ارتباط با ارواح (قسمت اول)

آیین شمنی در کره

چکیده:
این مقاله به آیین شمنی در کره می‌پردازد. اوراد و ادعیه‌ی آنها، آیین‌های خاصی که با گونه‌هایی از نیایش مذهبی خاص همراه است و وضعیت امروز این آیین در کره، مواردی است که در این مقاله دیده می‌شود. خواننده می‌تواند در این مقاله با دست‌نویس‌های‌ مقدسی آشنا شود که حاوی اوراد احضار ارواح و تسخیر آنها با سوگند و تضرع و نیایش است. در واپسین بخش، نگارنده می‌کوشد طبقه بندی منظمی از خدایخانه‌ی شمنی ارائه دهد.

تعداد کلمات: 1815 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 9 دقیقه

نویسنده: مهران کندری

آیین شمنی که ما آن را در تمام دنیا توسعه یافته می‌یابیم، دقیقاً پدیده ای بارز برای سیبری و آسیای مرکزی است. در مناطق پهناور فوق‌الذکر مرکز زندگی جادویی- دینی شمنان به چشم می‌خورد. البته این امر بدان معنا نیست که زندگی روحانی و هرگونه فعالیت‌های دینی فقط در دست شمنان است. به محض آنکه بخواهیم شمنان را از جادوگران و پزشکمردان جوامع بدوی متمایز کنیم، جایگاه آنان از مفهومی بس والا برخوردار می‌شود. دجادو و جادوگر را تقریباً در تمام دنیا می‌یابیم، اما آیین شمنی تخصص خاصی در جادوست که باید مدتها در مورد مهارت آنان در استادی بر آتش، پرواز جادویی و غیره تعمق و تأمل کرد. هر چند شمن جادوگر نیز هست، ولی هر ساحری هم نمی‌تواند شمن به شمار آید. برای مثال این امر درباره‌ی درمانگری شمنان مصداق دارد؛ هر پزشکمردی درمان می‌کند اما شمن برای هر فردی روش خاصی دارد و تا انجا که به فنون جذبه‌ی شمنان مربوط می‌شود، صرفاً از فنونی استفاده نمی‌کند که در تاریخ ادیان و ملل درباره‌ی تجربیات حالات جذبه نقل شده است. به همین دلیل نمی‌توان هر کسی را که دوستدار جذبه است، شمن دانست. شمن متخصص خلسه ای است که در آن حال روح و جسمش را به سوی دنیای زبرین و زیرین می‌برد. (1)
در کره‌ی امروز، به ویژه در دهات آن، هنوز شمن‌های بسیاری زندگی می‌کنند: مودانگ (mudang) و پاکسو (paksu). موانگ‌ها بانوانند که از اعمال مهم آنان رقص‌های تسخیر ارواح، پیشگویی، افسون و وردخوانی است. آنان ده هزار روح (مانسین mansin) نیز نامیده شده‌اند که نامی بس مناسب است. پاکسوهات مردانند. تعدادشان کمتر از زنان است و اهمیت کمتری از مودانگ‌ها دارند. اکثر آنان کورند و شهرت دارند که قادرند چیزهایی را ببینند که از دید انسان‌های دیگر نهان است. پاکسوها نمی‌رقصند بلکه طبل و سازهای دیگر می‌نوازند یا ورد و افسون می‌خوانند و پیشگویی و نیایش می‌کنند و سوتره‌ها را می‌خوانند.
در واقع دین یا آیینی است که عنصر اساسی آن خلسه‌ی روحانی است (2) و در کشور کره، در تمام دوران، مشاهده شده است، زیرا اکثر فرمانروایان، خود شمن بوده‌اند و پادشاهان نیز تاج شمنان بر سر می‌نهاده اند. وصف این تاج در کتاب هنرهای کره (3) آمده است.

