شب قدر، از مباحث بسیار مهم در زندگی انسان است و هدف آن است که در چنین شبی انسان، هندسه وجودی خود را بشناسد، قدر به معنای تقدیر و‌ اندازه گیری است و در چنین شبی انسان باید علاوه بر اعمال عبادی، ساعتی به تفکر بنشیند بلکه قدر خود را بیابد و قیمت خود را بشناسد.

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) در خصوص قدر و قیمت انسان فرموده‌اند : «انّه لیس لانفسکم ثمن الا الجنّه، فَلا تبیعوها الا بها» یعنی بدرستی که برای جان‌های شما قدر و قیمتی نیست مگر به ‌اندازه بهشت، پس حواستان باشد که آن را به کمتر از این قیمت نفروشید!

بهای جان انسان خیلی گران بهاست و اگر انسان قدر و قیمت خود را بشناسد خدای متعال که خود خالق انسان است در عین حال بهترین خریدار است، چنانکه در سوره توبه آیه ۱۱۱ آمده است: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ» یعنی بی‌تردید خدا از مؤمنان جان‌ها و مال‌هایشان را می‏خرد و به ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آن‌ها بهشت را عطا می‏‌کند و در حقیقت فرمایش حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) اشاره به همین آیة شریفه دارد که اگر انسان با ایمان باشد، خود را ارزان نمی‌‏فروشد و می‏‌داند که هیچکس جز خدا ارزش او را نمی‏‌داند و این خداست که حاضر است انسان را به بالاترین قیمت بخرد، پس چرا تا وقتی خریداری مثل خدا وجود دارد انسان به دیگران رجوع کند، بهترین خریدار انسان خداست و اگر انسان با او آشتی کند و با او پیمان ببندد که اوامرش را اطاعت خواهد کرد، خدا هم نمی‏‌گذارد بهای جانش هدر رود و یا ارزان فرو.خته شود بلکه به بالاترین قیمت یعنی در ازای بهشت می‏‌خرد و لذا تفکر در شب قدر برای درک همین معانی است که از فرصت پدید آمده برای بازسازی خودش استفاده کند و مقدرات لا اقل یک سالش را در پرتو عنایت الهی به نحو احسن تأمین کند.

حالت عبودی در کلیه عبادات و همچنین در شب قدر خود از اهمیت به سزایی برخوردار است که باید آن را مورد توجه قرار داد و وجه مشترک در همه ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آن‌ها این مطلب است که عبد خود را حقیر و هیچ شمرده و رب خود را همه کاره بداند. محی الدین در این خصوص می‌گوید:

انگیزه ای که برای التماس لیلة القدر وجود دارد اموری است که از جمله ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آن‌ها عظمت این شب و عظمت نازل کنندة آن است و حقارت کسی که این شب را می‌طلبد نزد نفس خود.

شیخ عارف محی الدین در جایی دیگر در خصوص توجه وحال عبودیی که شخص در رابطه با این شب باید داشته باشد می‌گوید: پیامبر شب قدر را در روزهای فرد از شب‌ها قرار داده است و شب‌های قدر روزهای زوج بوده ولی در سال نزول قرآن در روزهای فرد قرار گرفته است و این به خاطر آن است که طلب چون در شب‌های فرد ماه باشد، شب‌های فرد حافظ این بنده هستند در رابطه با خیرات و برکاتی که در این شب به او داده می‌شود و او در روزهای فرد از زمانی است که به او تذکر داده شده پس آن خبر را به خدا نسبت می‌دهد همچنان که خداوند هم فرد است اگر چه سبب حصول این خیر در این شب نیز هست ولیکن عین شهود وتر او را از نسبت دادن خیر به غیر خدا حفظ می‌کند اگر چه شب قدر را هم سبب می‌داند پس اگر در شب زوج بود اگر برای این عبد مایۀ تذکیری نمی‌بود در وقت التماس خیر از جانب خداوند یا در شهود آن که آن را تنها به خداوند نسبت دهد بنابراین صاحب جهل و حجاب می‌شد از معطی خیر و این است سر اینکه لیله القدر در شب‌ها‌ی فرد قرار داده شده است پس این را بفهم. (1)

