بنای مرتضی علی به فاصله‌ی دو کیلومتری از شرق میدان معلم و حدود چهار کیلومتری از قلعه‌ی حیدرآباد در حومه شرقی شهر خاش و حدود پانصد متری جاده‌ی آسفالته‌ی قدیم خاش به سراوان در جوار تپه‌ای به همین نام واقع شده است.
تعداد کلمات:1576/ تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه.
تعداد کلمات:1576/ تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه.
نویسنده: امین رضا کمالیان
نام: مرتضی علی؛ منسوب خاندان آل علی (علیه السلام)/ نشانی: شهرستان خاش، بخش مرکزی، شهر خاش، خیابان امام خمینی (ره)/ تاریخ نخستین بنا: دوره تیموری و صفویه (قرون نهم و دهم هجری)/ تاریخ بازسازی: 1381/ مدیریت: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری/ ثبت در فهرست میراث فرهنگی: به شماره 6103 در تاریخ 1381
موقعیت مقبره
شهرستان خاش در جنوب شهر زاهدان، در فاصله صد و هفتاد و پنج کیلومتری شهر زاهدان، مرکز استان سیستان و بلوچستان، قرار دارد. قله‌ی معروف تفتان در فاصله‌ی پنجاه و پنج کیلومتری در شمال شهر خاش واقع است. این قله از ارتفاعات مرتفع و از مناطق سردسیر استان به شمار می‌آید. قله‌ی تفتان از جمله آتشفشان‌های مهم و نیمه فعال ایران محسوب می‌شود.
وجه تسمیه‌ی خاش در ریشه‌شناسی عامیانه به «خوش آب و هوا» تفسیر می‌شود. تلفظ محلی آن در زبان بلوچی «خواش/واش» است. شهرستان خاش دارای سه بخش مرکزی، ایرندگان و نوک‌آباد، دو شهر خاش و نوک‌آباد و یازده دهستان است. از شمال به شهرستان زاهدان و از جنوب به شهرستان‌های ایرانشهر و سراوان محدود می‌شود.
بنای مرتضی علی به فاصله‌ی دو کیلومتری از شرق میدان معلم و حدود چهار کیلومتری از قلعه‌ی حیدرآباد در حومه شرقی شهر خاش و حدود پانصد متری جاده‌ی آسفالته‌ی قدیم خاش به سراوان در جوار تپه‌ای به همین نام واقع شده است.
قلعه‌ی معروف «حیدرآباد» در حومه‌ی شرقی شهر خاش در انتهای خیابان سرباز واقع شده است. این قلعه را به دستور عیدو خان ریگی معماران بومی منطقه بنا کرده‌اند. تاریخ ساخت این بنای خشت و گلی به اواسط دهه 1920 برمی‌گردد.
وجه تسمیه‌ی خاش در ریشه‌شناسی عامیانه به «خوش آب و هوا» تفسیر می‌شود. تلفظ محلی آن در زبان بلوچی «خواش/واش» است. شهرستان خاش دارای سه بخش مرکزی، ایرندگان و نوک‌آباد، دو شهر خاش و نوک‌آباد و یازده دهستان است. از شمال به شهرستان زاهدان و از جنوب به شهرستان‌های ایرانشهر و سراوان محدود می‌شود.
بنای مرتضی علی به فاصله‌ی دو کیلومتری از شرق میدان معلم و حدود چهار کیلومتری از قلعه‌ی حیدرآباد در حومه شرقی شهر خاش و حدود پانصد متری جاده‌ی آسفالته‌ی قدیم خاش به سراوان در جوار تپه‌ای به همین نام واقع شده است.
قلعه‌ی معروف «حیدرآباد» در حومه‌ی شرقی شهر خاش در انتهای خیابان سرباز واقع شده است. این قلعه را به دستور عیدو خان ریگی معماران بومی منطقه بنا کرده‌اند. تاریخ ساخت این بنای خشت و گلی به اواسط دهه 1920 برمی‌گردد.
تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
از بنای سنگی- آجری که در دل بیابان‌های حومه جنوب شرقی شهرستان خاش روی تپه‌ای قرار گرفته است به نام‌های گوناگونی یاد می‌شود؛ «زیارت»، «مسجد»، «آتشکده» و حتی «کوره». این بنا به صورت نیمه ویران در بیابان رها شده است. این نامگذاری‌ها می‌تواند بر مبنای موارد زیر باشد:
* بعضی بر این ادعا هستند که این ساختمان مقبره‌ی شخصی بزرگوار از خاندان آل علی (علیه السلام) است در هر صورت اکثر مردم از این اثر به نام زیارتگاه مرتضی علی (علیه السلام) یاد می‌کنند.
* برخی این بنا را به دلیل دارا بودن محرابی کوچک در ضلع جنوب غربی و روبه‌روی در ورودی آن، که شبیه مسجد یا نمازخانه یا نیایش گاهی کوچک است، به عنوان مسجد در نظر دارند.
* بعضی دیگر به جهت شباهت بیش از حد ظاهر و نمای بنا و همچنین کاربرد توأمان سنگ لاشه و آجر با چهار نورگیر و چهار گوشواره (فیل‌پوش)، این بنا را به آتشکده‌های دوران تاریخی خصوصاً دوره ساسانیان نسبت می‌دهند.
* برخی آن را احتمالاً از این جهت که در پیرامون آن سرپاره و جوش‌های کوره آجرپزی به وفور یافت می‌شود کوره نامیده‌اند.
سابقه تاریخی این مقبره ارتباط تنگاتنگی با تپه‌ی مجاور و بقایای معماری آن دارد. این تپه در فاصله حدود سه متری غرب ساختمان مقبره یا زیارتگاه واقع شده و متعلق به قرون ششم تا دهم هجری است (گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان؛ امور پژوهشی، 1380).
نویسندهی کتاب احیاءالملوک- از دولتمردان و امیران لشکر دولت صفویه در سال 1208 هـ.ق- برای آگاهی از علت مرگ برادر خود به قریه‌ی دزک در شهرستان سراوان رفته بود پس از اینکه در می‌یابد مرگ برادرش عمدی نبوده و به مرگ طبیعی از دنیا رفته است، در هنگام بازگشت از شهرستان سراوان به شهر خاش می‌رسد و به این زیارتگاه وارد می‌شود و به تلاوت قرآنی دست‌نویس که خط آن را منسوب به «حضرت علی (علیه السلام)» دانسته‌اند مشغول می‌شود. وی سپس به سوی سیستان عازم می‌شود و از آنجا به فرماندهی لشکری به سبزوار و سپس به هرات افغانستان می‌رود (شاه حسین بن غیاث الدین محمد، 1383، ص486).
دوره‌ی صفویه در واقع زمان شکوفایی مجدد اسلام خصوصاً مذهب تشیع به شمار می‌رود و اسامی اماکنی همچون زیارت مرتضی علی (علیه السلام) شهرستان خاش و مقبره‌ی منصوب به علی شاه مردان در دزک سراوان و همچنین آثاری در شهرستان زابل (شش مورد) در این عصر رونق گرفته‌اند (گزارش ثبتی میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان؛ امور پژوهشی، 1380).
این بنا تاکنون چندین مرحله بازسازی و تعمیر شده است اما طرح اصلی آن همچنان حفظ شده است.
در هر صورت، این بنای ارزشمند و کهن به دلایل گوناگونی حائز اهمیت است و بنا به اعتقادات مردم این منطقه، این مقبره به نام «زیارتگاه مرتضی علی (علیه السلام)» موسوم است.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
از زمان و نحوه‌ی ساخت این مقبره اطلاع خاصی در دست نیست، ولی با توجه به معماری و مصالح به کار رفته در آن، قدمت آن را به قرون نهم و دهم هجری نسبت داده‌اند.
بنای سنگی- آجری، مرتضی علی در ضلع جنوب غربی، در بیابان‌های حومه‌ی جنوب شرقی شهر خاش و بر بلندای تپه‌ای ساخته شده است.