در سم کوگ یوسا (Samguk Yusa) آمده است که یوری شاه (Yuri) (4) را شمن بانویی در نهمین ماه از نوزدهمین سال حکومت وی شفا داده است. شمن بانوان در زمان حکومت چادئه شاه (Ch'adae) (5) و سن سنگ شاه (Sansang) (6) در سرزمین کره فرضیات مهمی را ارائه داده اند. اویجاشاه (Ŭija) (7) شمن بانوان را به دور خویش گرد آورد و از آنان خواست تا سرنوشت کشورش را پیشگویی کنند. از این مثالهای اندک معلوم می‌شود که آیین شمنی در عصر سه رایش اهمیت زیادی داشته است. (8)

در تاریخ کوریو (koryǒ) از شرکت شمن بانوان در مراسمی همچون «دعا کردن برای طلب باران»، «جشن تفکر»، «جشن ایزد حامی» و «جشن دفع بیماری» نام برده شده است. همچنین در عصر «یی» (yi) شمنان نه فقط در موارد خصوصی یا امور خانوادگی حضور داشته اند، بلکه گهگاهی در قصر شاهی یا جنبش‌های مهم نیز به منزله‌ی مأمور رسمی، پیشگو و غیره مؤثر واقع شده اند. این امر از آن رو بسی جاذب به نظر می‌رسد که شمنان رسماً در شمار پایین ترین طبقات مردم؛ یعنی آدمهای پست قرار داشته اند. به علاوه در این برهه از زمان سرکوبی آیین بودایی به آیین شمنی نیروی صعود نوینی داد.

در کره‌ی امروز، به ویژه در دهات آن، هنوز شمن‌های بسیاری زندگی می‌کنند: مودانگ (mudang) و پاکسو (paksu). موانگ‌ها بانوانند که از اعمال مهم آنان رقص‌های تسخیر ارواح، پیشگویی، افسون و وردخوانی است. آنان ده هزار روح (مانسین mansin) نیز نامیده شده‌اند که نامی بس مناسب است. پاکسوهات مردانند. تعدادشان کمتر از زنان است و اهمیت کمتری از مودانگ‌ها دارند. اکثر آنان کورند و شهرت دارند که قادرند چیزهایی را ببینند که از دید انسان‌های دیگر نهان است. پاکسوها نمی‌رقصند بلکه طبل و سازهای دیگر می‌نوازند یا ورد و افسون می‌خوانند و پیشگویی و نیایش می‌کنند و سوتره‌ها را می‌خوانند. (9)

