به طور مثال: آتش، سوزاننده است. گاهی انسان این جمله را می‌شنود و تا حدودی نسبت به خطر آتش آگاه می‌شود. گاهی انسان در مقابل آتش قرار می‌گیرد و می‌بیند که چطور آتش، چوب‌ها را می‌سوزاند و خاکستر می‌کند. در این صورت باز آگاهی‌اش نسبت به سوزاننده بودن آتش بیشتر می‌شود؛ اما گاهی دست انسان توسط آتش می‌سوزد، آن‌وقت است که به درک واقعی و عمیق نسبت به سوزاننده بودن آتش می‌رسد. همان بیت معروف که می‌گوید: «آتش بگیر تا که بدانی چه می‌کشم، احساس سوختن به تماشا نمی‌شود.»
خداوند برای اینکه بنده‌هایش از بعضی اتفاقاتی که در آینده در انتظارشان است، بهتر آگاه شوند و این آگاهی باعث تغییر بعضی رفتارهایشان شود، آنها را ملزم به انجام کارهایی می‌کند که یکی از آنها روزه گرفتن است.
البته فلسفه حقیقی روزه را فقط خداوند و معصومین علیهم‌السلام می‌دانند؛ اما با دقت در آنچه از آموزه‌های دینی به دست ما رسیده است، می‌توانیم برخی از فلسفه‌های این واجب الهی را متوجه بشویم. یکی از این فلسفه‌ها که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در خطبه شعبانیه به آن اشاره فرموده است، یادآوری گرسنگی و تشنگی روز قیامت است. صدالبته که هرگز روزه‌داری در دنیا حتی در گرم‌ترین نقطه و حتی باوجود سخت‌ترین شغل‌ها، ذره‌ای شباهت به تحمل گرسنگی و تشنگی قیامت ندارد؛ اما می‌تواند یادآور خوبی برای ما باشد که یادمان بماند قیامتی پیش روی ماست که در کنار تمامی سختی‌هایش که بزرگ‌ترینش، محاسبه اعمال است، باید گرسنگی و تشنگی را هم تحمل کنیم. البته یقیناً آن روز حساب بنده‌های خوب خدا با بنده‌های نافرمان، خیلی فرق می‌کند.
وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَهُ؛
و با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید.[1]
ماه همدلی
از مهم‌ترین ویژگی‌های ماه مبارک رمضان این است که در آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام به ما بسیار سفارش شده که در این ماه سخاوت و بخشش را تمرین کنیم. از دستورهای مستقیم مانند صدقه دادن به فقرا و مساکین گرفته تا دستورهای نیمه‌مستقیم مثل افطاری‌دادن و رسیدگی به دیگران. تمامی این دستورات ریشه در یک ویژگی مهم دارد با عنوان همدلی؛ اینکه انسان فقط خودش را نبیند و به دیگران نیز توجه داشته باشد و اگر احساس کند که آنها به کمک و یاری نیازمندند، آنها را یاری کند. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در خطبه‌ای که در آخرین جمعه از ماه شعبان خواندند، از ماه رمضان با عنوان ماه همدلی یاد فرموده‌اند:أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَظَلَّکُمْ شَهْرٌ فِیهِ لَیْلَةٌ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ وَ هُوَ شَهْرُ رَمَضَانَ ... وَ شَهْرُ اَلْمُوَاسَاةِ؛
ای مردم! [بدانید و آگاه باشید که] همانا ماهی بر شما سایه افکنده [و به شما روی آورده] که در آن [شب قدر است] شبی که از هزار ماه بهتر است و آن ماه رمضان است. ماه همدلی.
البته صدقه دادن در این ماه، تفاوت خاصی با سایر ایام سال دارد. تفاوت این است که در این ماه به دلیل روزه‌داری، انسان مجبور است طعم گرسنگی و تشنگی را بچشد و همان‌طور که در ابتدای متن اشاره کردیم، این چشیدن توسط خود انسان، باعث تغییر رفتار می‌شود.
یقیناً کسی که طعم گرسنگی را کشیده، وقتی با فقیری مواجه می‌شود که از گرسنگی شکایت می‌کند، بهتر حال او را درک می‌کند. در آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام به صورت متعدد به این مسئله اشاره شده است که یکی از فلسفه‌های روزه‌داری، درک حال فقراست.
اما شبهه‌ای که دراین‌باره مطرح می‌شود این است که عده‌ای می‌گویند وقتی ما انسان‌ها روزه می‌گیریم، درست است که در زمان روزه یعنی از نماز صبح تا اذان مغرب، چیزی نمی‌خوریم، اما بعد از اذان به هر غذایی بخواهیم دسترسی داریم، پس چگونه می‌توانیم حال فقیری را درک کنیم که هیچ‌وقت چیزی برای خوردن ندارد. پس چنین مقایسه‌ای اشتباه است، مخصوصا برای آن افرادی که بعد از افطار آن‌قدر می‌خورند که اگر روزه نمی‌گرفتند، این‌قدر نمی‌خوردند!