از بنای سنگی- آجری که در دل بیابان‌های حومه جنوب شرقی شهرستان خاش روی تپه‌ای قرار گرفته است به نام‌های گوناگونی یاد می‌شود؛ «زیارت»، «مسجد»، «آتشکده» و حتی «کوره». این بنا به صورت نیمه ویران در بیابان رها شده است. این نامگذاری‌ها می‌تواند بر مبنای موارد زیر باشد:
* بعضی بر این ادعا هستند که این ساختمان مقبره‌ی شخصی بزرگوار از خاندان آل علی (علیه السلام) است در هر صورت اکثر مردم از این اثر به نام زیارتگاه مرتضی علی (علیه السلام) یاد می‌کنند.
* برخی این بنا را به دلیل دارا بودن محرابی کوچک در ضلع جنوب غربی و روبه‌روی در ورودی آن، که شبیه مسجد یا نمازخانه یا نیایش گاهی کوچک است، به عنوان مسجد در نظر دارند.
* بعضی دیگر به جهت شباهت بیش از حد ظاهر و نمای بنا و همچنین کاربرد توأمان سنگ لاشه و آجر با چهار نورگیر و چهار گوشواره (فیل‌پوش)، این بنا را به آتشکده‌های دوران تاریخی خصوصاً دوره ساسانیان نسبت می‌دهند.
* برخی آن را احتمالاً از این جهت که در پیرامون آن سرپاره و جوش‌های کوره آجرپزی به وفور یافت می‌شود کوره نامیده‌اند.
سابقه تاریخی این مقبره ارتباط تنگاتنگی با تپه‌ی مجاور و بقایای معماری آن دارد. این تپه در فاصله حدود سه متری غرب ساختمان مقبره یا زیارتگاه واقع شده و متعلق به قرون ششم تا دهم هجری است (گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان؛ امور پژوهشی، 1380).
نویسندهی کتاب احیاءالملوک- از دولتمردان و امیران لشکر دولت صفویه در سال 1208 هـ.ق- برای آگاهی از علت مرگ برادر خود به قریه‌ی دزک در شهرستان سراوان رفته بود پس از اینکه در می‌یابد مرگ برادرش عمدی نبوده و به مرگ طبیعی از دنیا رفته است، در هنگام بازگشت از شهرستان سراوان به شهر خاش می‌رسد و به این زیارتگاه وارد می‌شود و به تلاوت قرآنی دست‌نویس که خط آن را منسوب به «حضرت علی (علیه السلام)» دانسته‌اند مشغول می‌شود. وی سپس به سوی سیستان عازم می‌شود و از آنجا به فرماندهی لشکری به سبزوار و سپس به هرات افغانستان می‌رود (شاه حسین بن غیاث الدین محمد، 1383، ص486).
دوره‌ی صفویه در واقع زمان شکوفایی مجدد اسلام خصوصاً مذهب تشیع به شمار می‌رود و اسامی اماکنی همچون زیارت مرتضی علی (علیه السلام) شهرستان خاش و مقبره‌ی منصوب به علی شاه مردان در دزک سراوان و همچنین آثاری در شهرستان زابل (شش مورد) در این عصر رونق گرفته‌اند (گزارش ثبتی میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان؛ امور پژوهشی، 1380).
این بنا تاکنون چندین مرحله بازسازی و تعمیر شده است اما طرح اصلی آن همچنان حفظ شده است.
در هر صورت، این بنای ارزشمند و کهن به دلایل گوناگونی حائز اهمیت است و بنا به اعتقادات مردم این منطقه، این مقبره به نام «زیارتگاه مرتضی علی (علیه السلام)» موسوم است.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
از زمان و نحوه‌ی ساخت این مقبره اطلاع خاصی در دست نیست، ولی با توجه به معماری و مصالح به کار رفته در آن، قدمت آن را به قرون نهم و دهم هجری نسبت داده‌اند.
بنای سنگی- آجری، مرتضی علی در ضلع جنوب غربی، در بیابان‌های حومه‌ی جنوب شرقی شهر خاش و بر بلندای تپه‌ای ساخته شده است.