شمن‌های کره ای سفرهای جنتی و دوزخی ندارند، بلکه خدایان و ارواح آنان را هنگامی که در حالت خلسه اند، تسخیر می‌کنند. ویلهلم گوندرت (10) آنان را چنین وصف کرده است: «مردم در موارد مختلف به مودانگ‌ها روی می‌آورند، از جمله برای ماهیگیری، ساختن بنای جدید، احضار ارواح و غیره، قسمتی از این مراسم در خانه و قسمتی در معبدی صورت می‌گیرد که دیوار عقب آن پوشیده از نام ارواح مهم است (تصاویر ارواح مهم نیز نقاشی شده است). مودانگ همواره دو بانوی دستیار به همراه دارد که طبل و زنگ مخصوص را می‌نوازند و جامه‌هایی را به دورش می‌اندازند که ارواح را می‌راند و مجهز به زنگ، بادبزن، آیینه و چاقو برای راندن ارواح هستند. اوراد تضرع و سوگند را برای تسخیر می‌خوانند و اشارات و حرکاتی می‌کنند و به تند کردن آن حرکات ادامه می‌دهند و با سرمستی فزون شونده ای پایکوبی می‌کنند و در اوج آن پایکوبی و همراه با آن سر و صدای جهنمی به حالت جذبه‌ی کامل می‌روند... آن قدر به پایکوبی ادامه می‌دهند تا از پا می‌افتند. در این موقع پیشکشی و قربانی و بخشش پول ضروری است. این یایکوبی‌ها به وضوح به پایگ.بی شمن‌های تونگوزی (Tungus) شباهت دارد و به حرکات کاگورای شین تو (Schinto) که آیینه، بادبزن و شمشیر نیز در آن نقش دارند».
تالار ارواح محافظ، تالار قصر اژدها، تالار خروشید و ماه، تالار اژدهای خوابیده و غیره از این نوع مکانهای مقدس هستندو مکانهای مقدس طبیعی؛ یعنی مکان‌هایی در هوای آزاد که ارواح در آن به سر می‌برند و یا به طور موقت در آنجا رفت و آمد دارند. بهترین نمونه‌ی آن در چه جو- دو (Cheju-do) است، در جایی که - همچون گورهای انجا- غالباً با دیوار کوتاه سنگی محصور شده اند. در تاریخ این منطقه آمده است که حاکمی که آیین کنفوسیوس داشت در 1702- 1729 مکانهای مقدس شمنان و معابد بودایی را از بن ویران ساخت، پس امکان دارد برگزاری کوت در فضای باز به معیارهای این چنینی بازگردد. البته مکانهای مقدس موقتی نیز دیده می‌شود.
بررسی در مورد انگیزه‌های شمن شدن موجب شد تا سه گروه اصلی در میان آنان متمایز گردند: نخست آنکه خانواده‌هایی دیده می‌شوند که این شغل در میان آنان موروثی است. در بسیاری از موارد از مادر به دختر یا عروس می‌رسد. همچنین مشاهده شده است که دختران یا پسران خانواده ای احساس می‌کنند برای این منظور فراخوانده می‌شوند. احتمالاً این احساس دلیل دیگری نیز دارد و آن دلیل این امر است که شمنان به پایین ترین طبقه‌ی جامعه تعلق دارند و غالباً برای اعضای چنین خانواده‌هایی سخت است که شغل دیگری برای خود برگزینند یا با خانواده ای وصلت کنند که شمن نیستند؛ دوم آنکه افرادی هستند که تحت شرایطی برگزیده می‌شوند. برای مثال می‌شود گفت که نیروها یا دنیای ارواح آنان را برمی‌گزیند. احتمالاً مناسب ترین دسته‌ی شمنان اینان و نیز کوران هستند. توانایی‌ها و مهارت‌های فوق طبیعی آنان را بخصوص معتقدان به این امر ارزیابی می‌کنند و نفوذ آنها بر محیطشان بویژه زیاد است. در مناطق خاصی آنها را مودانگ بزرگ و در بعضی مکانها مودانگ نو یا مودانگ موروثی می‌نامند. بیشتر کوران و شمن‌هایی که روحاً مناسب این کارند، در این طبقه جای دارند؛ سومین طبقه کسانی هستند که این شغل را به دلایل اقتصادی برگزیده اند. در میان آنان دخترانی دیده می‌شوند که از خانواده‌های بسیار فقیر آمده اند؛ بیوه‌ها و کسانی که قادر به کارکردن نیستند و غیره. در این مورد باید توجه داشت که مراسم احضار ارواح با سحر و تسخیر آنها (کوت، kut) (11) برای فرد، خانواده یا انجمن هزینه‌ی زیادی برمی دارد و به نفع مودانگ یا پاکسو است. (12) دولت جمهوری کره‌ی جنوبی به این دلیل و دلایل دیگر، چندان حمایتی از شمنان نمی‌کند و در کره‌ی شمالی ظاهراً این مراسم ممنوع است.

بیشتر بخوانید آیا نژاد آریایی هرگز وجود داشته است؟

در اینجا بد نیست به ذکر داستان دختری بپردازیم که به عنوان مودانگ انتخاب شد. وی در اواخر قرن نوزدهم متولد شد و از زادگاهش به محل دیگری رفت. مادرش مودانگ نبود ولی دختر با خانواده‌ی شمنی وصلت کرد. در شبی که مادرشوهر مراسم کوت را اجرا می‌کرد وی جشن را در رؤیا دید. مردی با چهره ای خوفناک ظاهر شد و سر گاوی را که برای ارواح قربانی شده بود برداشت و برد. آن را شکافت و بر روی بام انداخت. سپس بار دیگر آن را پایین آورد و سوراخی در وسط سر ایجاد کرد و سر گاو را بر سر دختر جوان نهاد. وقتی دختر از خواب برخاست بیمار بود و درد جانسوزی داشت. روز بعد چهره‌اش ورم کرده بود و تقریباً شناخته نمی‌شد. نتوانست چیزی بخورد و فقط آب گرم نوشید. مودانگ باور نمی‌کرد که عروسش در حالت الهام زبانی است. دو یا سه بار مراسم کوت را برایش اجرا کرد اما بیمار فقط حالش بدتر شد... سرانجام وی از آنجا رفت. خانه به خانه رفت و پول و غذا برای مراسم گدایی کرد و با این صدقه‌ها مراسم پذیرش نخستین و ورود به جامعه‌ی شمنان و فراخواندن ارواح را اجرا کرد و مودانگ شد. (13)