برای به دست آوردن پاسخ این سؤال، پای منبر معصومین علیهم‌السلام بنشینیم. جناب هشام بن حکم یکی از یاران خوب امام صادق علیه‌السلام نقل کرده است که از امام سؤال کردم علت وجوب روزه چیست؟ امام صادق علیه‌السلام پاسخ فرمودند:
إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَی الضَّعِیفِ فَیَرْحَمَ الْجَائِعَ؛
همانا خداوند روزه را واجب کرد تا به‌وسیلهٔ آن، بین فقیر و غنی مساوات و برابری به وجود بیاید؛ و این برای آن است که شخص ثروتمند هرگز درد گرسنگی را احساس نکرده تا به نسبت به شخص فقیر ترحم کند؛ زیرا شخص ثروتمند هر وقت چیزی بخواهد [از خوراک و ...]، به آن دسترسی دارد، پس خداوند اراده کرد تا بین بندگانش مساوات ایجاد کند و ثروتمند نیز درد و سختی گرسنگی را بچشد تا نسبت به افراد ضعیف احساس مهربانی پیدا کنند و به فقیر گرسنه، ترحم کند.[2]
نکتهٔ مهمی که در این حدیث به آن اشاره شده این است که یکی از فلسفه‌های وجوب روزه، چشیدن سختی و درد گرسنگی است. نه اینکه قرار باشد انسان‌ها با روزه‌گرفتن کاملا تبدیل به یک انسان فقیر شوند. شاید بهتر باشد به این فکر کنید که در یکی از روزهایی که روزه بودید و اتفاقاً آن روز فرصت برای خوردن سحری پیدا نکردید و کارهای سنگینی هم انجام دادید، در هنگام غروب، چه فشار سنگینی بابت گرسنگی به شما وارد شده بود؟ این همان حالتی است که فقرا در بیشترِ اوقات حس می‌کنند. همین کافی است تا اگر فقیری از گرسنگی شکایت کرد، بلافاصله برای او غذایی تهیه کنیم و بی‌اعتنا از کنار او عبور نکنیم. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در فراز بعدی از خطبه شعبانیه می‌فرماید:
وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکُمْ وَ مَسَاکِینِکُمْ؛
و [در این ماه] به فقیر و مساکین خود صدقه دهید.[3]
سفره‌های مهربانی
یکی از شیرین‌ترین خاطرات همهٔ ما از ماه مبارک رمضان، افطاری‌هایی است که یا مهمان بوده‌ایم و یا میزبان. شادی زیبایی که در چهرهٔ معنوی روزه‌داران دیده می‌شود در کنار لذتی که از صله‌رحم و دیدار دوستان و آشنایان به انسان دست می‌دهد، قابل توصیف نیست. البته این شادی هنگام افطار، یکی از دو شادی روزه‌دار است و به دومین شادی که قابل‌مقایسه با شادی اول نیست، در حدیث امام صادق اشاره شده است:لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ؛
برای شخص روزه‌دار دو شادی است، یک شادی در زمان افطارش و یک شادی در زمان دیدار پروردگار [در روز قیامت و هنگام دیدن پاداش روزه‌داری].[4]
این افطاری‌ها که البته در مورد آنها در قطعات بعدی بیشتر می‌خوانیم، بهترین فرصت است برای انجام داد چند دستوری که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در خطبه شعبانیه به آن سفارش کرده است:
وَ وَقِّرُوا کِبَارَکُمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَکُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَکُمْ؛
[در این ماه] بزرگ‌ترها را احترام کنید و بر کوچک‌ترها رحم و مهربانی کنید و صله ارحام نمایید.[5]
یک مهمانی افطاری فامیلی که در آن بزرگ‌ترها با احترام دعوت می‌شوند و از حضور در کنار باقی اعضای خانواده خوشحال می‌شوند؛ و کوچک‌ترها در کنار هم با همدیگر بازی می‌کنند و هدیه‌هایی کوچک هدیه می‌گیرند و باعث جمع شدن فامیل در کنار یکدیگر می‌شود، مصداق یک تیر و چند نشان است. خودمان را از ثواب یک حرکت و این‌همه برکت محروم نکنیم. مخصوصاً به بهانه‌هایی که همه ریشه در وسوسه‌های شیطانی دارد و در قطعه‌های قبلی به بعضی از آنها اشاره کردیم.
پی‌نوشت:
[1]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 93، حدیث 4.
[2]. من لا یحضره الفقیه، جلد 2، صفحه 73، حدیث 1766.
[3]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 93، حدیث 4.
[4]. کافی، جلد 4، صفحه 65، حدیث 15.
[5]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 93، حدیث 4.