محوطه و معماری کنونی مقبره
با توجه به مشاهدات عینی و همچنین گزارش کارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، معماری بنا این‌گونه توصیف می‌شود:
بنای مقبره‌ی مرتضی علی از دو قسمت مهم تشکیل شده است؛ یکی مقبره یا بنای زیارتگاه اصلی و دیگری محل اقامت زوار. در ورودی قسمت شمال شرقی، ساختمان اصلی مقبره قرار دارد که طرحی چهارگوش نزدیک به مربع به ابعاد پنج متر و پنجاه سانتی‌متر در شش متر و پنجاه سانتی‌متر دارد. ابعاد فضای داخلی آن نیز به چهارمتر و چهل سانتی‌متر در چهار متر می‌رسد.
بنا با سنگ لاشه و آجر به ابعاد (4×25×25) سانتی‌متر و (6×27×27) سانتی‌متر یا (4×15×32) سانتی‌متر به همراه گچ و کاهگل ساخته شده است. از سنگ لاشه در نمای خارجی دیوارهای خشتی در اضلاع چهارگانه مقبره و آجر در جرز بنا و گنبد استفاده شده است.
به نظر می‌رسد این ساختمان حداقل در قرن دهم هجری و در عهد صفویه با استفاده مصالح بر جای مانده از بقایای معماری تپه‌ی مجاور آن برای شخصی بزرگوار ساخته شده باشد. چرا که در آن از سنگ لاشه و آجر استفاده شده است و ابعاد آجرهای آن چندان یکسان و هم‌اندازه نیستند.
ورودی بنا با عرض یک متر و ارتفاع یک متر و هشت سانتی‌متر، در ضلع شمال غربی آن واقع شده است. پس از پایین رفتن از چند پله- که اکنون پر و همسطح شده- فضای داخلی قابل دسترسی است.
فضای داخلی مقبره، به ابعاد تقریبی چهار متر در چهار متر و چهل سانتی‌متر است. ارتفاع سطح مربع در فضای داخلی به حدود چهار متر می‌رسد. طاقچه‌هایی به عمق متوسط هفتاد سانتی‌متر و طاقنماهای تزئینی جناغی به ارتفاع حدود یک متر و هفتاد سانتی‌متر در داخل کادرهایی مستطیل شکل طراحی شده است. در احداث این طاقنماها از تویزه‌های گچی استفاده شده است. روبه‌روی در ورودی فضای داخلی بنا «محراب ساده‌ای» به ارتفاع دو متر و عرض هشتاد سانتی‌متر و عمق حدود شصت سانتی‌متر (به صورت قوس‌دار و نیم دایره) دیده می‌شود که کاربری اصلی و اولین آن را نشان می‌دهد.
در چهار رأس فضای داخلی، چهار گوشواره و در حدفاصل آنها، چهار طاقنما با طاق جناغی (نورگیر و تهویه) به ارتفاع حدود یک متر و بیست سانتی‌متر احداث شده است. بر فراز رأس این طاقنماها و گوشواره‌ها رینگ گنبد قرار گرفته و پس از آن، گنبدی به ارتفاع حدود دو متر و بیست سانتی‌متر با آجرهای چهارگوش به ابعاد متغیر زده شده است. ارتفاع رأس گنبد تا کف بیش از هفت متر است. در مجموع ده طاقچه و طاقنما و یک محراب در نمای اضلاع داخلی بنا احداث شده و روی خشت و آجرها و کاهگل و سپس با گچ سفید اندود شده است. ولی گنبد که آجرهای آن با ملاط گل‌شوره کار شده است، بدون هیچ‌گونه اندودی باقی مانده است.
محل قبر به طول تقریبی دو و نیم متر و عرض یک متر و ارتفاع هشتاد سانتی‌متر تقریباً در زیر گنبد و نزدیک به طاق نمای محراب گونه قرار داشته است.
