الف: احترام و تکریم فرزند

یکی از حقوق فرزندان بر عهده والدین که بعد از تولد فرزندان عایدشان می شود؛ احترام و تکریم آنها است. انسان در اثر غریزه حب ذات، که به طور فطری در نهاد او قرار داده شده است، میل به خویشتن دارد تا دیگران نیز به دیده احترام به او بنگرند و شخصیت وی را بپذیرند. کودکان و نوجوانان دوست دارند محبوب والدین خویش قرار گیرند و به شخصیت آنها احترام گذاشته شود.

بدون شک ریشه بسیاری از انحرافات اخلاقی جوانان از محیط خانواده سرچشمه می گیرد؛ از این رو اگر فرزندان در محیط خانواده مورد تکریم و احترام واقع شوند، این نیاز طبیعی آنها تأمین می شود؛ از بسیاری از انحرافات اجتماعی جلوگیری می گردد و فرزندان احساس آرامش می کنند و در سایه عزت نفس و مناعت طبعی که به دست می آوردند، تمامی قوا و استعداد خود را به کار می گیرند و نبوغ نهفته خویش را آشکار می سازند.

در نظام تربیتی اسلام تکریم و شخصیت دادن به فرزندان اهمیت ویژه ای دارد. پیامبرگرامی اسلام (ص) می فرماید: أکرموا أولادکم و احسنوا آدابهم یغفرلکم. (1) فرزندان خود را احترام کنید و آدابشان را نیکوگردانید که مورد رحمت و بخشش قرار خواهید گرفت.

ب: خطاب نیکو

یکی دیگر از حقوق فرزندان، انتخاب نام نیک و صدا زدن آنها با اوصاف و القاب نیکوست. رسول اکرم (ص) فرموده اند: اذا سمّیتم الولد محمّدا فاکرموه و اوسعوا له فى المجلس ولاتقبحوا له وجها. (2) اگر نام فرزندتان محمد نامیدید، او را گرامی بدارید و جای نشستن او را وسیع قرار دهید و نسبت به او رو ترش مکنید.

ج: عیب جویی نکردن

یکی از حقوق فرزندان، چشم پوشی کردن و نادیده گرفتن عیوب آنها است. هشام بن عروه از پدر خود نقل می کند: روزی مردی در حضور پیامبر(ص) به دلیل کاری که فرزندش انجام داده بود از او عیب جویی کرد. پیامبر(ص) به وی فرمود: إنما إبنک سهم من کنانتک. (3) فرزندت تیری از تیرهای تیردان توست.

یعنی فرزندت پاره تن تو و ذخیره آینده تو است و تو با توهین به شخصیت او هم به خود ضربه می زنی و هم این که کسی را تضعیف می کنی و بی مقدار می سازی که در آینده به تو یاری خواهد رساند و پشتیبان تو خواهد بود و هر عمل نیکی که انجام دهد، تو نیز از اجر و پاداش آن بهره مند خواهی شد.

1. حقوق فرزندان در دوره جوانی و وزیری

پیامبر گرامی اسلام (ص) در حدیث خود هفت سال سوم زندگی )یعنی 21 - 14سالگی( را دوره وزارت، مشورت و رایزنی دانسته اند.

لغت وزیر در این حدیث می تواند در دو معنا به کار رود: یکی با توجه به ریشه آن )وزر( به معنای حمل کننده بار سنگین و دیگری به معنای مشاور و معاون و دستیار که هر دو معنا می تواند در این دوره مصداق داشته باشد؛ زیرا در این دوره جوان هم باید بار گران مشکلات دوران بلوغ و تکلیف و مسئولیت بی واسطه بسیاری از کارهای خود را بر دوش بکشد و هم بر خلاف دوره قبل، که فرمانبردار بود، اکنون باید به عنوان مشاور، معاون و دستیار در تصمیم گیری ها با اولیای خود همکاری کند.

ویژگی های دوره جوانی و وزیری

از ویژگی های این دوره، آگاهی یافتن به حلال و حرام الهی است؛ زیرا از این دوره به بعد هر کسی بنا به سنت الهی باید مسئولیت کارهای خویش را بپذیرد؛ زیرا برای رفتار او ثواب و جزا در نظر گرفته می شود. امام صادق (ع) در این باره می فرماید: الغُلامُ یَلعَبُ سَبعَ سِنینَ، و یَتَعَلَّمُ الکِتابَ سَبعَ سِنینَ، و یَتَعَلَّمُ الحَلالَ و الحَرامَ سَبعَ سِنینَ. )4) پسر هفت سال باید بازی کند؛ هفت سال آموزش قرآن ببیند و هفت سال حلال و حرام را فرا گیرد.

امام علی (ع) در این باره می فرماید: ولَدک ریحانَتُک َ سبعاً و خادمک سبعاً، ثم عدوک أو صدیقُک. (5) فرزندت، هفت سال دسته گل تو و هفت سال خدمتکار توست؛ سپس یا دشمن توست و یا دوست تو.

