نگاهی به دیدگاه‌های امام خمینی، رهبری و شهید مطهری بر بانک و بانکداری

بانک­داری پس از انقلاب اسلامی ایران

نظرات امام خمینی درباره نظام بانکی

نظرات رهبری درباره بانک­داری

طبعا رهبری، با آن­چه امام خمینی درباره اصول کلی بانک­داری گفته­اند، موافق و هماهنگ است، زیرا نظری غیر نظر اسلام در این زمینه وجود ندارد. اما با گذر زمان، برخی ابهام ها در بانک­داری اتفاق می­افند که نیازمند نظری قاطع و صریح و البته کارشناسانه است.

نظر آیت­ الله خامنه­ ای راجع به بانک­داری، همان سیستم اسلامی و در واقع بدون رباست، اما باید دید که نظر ایشان، درباره­ی وام­های رایج، سودهای کلان، و معاملات خاص بانکی چیست؟

به طور کلی، رهبری هرگونه معامله به صورت ربا را حرام می­دانند و حتی در این زمینه، نیازی به اجازه­ی حاکم شرع نیز وجود ندارد. ربا، چه به نام بانکداری اسلامی باشد چه به هر نام دیگری، چه طرف قرارداد مسلمان باشد، چه غیرمسلمان، حرام است و فرد اجازه ورود به چنین معاملاتی را نداشته و اگر وارد شود، دچار گناه شده­ است. (3)



نکته دوم، در باب سرمایه­ گذاری­ها و سودهای بانکی ­است. در رابطه با سرمایه­گذاری، آنچه شبهه برانگیز است، سود اینگونه سرمایه­گذاری­هاست، زیرا فرد از نوع فعالیت بانک، بی­اطلاع است. آیت­ الله خامنه­ ای معتقد هستند سود اینگونه سرمایه­گذاری­ها، به علت جهل در نوع فعالیت، حلال است و مشکلی ندارد. (3) اما اگر این پول، به صورت پس­انداز بوده و فعالیتی با آن انجام نشود، دریافت سود آن، همان مصداق ربا بوده و حرام است. (4)

در نهایت، به مسئله سود وام­ها می­رسیم، آیا این سود­ها، همان مصداق رباست؟ یا با آن متفاوت است؟ رهبری، در این رابطه می­گویند: «اگر این مطلب صحیح باشد که آنچه که بانک‌ها براى ساخت یا خرید مسکن و امور دیگر به مردم مى‏ دهند به عنوان قرض است، شکى نیست که گرفتن بهره در برابر آن شرعاً حرام است و بانک حق مطالبه آن را ندارد، ولى ظاهر این است که بانک‌ها آن را به عنوان قرض نمى ‏دهند بلکه عملیّات بانکى از باب معامله تحت عنوان یکى از عقود معاملى حلال مثل مضاربه یا شرکت یا جعاله یا اجاره و مانند آن است.

به‌طور مثال بانک با پرداخت قسمتى از هزینه ساخت خانه در ملک آن شریک مى‏شود و سپس سهم خود را با اقساط مثلاً بیست ماهه به شریک خود مى‏فروشد و یا آن را براى مدت معیّنى و به مبلغ خاصى به او اجاره مى‏دهد در نتیجه این کار و سودى که بانک از این قبیل معاملات بدست مى‏آورد، اشکال ندارد و این نوع معاملات ارتباطى با قرض و بهره آن ندارند.» (4)
 

نظرات شهید مطهری درباره بانک­داری

شهید مطهری، کتابی با نام  «مسئله ربا و بانک» دارند که در آن، مفصلا به فلسفه حرمت ربا پرداخته شده ­است که در اینجا­، خلاصه­ای از آن بیان می­شود. شهید مطهری، طی مباحثاتی که با سایرین، در زمینه­ی بانک­داری اسلامی و قوانین آن داشته­اند، چند مسئله را در زمینه حرمت ربا مطرح می­کنند:

اولا، به نقل از مهندس بازرگان، ربا نوعی استثمار و بهره­ کشی ­است و ظلم به حساب می­ آید. از آن­جایی که ظلم در اسلام جایز نیست، پس ربا نیز حرام است. اما دلیل این حرام بودن چه می­تواند باشد؟ موارد بعدی، به ذکر علت می­پردازند. (5)

دوما، شهید مطهری، به نقل از شهید بهشتی می­گویند: «سرمایه نمى‏تواند تولید سود کند.» در واقع، این سخن بیانگر این است که سرمایه به خودی خود، سودزایی ندارد، بلکه باید وارد کاری شود، مثلا در کشاورزی به کار گرفته شود و سودی دهد. در این صورت، سرمایه شریک سود و زیان با هم است، اما اگر صاحب سرمایه، تنها به صرف سرمایه­اش ادعای سود کند، در واقع درخواست ربا کرده و کارش خلاف شرع است. (6)
 


سوما، ربا، نوعی قرض است و قرض، سود ندارد! شما فکر کنید کتابی را به دوستتان قرض می­دهید، آیا توقع دارید پس از یک هفته، او دو کتاب به شما برگرداند؟

این بیان ساده ­ای از رباست! خود شهید مطهری در این زمینه می­گویند: «در مضاربه، سرمایه از ملک صاحب سرمایه خارج نشده. ملک اوست و در جریان است.

اگر سود دارد، در سود سهیم است. زیان هم اگر دارد متوجه اوست و به عامل مربوط نیست. اما طبیعت قرض این است که من تملیک به شما مى‏کنم به ضمان، یعنى مال خودم را تملیک مى‏کنم به شما و عهده شما را مدیون خودم قرار مى‏دهم. از همان ساعتى که تملیک کردم، وجود عینى آن مال ملک شماست نه ملک من.

و به همین دلیل زیانى که بر این مال وارد مى‏شود، بر شما که قرض گیرنده هستید وارد است و اگر به من بگویید پولى که به من دادى تلف شد و از بین رفت، خواهم گفت به من مربوط نیست؛ مال من نبوده، من الان از عهده تو طلبکار هستم. همین دلیل که ضمانش بر عهده مقرض نیست، سودش هم- اگر سودى داشته‏ باشد- از مقرض نیست، یعنى از ملک قرض دهنده خارج شده و در ملک قرض گیرنده وارد شده.» (6)

نظر اصلی شهید مطهری، همین مسئله اخیر است و سایر مسائل را موضوعات حاشیه­ای در حرمت ربا می­داند و در این زمینه می­گویند: «به عقیده ما اشتباه بزرگ همین است. در این طرز بیان (اشاره به استدلال سایر فق‌ها) به اصطلاح، منفعت داشتن پول که یکی از ارکان رژیم سرمایه‌داری است مفروض شده است و فرض شده که با اینکه پول فی حد ذاته منفعت مشروع دارد ولی شارع به ملاک و مصلحت دیگری جلو این منفعت مشروع را گرفته است.

در واقع این آقایان تصدیق کرده‌اند که «انما البیع مثل الربا» ولی می‌گویند در عین مثلیت لااقل از نظر مشروعیت منافع، خداوند بیع را حلال و ربا را حرام کرده است، در صورتی که از هیچ روایتی استفاده نمی‌شود که للاجل قسط من الثمن.» (7)
 

نتیجه­ گیری

همان­گونه که خواندیم، تفاوت بانک­داری اسلامی و غیراسلامی، در مسئله ربا و انواع سود است و امام خمینی و رهبری و شهید مطهری، هرسه اکیدا بر این موضوع تاکید دارند و آن ­را خط قرمز بانک­داری اسلامی می­دانند.

بنابراین، در نظام اسلامی، هرگونه ربا حرام است، خواه به اسم بانک اسلامی باشد یا نباشد، و بانک اسلامی بودن، بر حرمت ربا سرپوش نمی­گذارد.

پی نوشتها

1. www.imam-khomeini.ir
2. www.banksepah.ir
3. www.portal.anhar.ir
4. www.farsi.khamenei.ir
5. www.mortezamotahari.com
6. www.tasnimnews.com
7. www.ketabrah.ir