و البته درک این شب مستلزم این است که عبد متصف به صفاتی باشد. عارف حکیم ابن عربی در مورد صفات افرادی که توان درک لیله القدر را دارند چنین می‌فرماید:

پس چون این طایفه به آیات نظر کنند همراه امر الهی آن بدانچه که خوانده و دعوت کرده بر نفوس خود می‌خوانند و اگر آیه غیر عادی باشد نظر می‌کنند کدام اسم الهی را طلب می‌کند اگر قهّار و مانند آن را طلب می‌کرد آیۀ رهبت و زجر و وعید است؛ آن را بر نفوس می‌خوانند و اگر اسم لطیف و مانند آن را طلب می‌کرد آیۀ رغبت است که رغبت را بر ارواح می‌فرستند و نوری مشعشع بر نفوس اشراق می‌کنند پس بدان نفوس به سوی خالقشان متمایل می‌شوند و توفیق و هدایت شامل حالشان خواهد شد و از اعمال لذّت می‌برند و با نشاط قیام به ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آن‌ها می‌کنند و از کسالت عاری می‌شوند و از معاشرت با بطّالین و صحبت غافلین از ذکر خدا اجتناب می‌کنند و از ملاء و جلوّت کراهت دارند و انفراد و خلوت را ترجیح می‌دهند. برای این طبقۀ دوم حقیقت شب قدر و کشف سرّ و معنای آن وجود دارد و برای ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آن‌ها در این شب حکمی ‌الهی است که به آن مخصوص هستند. (2)

اعمال مخصوص شب نوزدهم رمضان

شب نوزدهم رمضان: این شب با عظمت آغاز شب‌ها‌ى قدر است و شب قدر آن شبى است که در طول سال، شبى به خوبی و فضلیت آن یافت نمى شود. عمل در این شب از عمل در طول هزار ماه بهتر است و تقدیر امور سال در این شب صورت می‌گیرد و فرشتگان و روح که اعظم فرشتگان الهى است، در این شب به اذن پروردگار به زمین فرود می‌آیند و به محضر امام زمان (عجل الله فرجه) مى رسند و آنچه را که براى هر فرد مقدّر شده بر آن حضرت عرضه می‌دارند.
در اعمال این شب آمده است؛

اول: صد مرتبه أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ

دوم: صد مرتبه اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ

سوم: بخواند: اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ وَ فِیمَا تَفْرُقُ مِنَ الْأَمْرِ الْحَکِیمِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَ فِی الْقَضَاءِ الَّذِی لا یُرَدُّ وَ لا یُبَدَّلُ أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمْ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ أَنْ تُطِیلَ عُمْرِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ فِی رِزْقِی وَ تَفْعَلَ بِی کَذَا وَ کَذَا و بجاى این کلمه حاجت خود را ذکر کند

اعمال مخصوص شب بیست و یکم رمضان

فضیلتش زیادتر از شب نوزدهم است و باید اعمال آن شب را از غسل و احیاء و زیارت و نماز هفت قُل هُوَالله و قرآن بر سر گرفتن و صد رکعت نماز و دعاى جوشن کبیر و غیره در این شب به عمل آورد و در روایات تاکید شده در غسل و احیاء و جدّ و جهد در عبادت در این شب و شب بیست و سیّم و آنکه شب قدر یکى از این دو شب است و در چند روایت است که از معصوم سؤال کردند که معیّن فرمایید که شب قدر کدامیک از این دو شب است، تعیین نکردند.

پی‌نوشت‌ها:
1. ابن عربی، فتوحات 9/446
2. ابن عربی، فتوحات، 1/209

منابع:
1. اسنا/ شب قدر، شب شناخت انسان از خود
2. حوزه/ شب قدر در نگاه مفسران قرآن
3. وای جی سی/ شناخت اعمال شب‌های قدر