1. حسن اخلاق

اخلاق در تقویت مودت و محبت در خانواده اهمیت ویژه ای دارد. منظور از حسن اخلاق در اینجا، رفتارها و تعاملهای مناسب در زندگی و سازگاری و مدارا با افراد است، زیرا پایبندی به اصول اخلاقی، نیرومندترین عامل درونی برای کنترل افراد از دست زدن به اعمال غیرانسانی به شمار می رود.

اگر اعضاء خانواده بویژه همسران از فضایل اخلاقی مانند صداقت، احترام، گذشت، نرم خویی و انصاف بهره مند باشند، به سادگی از بسیاری از تنشها، بدرفتاریها و خشونتها و اختلافات ویرانگر مصون خواهند ماند؛ و محبت و مودت در خانواده استحکام و تقویت پیدا می کند.

از این رو، اسلام از معیارهای متعدد گزینش همسر، تأکید ویژه ای بر حسن خلق فرد نموده است. در حدیث آمده است: شخصی در نامه ای به امام رضا نوشت: فردی به خواستگاری دخترم آمده که بداخلاق است. امام در پاسخ فرمودند: اگر بداخلاق است، دخترت را به او نده. (1)

در منابع اسلامی، درباره ی رعایت حسن خلق در خانواده بسیار سفارش شده است. قرآن کریم به مردان دستور می دهد با همسران خود به شایستگی رفتار کنند. وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ . (نساء/19) با همسران خود به شایستگی و نیکویی معاشرت نمایید.

در برخی از روایات نیز پاداش های معنوی فراوانی برای حسن خلق در خانواده بیان شده است؛ امام صادق (ع) می فرمایند: رحم الله عبدا أحسن فیما بینه و بین زوجته. (2) خداوند رحمت کند بنده ای را که رابطه ی خود و خانواده اش را نیکو گرداند.

در بسیاری از روایات نیز بر ویژگیهای اخلاقی تأثیرگذار بر استحکام خانواده، تأکید ویژه ای شده است که از جمله میتوان به امانتداری، پاکدامنی، گذشت، سخاوت و مهربانی و ویژگی های منفی مانند حسادت، بخل، ناسپاسی، فحاشی و لجبازی اشاره کرد. (3) که شامل صفات حسن و پرهیز از صفات منفی در انتخاب همسر است.

به تجربه دیده شده که نقش اخلاق حسنه در زندگی مشترک به قدری است که حتی با وجود همسانی همسران در بسیاری از مناسبات، ضعف تربیت اخلاقی، به تنهایی، کانون خانواده را به فروپاشی و شکست می کشاند. در مقابل، خانواده هایی هستند که با وجود ناهمگونی در جهات مختلف، به دلیل پایبندی به موازین اخلاقی، زندگی شان از تداوم و انسجام ویژه ای برخوردار است.

2. هدیه دادن به همسر

احترام به شخصیت افراد، موجب تقویت عشق و محبت در وجود آنان زنده می شود. هدیه دادن نیز احترام به طرف مقابل است و کسی که هدیه را می گیرد بی اختیار و از روی فطرت خدادادی خویش، مهر و محبت هدیه دهنده را در دل خود جای می دهد. در حدیث آمده: الهَدِیَّةُ تَجلِبُ المَحَبَّةَ. (4) هدیه محبت را جلب می کند.

این نکته در روابط زناشویی اهمیت ویژه ای دارد و عامل مهمی در ایجاد انس و الفت و هم گرایی زن و مرد است. پیامبر اسلام (ص) در این زمینه می فرماید: هر کس وارد بازار شود و هدیه ای بخرد و آن را برای خانواده خود ببرد، همانند کسی است که برای گروهی نیازمند صدقه ای برد. (5)

3. صبر و استقامت

یکی از مهمترین ویژگیهای اخلاقی، که نقش مهمی در پیشگیری از اختلاف و تشنج در کانون خانواده و موجب تقویت مودت می شود، صبر و بردباری است. در قرآن هم آمده: وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاَةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا. (طه‏/132)

شکیبایی و صبر در برابر مشکلات زندگی، لازمه ی رویارویی و حل مناسب مشکل است. در صورتی که همسران در برخورد با مسائل مختلف دچار تنش و اضطراب شوند، آسیب پذیری آنها بیشتر می شود در نتیجه، بروز اختلافات در زمینه های مختلف اجتناب ناپذیر خواهد بود. به همین دلیل، صبر از ویژگیهای همسر مناسب به شمار می رود: ثلاثه لا تمسهم النار، ... المرأة الصبور علی غیرة زوجها .... (6)

صبر نیروی معنوی می باشد که فرد می تواند با استعانت از آن، در برابر لغزش ها یا مشکلات رفتاری همسرش یا شاید کمبودهای مالی و آسیب های بدنی تحمل بیشتری داشته باشد و در زمان مناسب واکنش مناسبی بروز دهد. این امر در حل مشکلات و پیشگیری از اختلافات بسیار می باشد، زیرا بسیار رخ داده است که افراد با واکنش سریع و حساب نشده، رفتاری از خود بروز میدهند که پس از دقایقی پشیمان میشوند. حضرت امیر فرمود: مَنْ صَبَرَ صَبْرَ الْأَحْرَارِ وَ إِلَّا سَلَا سُلُوَّ الْأَغْمَارِ (7) هر کس همچون آزاد مردان در برابر ناملایمات ایستادگى نکند همچون نادانان بى تجربه آن را از یاد خواهد برد.

