانه، بازخوانی درست سجع مهر، دقت در نوع کتب، سطح علمی و زبان آنها و نیز دقت در تاریخ کتابت نسخه‌ها و همچنین آگاهی از ظرائف ذکر نام به ویژه در مورد زنان، منجر به دریافت اطلاعاتی پنهان چون تاریخ حیات، سطح سواد و طبقه اجتماعی و همچنین آگاهی از وجود کتابخانه‌ای مستقل متعلق به او و احتمال انطباق او با یکی از زنان دانشمند خاندان خاتون آبادی گردید. همچنین می‌توان با یافتن نمونه‌هایی دیگر از کتب دارای مهر او، کتابخانه او را بازسازی کرد.

نمایش پی نوشت ها:

1- کارشناس مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران.
2- بررسی دقیق‌تر رساله‌ها به منظور یافتن شواهدی دیگر چون حاشیه و اصلاح که ممکن است توسط این بانو در نسخه‌ها نوشته شده باشد، نیازمند فرصتی دیگر است.
3- خاتون قیامت: (اِخ) بقعه‌ای است در سمت جنوبی شیراز و به قلیل مسافتی دور از شهر و ام کلثوم بنت اسحاق کوکبی بن محمد بن زبد بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) در آن مدفون است. آثار و ابنیه‌ی آبش خاتون: آبش، مانند دیگر سلغریان آثاری از خویش در شیراز به جا نهاد که مدرسه‌ای در کوی طلاب بافان (میرخواند، 622/4) و رباط آبش از آن جمله‌اند. این رباط در حقیقت آرامگاه خانوادگی سلغریان است که برخی از آنها مانند سعد بن زنگی بر ابوبکر بن سعد در آن محل مدفونند. پیش از دستیابی آبش به قدرت، عمارتی بر سر این مقابر برپا نشده بود، اما وی پس از آنکه به حکومت رسید، بنایی در آنجا برپا ساخت که به رباط آبش معروف شد (قزوینی، حاشیه بر شدّالازار، 217). آثار این رباط اکنون به صورت بنای آجری برج مانند و نیمه ویرانه‌ای در بیرون دروازه‌ی قصابخانه شیراز برجاست. که معروف به خاتون قیامت است. در این رباط افزون بر سلغریان، ام کلثوم از نوادگان امام حسن مجتبی و شماری از زهاد شیراز نیز مدفونند (مهراز، 109-110؛ سامی، 77، دایرةالمعارف بزرگ)
4- از دیگر اماکن مذهبی همنام می‌توان به آرامگاه خاتون قیامت در فشند هشتگرد اشاره کرد که قدمت آن روشن نیست. در باور مردم بومی تنها زنان مجاز به زیارت این آرامگاه هستند و مردان در صورت ورود به آن کور یا عقیم می‌شوند.
5- اگرچه ذکر عورات روا نیست، اما میان سلاطین تفاوتی نکند (نخجوانی، محمد بن هندوشاه، دستورالکاتب، جزو اول از جلد یکم، مسکو، 1964، ص 442.
6- اگرچه این نام از نام‌های رایج زنان نیست، اما شاید به تناسب ترکیبات قیامت نگاه و قیامت قیام و قیامت قامت به صورت اسم نیز برای زنان به کار رفته باشد: قیامت نگاه (ص مرکب) قیامت نگه. کسی که با نظرش آشوب برپا کند. (فرهنگ فارسی معین). آنکه در نگاه خود دل‌ها را شیفته کند و قیابت به پا نماید: چشم بدمست کسی بر سر جنگ است این‌جا/ از قیامت نگهی جور فرنگ است این‌جا.
قیامت قیام: [مَ] (ص مرکب) آنکه قیامت برپا کند. (فرهنگ فارسی معین). این که تو داری قیامت است نه قامت/ وین نه تبسم که معجز است و کرامت (سعدی). در جنگ 2662 کتابخانه مجلس که حاوی نمونه اشعار شعر تا سده 13 است، نام شاعری متخلص به قیامت دیده می‌شود.
7- دایره‌المعارف تشیع، ذیل آمنه خانم و آل شریف، جلد اول، بنیاد خیریه و فرهنگی شط، 1369.

منبع: احمدی (صرّاف)، نزهت؛ (1392)، زن در تاریخ اسلام (مجموعه مقالات سمینار بین‌المللی زن در تاریخ اسلام)، تهران: انتشارات کویر، چاپ اول.