معماری بیرون الحاقی به بنا فضای معماری مستقلی است که با خشت برای اقامت زوار ساخته شده است و یکی از آنها به مساحت شانزده متر و دیگری حدود یک متر و سی سانتی‌متر در چهار متر و دیگری سه متر در چهار متر و پنجاه سانتی‌متر است که در سطحی بالاتر نسبت به ورودی بنای اصلی قرار گرفته‌اند و با چند پله می‌توان به آنها دست یافت.
بنای مقبره‌ی مرتضی علی از دو قسمت مهم تشکیل شده است؛ یکی مقبره یا بنای زیارتگاه اصلی و دیگری محل اقامت زوار. در ورودی قسمت شمال شرقی، ساختمان اصلی مقبره قرار دارد که طرحی چهارگوش نزدیک به مربع به ابعاد پنج متر و پنجاه سانتی‌متر در شش متر و پنجاه سانتی‌متر دارد. ابعاد فضای داخلی آن نیز به چهارمتر و چهل سانتی‌متر در چهار متر می‌رسد.
بنا با سنگ لاشه و آجر به ابعاد (4×25×25) سانتی‌متر و (6×27×27) سانتی‌متر یا (4×15×32) سانتی‌متر به همراه گچ و کاهگل ساخته شده است. از سنگ لاشه در نمای خارجی دیوارهای خشتی در اضلاع چهارگانه مقبره و آجر در جرز بنا و گنبد استفاده شده است.
به نظر می‌رسد این ساختمان حداقل در قرن دهم هجری و در عهد صفویه با استفاده مصالح بر جای مانده از بقایای معماری تپه‌ی مجاور آن برای شخصی بزرگوار ساخته شده باشد. چرا که در آن از سنگ لاشه و آجر استفاده شده است و ابعاد آجرهای آن چندان یکسان و هم‌اندازه نیستند.
ورودی بنا با عرض یک متر و ارتفاع یک متر و هشت سانتی‌متر، در ضلع شمال غربی آن واقع شده است. پس از پایین رفتن از چند پله- که اکنون پر و همسطح شده- فضای داخلی قابل دسترسی است.
فضای داخلی مقبره، به ابعاد تقریبی چهار متر در چهار متر و چهل سانتی‌متر است. ارتفاع سطح مربع در فضای داخلی به حدود چهار متر می‌رسد. طاقچه‌هایی به عمق متوسط هفتاد سانتی‌متر و طاقنماهای تزئینی جناغی به ارتفاع حدود یک متر و هفتاد سانتی‌متر در داخل کادرهایی مستطیل شکل طراحی شده است. در احداث این طاقنماها از تویزه‌های گچی استفاده شده است. روبه‌روی در ورودی فضای داخلی بنا «محراب ساده‌ای» به ارتفاع دو متر و عرض هشتاد سانتی‌متر و عمق حدود شصت سانتی‌متر (به صورت قوس‌دار و نیم دایره) دیده می‌شود که کاربری اصلی و اولین آن را نشان می‌دهد.
در چهار رأس فضای داخلی، چهار گوشواره و در حدفاصل آنها، چهار طاقنما با طاق جناغی (نورگیر و تهویه) به ارتفاع حدود یک متر و بیست سانتی‌متر احداث شده است. بر فراز رأس این طاقنماها و گوشواره‌ها رینگ گنبد قرار گرفته و پس از آن، گنبدی به ارتفاع حدود دو متر و بیست سانتی‌متر با آجرهای چهارگوش به ابعاد متغیر زده شده است. ارتفاع رأس گنبد تا کف بیش از هفت متر است. در مجموع ده طاقچه و طاقنما و یک محراب در نمای اضلاع داخلی بنا احداث شده و روی خشت و آجرها و کاهگل و سپس با گچ سفید اندود شده است. ولی گنبد که آجرهای آن با ملاط گل‌شوره کار شده است، بدون هیچ‌گونه اندودی باقی مانده است.
محل قبر به طول تقریبی دو و نیم متر و عرض یک متر و ارتفاع هشتاد سانتی‌متر تقریباً در زیر گنبد و نزدیک به طاق نمای محراب گونه قرار داشته است.
