به تدریج الگوی مساجد بسیار بزرگ، نظیف و پاکیزه ای شد که نشانه فرهنگ بهداشتی مسلمانان و نهادینه شدن دستورهای معصومان علیهم السلام در میان آنان است. برای روشن شدن این امر به چند مسجد اشاره می شود.
مقدسی می گوید: امیر فائق عمید الدوله گرد قبر امام رضا علیه السلام مسجدی بساخت که در تمام خراسان عمارتی از آن باشکوه تر نبود. همو در باره مسجد جامع طوس می نویسد: و مسجد جامع آن بسیار زیبا و آراسته بود.( گای لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرفی، ص ۶۱، ۴۱۵ و ۴۳۴)
در باره مسجد هرات نیز می خوانیم: مسجد جامع بزرگ در وسط بازارها بود و در زیبایی و کثرت نمازگزاران در تمام خاک خراسان و سیستان بی نظیر بود. در عراق و مرکز خلافت اسلامی، مساجد و شهرها و اماکن عمومی بسی بهداشتی تر، باشکوه تر و زیباتر از مناطق دیگر بود. کافی است یکی از مساجد شهر سامرا را که مدتی مرکز خلفای عباسی بود مورد توجه قرار دهیم. هر چند در سال ۲۷۹ق که مقر خلافت به بغداد انتقال یافت کاخ و به طور کلی شهر و مساجد آن به تدریج رو به ویرانی گذاشت. جغرافیدانها که مساجد سامرا را در آستانه ویرانی از نزدیک دیده اند، نوشته اند:
مسجد جامع بزرگ سامرا تا آن زمان باقی بوده است. دیوارهای این مسجد با کاشی های مینا مزین و صحن مسجد با مرمر مفروش است. ستونهای مرمر سقفها را نگاه می دارد و مناره بلندی نیز دارد. ارتفاع مناره آن را یاقوت نیز تأیید کرده و گوید آن مناره همان مسجد اولی است که معتصم ساخت و از این جهت آن را بلند ساختند که صدای مؤذن آن تا مسافت زیادی برود. این مناره از هر طرف تا یک فرسخی دیده می شد. به نظر می رسد که این مناره قدیمی که هنوز پابرجاست و معروف به «ملویه است، پلکانی خارجی و مارپیچ داشته که تا نوک آن می توانستند از آن پلکان بالا بروند... .( گای لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرفی، ص ۶۱، ۴۱۵ و ۴۳۴)
خاورشناس دیگر، آدام متز، در مورد مسجد جامع در دیگر نقاط جهان اسلام چنین آورده است: مسجد زیر نظر قاضی بود و معمولا سه روز مانده به ماه رمضان از مسجد بازدید می کرد و نسبت به سالم بودن حصیرها و قندیل ها و ساختمان دقت می نمود. البته خرج نگه داری مساجد زیاد نبود... در طبریه فلسطین مسجدی به نام یاسمین وجود داشت؛ بدین مناسبت که حیاطش پر از درخت یاسمین بود. در جامع رقه یک درخت تاک و یک درخت توت وجود داشت... در جامع ابن طولون مصر فواره به همین صورت که تاکنون اوایل قرن بیستم هست، وجود داشت. یک گنبد مشبک بر ده ستون مرمرین و زیر گنبد حوضی از مرمر به وسعت چهار ذرع با نوارهای در وسط که آب از آن بالا می رفت. ناصرخسرو عین این فواره را در طرابلس شام دیده است. (آدم متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ج ۲، ص ۱۳۷۶-۳۷۷. )
در باره شهرها نیز ایجاد فضای سبز، رعایت بهداشت و نظافت و هوای با طراوت و فرح بخش گزارش شده است. گذشته از شهر بغداد که از جهات مختلف بسیار پیشرفته و مهم بود، شهرهای دیگر اسلامی نیز در سایه بینش اسلامی و رعایت اندیشه و نگرش معصومان علیهم السلام علیهم السلاملی در این باره، پیشرفت زیست محیطی و بهداشتی خوبی کرده بودند. برای نمونه می توان به شهر بلخ اشاره کرد. مقدسی در باره موقعیت بلخ و قشنگی و تمدن و ارزانی و فراوانی خواروبار و وسعت راه ها و کثرت نهرهای آن شهر را ستوده و از بازار و مسجد جامع و کاخ های آن سخن رانده است. در قرن سوم یعقوبی در باره بلخ گزارش می کند و آن را شهر بزرگ خراسان می داند. این شهر به گفته یعقوبی چهل و چند مسجد داشت. زیبایی و شکوه بلخ تا نیمه قرن ششم هجری بیشتر نپایید و در سال ۵۵۰ ق که ترکان غز بر آن سرزمین استیلایافتند، خرابی بسیار بر آن وارد آمد. در باره شهرهای مختلف که در اطراف هرات واقع شده بودند نیز از مساجد زیبا و باغها و طراوت آنها بسیار سخن گفته شده است. شهرهایی مانند بغثور، پوشنگ، بنه، کیف و مالین و دهها شهر و شهرک دیگر را در یک نگاه کلی این گونه شناسایی کرده اند: این شهرها با خشت ساخته شده و در آغوش باغها و کشتزارهای خرم جای داشتند و از نهرها و چاهها سیراب می گردیدند.(گای لسترنج، جغرافیایی تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص ۴۴۰. )
منبع: محیط زیست و بهداشت، عبد المجید ناصری داوودی، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1391
.JPG)
