مسلمانان در باب جانوران، نه تنها به طرح مسائل مربوط به پرورش و نگهداری آنها اهتمام ورزیده، بلکه برخی از دانشمندان بزرگ اسلامی در باره آنها به تألیف کتاب و پدید آوردن اثر مستقل پرداخته اند. از جمله آنها می توان به رسالة الطیر ابن سینا که ترجمه آن منسوب به شیخ اشراق یحیی سهروردی است، اشاره کرد. این تنها نیست قبل از آن، ترجمه کلیله و دمنه در جهان اسلام در واقع، اقدام جدی در این باب به شمار می رود، چنانکه پس از بوعلی سینا، عطار نیشابوری (۶۲۷ق) به نگارش منطق الطیر، احمد غزالی (۵۰۵ ق) به رسالة الطیور و نجم الدین رازی به رسالة الطیر دست زدند.
طبیعی است دانشمندان اسلامی در این رساله ها به جانوران با دیدگاه عمدتا عرفانی و تربیت نگاه کرده اند که خود دید غیر مادی داشتن و اخلاقی نگریستن به آنهاست و این به آنها ارزش داده و از هر نوع ستم و رویه قطع نسل غیر مسئولانه، جلوگیری میکند. در رساله سهروردی، مرغان از قفس رسته از وادی ها و کوهها می گذرد و به درگاه ملک می رسند و به او التماس میکنند که بند از پای آنها بردارد. جواب می شنوند که بند از پای شما کسی گشاید که بسته است و من پیکی باشما می فرستم تا ایشان را التزام کند تا بند از پای شما بردارند.
در رسالة الطیور غزالی مرغان به درگاه سیمرغ می روند تا او را به پادشاهی بردارند آنجا که می رسند اول، جواب رد می شنوند و در آخر پذیرفته می شوند. در منطق الطیر عطار که مفصل تر و دلکش تر و پرحادثه تر و در یک معنا یک دوره سیر و سلوک است، مرغان برای برگزیدن پادشاهی اجتماع بر پا می کنند و به راهنمایی هدهد به طلب سیمرغ می روند و بیشتر آنها در آن راه دور و دراز و پر خطر جان می بازند و از آن میان تنها سیمرغ به مقصد می رسد و آنجا در می یابند که سیمرغ همان سیمرغ است.
آنچه در نوشته نجم الدین رازی با منظومه عطار بیشتر و با رساله های سهروردی و غزالی کمتر شباهت دارد، فقط در پیمودن راهی دراز و پر حادثه هفت خوان مانند است و گرنه طرح کلی قصه و هدف و نتیجه آنها به طور کلی از گونه ای دیگر است. اگر سفر مرغان غزالی و عطار برای وصول به معرفت است، سفر نامه رسان نجم الدین رازی برای رفع ظلم است. مرغان غزالی و عطار به درگاه سیمرغ می روند برای خود سیمرغ، اما کبوتر دل نجم الدین رازی به درگاه سلیمان کبریا می رود تا او فرمانی خطاب به عنقای مغرب، یکی از امیران زمان بگیرد تا بیاید و مردم ری را از ظلم برهاند. رساله نجم الدین رازی لبریز از مضامین و اجزای عرفانی است. (1)
آثار مزبور تنها بخشی از کتاب‌های حیوان شناسی است که در شرق جهان اسلام تألیف یافته اند. در مناطق دیگر جهان اسلام نیز آثار مشابهی پدید آمد که از جمله آن می توان به حیاة الحیوان دمیری اشاره کرد که موضوعش حیوان شناسی، ولی از تاریخ و ادبیات و اخلاق و طب و داروشناسی و گیاه شناسی نیز بحث می کند. (2)
البته حیاة الحیوان جاحظ در این میان، اثر دیگری است که از نظر اندیشمندان مسلمان بیش از دیگر آثار بر دانش جانورشناسی و اهتمام به امور جانوران، اثر گذاشت. پس از جاحظ نیز این روند با برخی آثار اختصاصی در مورد برخی از حیوانات و پرندگان ادامه یافت. در باره حیوانات چه از ناحیه منافع، چون اسب وکبوتر و شتر و... و چه از نظر مضرات آنها، بررسی های علمی صورت گرفته است.
جانور سرایی قسمت دیگری از اهتمام مسلمانان به جانوران است. در اشعار عربی و فارسی از جانورانی، مثل مرغ، طایر و.... به طور عموم یا نوع به خصوصی از جانوران، مانند کبک، بلبل، طوطی، قناری، کبوتر، غزال، طاوس و... تمجید شده و از زیبایی، فواید، ارزشها یا خواص و کارایی آنها به نیکی بیان شده است:
دوش مرغی به صبح مینالید عقل و صبرم ببرد و طاقت و هوش
گفتم این شرط آدمیت نیست مرغ تسبیح خوان و من خاموش (3)
حافظ شیرازی معروف ترین شاعر فارسی سرا در موارد متعددی به زیباترین گونه ممکن، از جانوران و پرندگان خاص طبیعت، یاد کرده است:
صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را که سر به کوه و بیابان نهادهای ما را
شکر فروش که عمرش دراز باد چرا تفقدی نکند طوطی شکرخا را
غرور حسنت اجازت مگر نداد‌ای گل که پرسشی نکنی عندلیب شیدا را (4)
و یا: سرو چمان من چرا میل چمن نمیکند همدم گل نمی شود یاد سخن نمیکند(5)
دیگر شاعران نیز با محور قرار دادن حیوانات، اشعاری سروده اند که همگی حکایت از نوع نگاه سرایندگان به مقوله طبیعت و حیوان دارد.
پی‌نوشت‌ها:
1. برای اطلاع بیشتر ر.ک: سیدهاشم ناجی جزایری، حمایت از حیوانات در اسلام، مقدمه غلامرضا باهر.
2. جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ج ۱، ص ۵۹۷.
3. سید هاشم ناجی جزایری، همان.
4. دیوان حافظ، ص ۶.
5. همان، ص ۱۹۲.
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391