بنا به عقیده‌ی اکاماتسو واکیبا (Akamatsu,Akiba) کوت صرفاً درون پرستشگاه برگزار می‌شود و فقط قسمت بسیار ناچیزی از آن در هوای آزاد صورت می‌پذیرد. در صورتی که تعداد افراد زیاد باشد، سقف موقتی یا چادری و محرابی در جایی برپا می‌دارند که درخت ارواح ده، تخته سنگ یا صخره‌ی ده است که ساکنان برایش احترام خاصی قایا اند. این دو نویسنده تفاوتی بین جای مقدس مودانگ، مکانهای مقدس طبیعی و خانگی قایل شده اند.
مکان مقدس و خانگی شمنان معمولاً «تالار ارواح» نام دارد و تقریباً همواره اتاقی در درون بنای مسکونی و بندرت در بنای جانبی است. در آنجا محرابی به چشم می‌خورد و تصاویر ارواح، بوداها، بودی ستوه‌ها و تجهیزات دیگر همچون لباس، آیینه‌ی شمنی، طبل، زنگ، نیزه و شمشیر دیده می‌شود. طبیعتاً داشتن مکان مقدس و خصوصی به وضع مالی شمن بستگی دارد. چنین چیزی در خانه‌ی مودانگ‌های بی تجربه یا آنها که مشتریان اندک دارند و همچنین پیشگویان کور مشاهده نمی‌شود. مکانهای مقدسی نیز هست که به شمن معینی تعلق ندارد ولی در مواقع مخصوص شمنی در آنجا مراسم کوت را برگزار می‌کند.

تالار ارواح محافظ، تالار قصر اژدها، تالار خروشید و ماه، تالار اژدهای خوابیده و غیره از این نوع مکانهای مقدس هستندو مکانهای مقدس طبیعی؛ یعنی مکان‌هایی در هوای آزاد که ارواح در آن به سر می‌برند و یا به طور موقت در آنجا رفت و آمد دارند. بهترین نمونه‌ی آن در چه جو- دو (Cheju-do) است، در جایی که - همچون گورهای انجا- غالباً با دیوار کوتاه سنگی محصور شده اند. در تاریخ این منطقه آمده است که حاکمی که آیین کنفوسیوس داشت در 1702- 1729 مکانهای مقدس شمنان و معابد بودایی را از بن ویران ساخت، پس امکان دارد برگزاری کوت در فضای باز به معیارهای این چنینی بازگردد. البته مکانهای مقدس موقتی نیز دیده می‌شود.

ادامه دارد..

پی نوشت‌ها:
1- Mircea Eliade. Schamanismus und archaische Ekstasetechnik, Suhrkamp, 1975,S.14, 15.
2-Findeisen, Schamanentum. S. 8.
3- Mc Cune. Evdyn , The Arts of korea, pp 82-83, 124-125.,
4- دوران حکومت: 29 ق م-18 م.
5- دوران حکومت: 146-165 م.
6- دوران حکومت: 192- 227 م.
7- دوران حکومت: 645- 2660.
8- تلخیص از کتاب:
Frits Vos. Die Religionen Koreas, Verlag W . Kohlhammer, 1977, s. 66-67.
9- همان.
10- w. Gundert. Die Religionen der Koreaner , s 190-191.
11- یکی از منابع باارزش درباره‌ی کوت اثر ذیل است:
Ryu Tong- Shik. The WORLD OF " kUT; and Korean Optismism.
12- Die Religionen Koreas. S. 68-69.
13- Die Religionen Koreas. S. 68-69.

منبع:
جهانی شدن (تئوری اجتماعی وفرهنگ جهانی) ، رونالد رابرتسون ، ترجمه کمال پولادی، نشر ثالث چاپ چهارم (1393)

بیشتر بخوانید :
تناسخ در آیین بودا
رابطه انسان و دین
آشنایی با یهود و یهودیت