جالب اینکه اسباب غرور در این آیه دو چیز شمرده شده: «زرق و برق دنیا» و «شیطان» و این تعبیر نشان می دهد که گاه انسان بی آنکه از زندگی مادی مرفهی برخوردار باشد تنها با مشتی خیالات بی اساس مغرور می شود و برای خود مقام و شخصیتی می پندارد، در برابر حق سرکشی می کند و در دام شیطان گرفتار می شود. درست است که دنیای پر زرق و برق یکی از دامهای شیطان است ولی گاه خیال و پندار هم سرچشمه نفوذ شیطان می گردد و انسان با آن دلخوش می شود. با توجه به آیه ۷۰ سوره مبارکه انعام در می یابیم که فریب خوردن از ظاهر زیبای دنیا موجب عدم دین مداری می شود. قرآن کریم می فرماید: «کسانی را که آیین (فطری) خود را به بازی و سرگرمی (و استهزاء) گرفتند و زندگی دنیا آنها را فریب داده است رها کن»، (وذر الذین اتخذوا دینهم لعبا ولهوا و غرتهم الحیاة الدنیا..). بین فریب خوردن از دنیا و بازیچه گرفتن دین خدا، ملازمه است، وقتی انسان نسبت به کام گرفتن از لذتهای مادی، افسار گسیخته شد و همه کوشش خود را، صرف آن نمود، قهرا از کوشش در دین حق اعراض نموده و آن را شوخی و بازیچه می پندارد. علاوه بر شیطان و دنیا، آرزوهای دور و دراز نیز، از عواملی است که موجب فریب خوردن و گمراهی انسان می شود. «منافقان دوزخی آنها را صدا می زنند که مگر ما با شما نبودیم؟ می گویند: آری! ولکن شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار - مرگ حضرت رسول یا وارد شدن حوادث ناگوار بر مومنین - کشیدید و شک و تردید در دین خدا داشتید و آرزوها شما را فریب داد تا فرمان خدا (مرگ) فرارسید و شیطان شما را نسبت به خداوند فریب داد» اینادونهم الم نکن معکم قالوا بلی و لکنکم فتنتم انفسکم و تربصتم و ارتبتم و غرتکم الامانی حتى جاء أمر الله و غرکم بالله الغرور) (حدید، 14). جمله (و غرتکم الأمانی) یعنی آرزوهایی که نمودید، اینکه برای مؤمنین حوادث ناگوار پیش بیاید و یا اینکه نور دین خدا خاموش شود، شما را فریب داد به تا اینکه در چیزی که دست نیافتنی است، طمع کردید.
در اینجا به خوبی می بینیم که یکی از صفات بارز منافقان دوزخی غرور و گرفتاری در چنگال آرزوهای دور و دراز شمرده شده است. قوم یهود، در اثر غرور و خودبینی امتیازات نامعقولی برای خود قائل بودند و همین تفکر غلط سبب گمراهی و طغیان آنها شد، قرآن کریم می فرماید: « ذلک بانهم قالوا لن تمسنا النار الا ایاما معدودات و غرهم فی دینهم ما کانوا یفترون: این (اعراض و روی گردانی آنها از حکم کتاب الهی) به خاطر آن است که می گفتند: جز چند روزی آتش دوزخ به ما نمی رسد (و مجازات ما به خاطر گناهان سنگینمان بسیار کم است چون قوم برتری هستیم!) این افترا و دروغی که به خدا بسته بودند آنها را در دینشان فریب داده بود» (آل عمران، ۲۶). اهل کتاب به خاطر عقیده خرافی ای که داشتند و آن را به خدا افترا بسته بودند، فریب خورده و مغرور شدند، و خود را از کتاب خدا بی نیاز گمان کردند .
سؤالی که در اینجا پیش می آید این است که چگونه در آیه شریفه فرموده اهل کتاب فریب افترای خود را خوردند، و بدان مغرور شدند، مگر ممکن است که انسان فریب گفتار خود را بخورد؟ با علم به اینکه گفتارش دروغ و خدعه و باطل است. جواب این سؤال آن است که صاحبان گفتار غرورانگیز در این آیه ، نیاکان ایشان بودند، و فریب خوردگان اخلاف و نسلهای بعدی آنان، و اگر در آیه شریفه هر دو را به اهل کتاب نسبت داده، برای این بود که همه آن اسلاف و اخلاف یک امت بودند، و اخلاف، به اعمال اسلاف راضی بودند. علاوه بر اینکه ممکن است کسی در اثر گفتار نادرست خویش - با علم به اینکه افترا و باطل است - فریب بخورد، زیرا آنچه انسان انجام می دهد بر طبق آنچه می داند نیست، بلکه بر طبق آن ملکات خوبی و بدی است که در نفسش پدید آمده، و عمل را در نظرش زینت می دهد. اهل کتاب هم از آنجا که تکبر و ستمگری و محبت به شهوات در دلهایشان رسوخ نموده، هر عملی را که انجام می دادند بر طبق خواسته نفسشان بود، در نتیجه افترا بستن به خدا که عادت و ملکه آنان شده، همان باعث فریب خوردن و غرور ایشان گشته، و چون این عمل ناپسند را مکرر انجام داده اند، کارشان به جایی رسید که در اثر تلقین، نسبت به عمل خود اعتماد پیدا کردند.
علمای روان شناسی هم اثبات کرده اند که تلقین ، کار عمل را می کند، و آثار علم را از خود بروز می دهد. در یکی دیگر از آیات قرآن کریم می خوانیم: مشرکان در اثر فریب یکدیگر به پرستش بت ها می پرداختند: «قل أرأیتم شرکاءکم الذین تدعون من دون الله أرونی ما ذا خلقوا من الأرض أم لهم شرک فی السماوات أم آتیناهم کتابا فهم على بینة منه بل إن یعد الظالمون بعضهم بعضا إلا غرورا: بگو این شرکایی که به جای خدا می خوانید، به من بگویید ببینم چه چیزی از زمین را آفریده اند و یا در آسمانها شرکتی دارند و یا ما به ایشان کتابی نازل کرده و در آن از وجود چنین شریکی خبر داده ایم و این مشرکین دلیلی بر شرک خود دارند، نه هیچ یک از اینها نیست بلکه جز این نبوده که این ستمکاران به یکدیگر وعده های فریبنده می دهند» (فاطر، 40). جمله بل إن یعد الظالمون بعضهم بعضا إلا غرورا می فهماند که عامل شرک ورزیدن مشرکین، استدلالی نبوده که آنان را بر این کار وادار کرده باشد، و خواسته باشند بر آن استدلال اعتماد کنند، بلکه تنها انگیزه آنها فریبی است که بعضی از آنها نسبت به بعض دیگر روا می دارند، به این معنا که نیاکان و اسلاف، آیندگان را فریب داده و مغرور می کردند به اینکه: بت ها نزد خدا شفاعت می کنند، و نیز رؤسای هر قوم زیر دستان خود را فریب می دادند به اینکه این شرکاء نزد خدای سبحان شفاعت خواهند کرد، در حالی که این وعده ها همه پوچ بود و حقیقت نداشت.
منبع: اصول ومبانی مدیریت در اسلام، مهرداد حسن زاده و عبد العظیم عزیزخانی، انتشارات هنر آبی، چاپ اول، تهران، 1390