جوان در این دوره با پدر و مادر خویش یا از در دشمنی در می آید یا از در دوستی؛ این نکته ناشی از این واقعیت است که اگر پدر و مادر، ویژگی فرزند خود را در این دوره بشناسند و مسئولیت و حق مشاورت و تصمیم گیری به او بدهند، او نیز با پدر و مادر خود کاملاً دوست و رفیق خواهد بود ولی اگر پدر و مادر غیر از این با او رفتار کنند و بخواهند مانند دوره های قبل همچنان بر او سلطه و حاکمیت داشته باشند و مسئولیت و حق تصمیم گیری لازم را به او ندهند، فرزندشان با آنها دشمن خواهد بود و محیط خانواده برای وی آرامش بخش و پر جاذبه نخواهد بود. (6)

پیامبر اکرم (ص) با نسبت دادن وزارت به جوانان در حقیقت به اهمیت دوران جوانی اشاره کرده اند و اینکه باید مورد احترام و تکریم قرار گیرند. ایشان در حدیثی می فرمایند: اوصیکم بالشبان خیرا فإنهم ارق أفئدة إن االله بعثنی بشیرا نذیرا فحالفنی الشبان و خالفنی الشیوخ ثم قرأ «فطال علیهم الامد فقست قلوبهم.» (7) شما را به نیکى با جوانان سفارش مى کنم، چرا که آنان، دل هاى رقیق ترى دارند، به راستى که خداوند، مرا بشارت دهنده و هشدار دهنده برانگیخت، جوانان با من هم پیمان شدند و پیران با من به مخالفت برخاستند. آن گاه این آیه را خواندند: «و عمر آنانبه درازا کشید و دل های شان سخت گردید.» از جمله وظایف والدین در این دوره می توان به مشورت کردن با فرزند، تزویج فرزند اشاره کرد.

الف: مشورت کردن

مشورت کردن با جوان نشانه بزرگداشت و شخصیت قائل شدن برای اوست؛ این گونه توجه اندیشه و تفکر آنان را بارور می سازد و استعدادهای عقلی نهفته در وجودشان را به سوی خلاقیت و نوآوری علمی و استقلال فکری و نظردادن در مسائل مختلف سوق می دهد و توانایی های بالقوه آنان را آشکار می سازد و در اداره زندگی در آینده، آگاه و توانمند می گرداند.

در سیره معصومین (ع) و پیامبران مشورت با فرزندان در کارهای مختلف مشاهده می شود؛ چنانکه قرآن کریم به مشورت حضرت ابراهیم (ع) با فرزندش اسماعیل (ع) در ذبح کردن وی اشاره می کند و می فرماید: فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلاَمٍ حَلِیمٍ‌. فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَا ذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ‌ (صافات/101-102) «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ» یعنی به مرحله اى رسید که می توانست در مسائل مختلف زندگى همراه پدر تلاش و کوشش، و او را یارى کند؛ این همان سن بلوغ است. (8)

ب: ازدواج فرزندان

ازدواج نیازی غریزی است که از درون انسان و بدون تلقین و آموزش سرچشمه می گیرد.

دین اسلام به ازدواج بسیار اهمیت میدهد و توصیه های فراوانی در قالب آیات و روایات به منظور تسریع در این زمینه عرضه کرده است؛ آن گونه که خداوند در سوره نور در این باره می فرماید: وَ أَنْکِحُوا الْأَیَامَى مِنْکُمْ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَ إِمَائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ‌ (نور/32) بی همسران خود، و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید. اگر تنگدستند، خداوند آنان را از فضل خویش بى‏نیاز خواهد کرد، و خدا گشایشگر داناست.

پیامبراکرم (ص) یکی از حقوق فرزندان را ازدواج می دانند و می فرمایند: من حق الولد علی والده ثلاثة: یحسن إسمه، و یعلمه الکتابة، و یزوجه إذا بلغ. (9) از حقوقی که فرزند بر پدر دارد سه چیز است : نام نیکی برای او انتخاب کند و خواندن و نوشتن یادش دهد و چون به سن بلوغ برسد همسری برایش انتخاب کند. باید توجه داشت که گرفتن همسر برای فرزند حق است؛ اما انتخاب همسر خوب و شایسته، وظیفه است؛ از این رو والدین موظفند هرگونه سهل انگاری و ساده نگری به امور مربوط به ازدواج را کنار گذارند و براساس معیارهای اصیل اسلامی همسری شایسته برای فرزند خویش انتخاب کنند.

روایات اسلامی معیارهای فراوانی را در انتخاب همسر در نظر گرفته اند؛ از جمله اینکه همسر باید فردی پرهیزکار، امانتدار، خوش اخلاق و... باشد. یکی دیگر از حقوق فرزندان بویژه دختران در ازدواج مورد مشورت قرار دادن آنهاست به گونه ای که ازدواج آنها اجباری نباشد؛ چنانکه پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: إذا أراد أحدکم أن یزوج إبنته فلیستأمرها. (10) اگر هر یک از شما بخواهد دختر خود را شوهر دهد، نخست با دختر مشورت کند؛ همان گونه که در سیره پیامبر اکرم (ص) مشاهده می شود ایشان هنگامی که حضرت علی (ع) از دخترشان حضرت زهرا (س) خواستگاری کرد نظرآن حضرت را در این باره جویا شدند.

پی نوشت ها:

(1) طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص222.
(2) حر عاملی، وسائل الشیعه، ج21، ص394.
(3) متقی هندی، علاء الدین، کنزالعمال، ج16، ص584.
(4) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج‌6، ص47.
(5) ابن ابی الحدید، فخرالدین، شرح نهج البلاغة، ج20، ص343.
(6) مصباح، علی و دیگران، روانشناسی رشد، ج2، ص154.
(7) قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، ج2، ص176.
(8) )طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج17، ص230.
(9) طبرسی، همان، ص220.
(10) متقی هندی، همان، ص311.