در روایات معصومان (ع) همواره، همسران به صبر و گذشت در برابر مشکلات رفتاری طرف مقابل تشویق شده اند، از جمله رسول اکرم فرمودند: هر مردی بر بداخلاقی همسرش صبر نماید، خداوند متعال برای صبر بر هر بد اخلاقی، ثواب صبر ایوب پیامبر را در بلا به او عطا می فرماید. (8)

4. انفاق

مرد چون مدیر و سرپرست خانواده است، مسؤلیت فراهم کردن وسایل و هزینه های مورد نیاز اعضای خانواده را برعهده دارد. نفقه عبارت است از نیازمندی های روزمره، از قبیل نان، برنج، گوشت، قند، چای، میوه ی فصلی، لباس، مسکن، فرش و سایر لوازم و ضروریات زندگی ومقدار آن منوط به حال و شأن و شخصیت و موقعیت طرف می باشد و باید مناسب حال و شأن و زمان و مکان واجب النفقه باشد و از حد کفاف او کمتر نباشد. (9)

امام صادق (ع) فرمودند: مرد تلاشگری که برای تهیه روزی حلال ومشروع برای خانواده اش می کوشد، مانند مجاهدی است که در راه خدا جهاد می کند. (10)

5. مشورت‌ کردن

از ویژگی های خانواده ی باثبات و متعادل، توجه به مشورت و کسب توافق در خانواده است. براساس آموزه های اسلامی، استفاده از نظرات دیگران و گزینش بهترین راه حل در هر موضوع، مناسب ترین شیوه برای تصمیم گیری است. قرآن کریم یکی از اوصاف مؤمنان را مشورت در همه ی امور زندگی اعلام می کند. (شورا/38.)

و حتی به پیامبر اکرم که یگانه منبع اتصال به وحی بودند، توصیه می نماید که با مردم مشورت کنند. (آل عمران/159) در قرآن کریم آمده است: پس بشارت بده بندگان مرا؛ آنان که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند. آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده است و آنها خردمندان اند. (زمر/17)

بی تردید، یکی از مهم ترین مواضع، مشورت در اداره ی خانواده و حل و فصل اختلافات خانوادگی است. از دیدگاه قرآن، حتی امری جزیی مانند شیر دادن نوزاد یا از شیرگرفتن او باید براساس مشورت و رضایت پدر و مادر کودک باد. (بقره/233) در آیه ای دیگر توصیه شده است امور خانواده از جمله مسائل فرزندان، با مشاوره ی شایسته انجام گیرد. « وَ أْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ» (طلاق/6)

همراهی در امور دیگر خانواده نیز باعث تثبیت روابط مطلوب همسران خواهد شد، زیرا فرد مشورت کننده، با جویا شدن نظرات همسر خویش به نوعی شخصیت او را تأیید و حسن اعتماد خود را به وی گوشزد می کند. البته مشورت در مسائل مختلف، تنها منحصر به زن و شوهر نیست، بلکه براساس تعالیم اسلام، هر چه کودکان بزرگتر می شوند و در بعد شناختی رشد می کنند، استفاده از نظرات و افکار آنها ضرورت می یابد.

در احادیث، هفت سال سوم زندگی کودک، دوران وزارت «و وزیر سبع سنین» (11) او شناخته شده است که به لزوم همفکری و مشورت و استفاده از آرای آنان در مسائل و مشکلات و برنامه ریزی های مختلف در خانواده اشاره می کند.

مشورت با همسر نیز به قدری در کلمات معصومان دارای اهمیت است که در روایات، بارها، بر جلب رضایت همسر برای همکاری و به کارگیری شیوه های جلب محبت و رضایت او و اجبار و تحمیل نکردن رأی و ناخشنود ساختن همسر تأکید شده است.

پی نوشت ها:

(1) حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه،ج20، ص81.
(2) همان، ص170.
(3) همان، ص84-76.
(4) تیمی آمدی، ناصح الدین، غرر الحکم، ح 10177.
(5) محمدی ری شهری، محمد مهدی، میزان الحکمه، ج5، ص2.
(6) دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشادالقلوب، ج1، ص196.
(7) نهج البلاغه، حکمت413.
(8) حرعاملی، محمد بن حسن، همان، ص164.
(9) فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، ج2، ص4.
(10) مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج114، ص7.
(11) حرعاملی، محمد بن حسن، همان، ج21، ص476.