معماری بیرون الحاقی به بنا فضای معماری مستقلی است که با خشت برای اقامت زوار ساخته شده است و یکی از آنها به مساحت شانزده متر و دیگری حدود یک متر و سی سانتی‌متر در چهار متر و دیگری سه متر در چهار متر و پنجاه سانتی‌متر است که در سطحی بالاتر نسبت به ورودی بنای اصلی قرار گرفته‌اند و با چند پله می‌توان به آنها دست یافت.
توضیحات تکمیلی و ملاحظات
1. زائران:
بنا به گفته‌ی راویان محلی، زائران از روستاهای مجاور یا برخی از شهرهای استان در این مکان حضور پیدا می‌کنند. زوار معمولاً با خواندن فاتحه و قرآن و نماز به دعا و نیایش می‌پردازند.
2. نذورات:
بنا به گفته‌ی راویان، بیشتر نذورات در این مکان خرما و حلواست، که در بین مردم تقسیم می‌شود و باقیمانده آن در مقبره می‌ماند تا افرادی که مراجعه می‌کنند از آن بهره‌مند شوند. ذبح گوسفند نیز در این مکان صورت می‌گیرد که گوشت آن در بین زائران و مستمندان تقسیم می‌شود.
3. موقوفات:
مجموعه مقبره و ضمائم آن در زمینی به مساحت چهل مترمربع قرار گرفته است. مقبره در نزدیکی تپه باستانی بنا شده که وابسته به دولت است و تاکنون شخص یا ارگان خاصی اسناد مبنی بر مالکیت این مکان ارائه نداده است.
4. مراسم:
در حال حاضر در ایام مختلف مذهبی در این مکان هیئت‌های عزاداری مراسم سوگواری برگزار می‌کنند که از مهمترین آنها می‌توان به مراسم شهادت امام علی (علیه السلام) اشاره کرد که بنای مقبره به نشانه عزاداری با نصب پارچه، سیاه‌پوش می‌شود.
گفته می‌شود در گذشته مکانی برای استراحت وجود داشته است که زوار بنا بر اعتقادات، مدتی را برای شفاعت و طلب حاجات در آن سپری می‌کردند.
بنا به گفته‌ی راویان محلی، زائران از روستاهای مجاور یا برخی از شهرهای استان در این مکان حضور پیدا می‌کنند. زوار معمولاً با خواندن فاتحه و قرآن و نماز به دعا و نیایش می‌پردازند.
2. نذورات:
بنا به گفته‌ی راویان، بیشتر نذورات در این مکان خرما و حلواست، که در بین مردم تقسیم می‌شود و باقیمانده آن در مقبره می‌ماند تا افرادی که مراجعه می‌کنند از آن بهره‌مند شوند. ذبح گوسفند نیز در این مکان صورت می‌گیرد که گوشت آن در بین زائران و مستمندان تقسیم می‌شود.
3. موقوفات:
مجموعه مقبره و ضمائم آن در زمینی به مساحت چهل مترمربع قرار گرفته است. مقبره در نزدیکی تپه باستانی بنا شده که وابسته به دولت است و تاکنون شخص یا ارگان خاصی اسناد مبنی بر مالکیت این مکان ارائه نداده است.
4. مراسم:
در حال حاضر در ایام مختلف مذهبی در این مکان هیئت‌های عزاداری مراسم سوگواری برگزار می‌کنند که از مهمترین آنها می‌توان به مراسم شهادت امام علی (علیه السلام) اشاره کرد که بنای مقبره به نشانه عزاداری با نصب پارچه، سیاه‌پوش می‌شود.
گفته می‌شود در گذشته مکانی برای استراحت وجود داشته است که زوار بنا بر اعتقادات، مدتی را برای شفاعت و طلب حاجات در آن سپری می‌کردند.
راویان محلی:
اسفندیار کرد؛ شهنوازی؛ حسین خمر
تحقیق میدانی:
شهریورماه 1389
منبع‌مقاله: کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
منبع‌مقاله: کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
مطالب مرتبط
مقبره‌ی بی‌بی جمال خاتون
مقبره‌ی شیخ خالد شوشین
مزار حضرت شُعیب (علیه السلام)
