توضیح: فقها فرموده اند: اگر امر به معروف و نهی از منکر سبب شود که ضرری سنگین از جهت جانی یا مالی یا عرضی برای آمر یا ناجی یا خانواده یا بستگانش و یا یکی از مؤمنین حاصل بشود، امر به معروف و نهی از منکر ساقط می شود. مثل این که ظالم سفاکی مشغول ظلم است و اگر کسی بخواهد نهی از منکر کند و جلوی ظلم او را بگیرد، جانش در خطر قرار می گیرد؛ مثل این که با سلاح حمله می کند و او را می کشد. این جا دیگر امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.
یا اگر امر به معروف و نهی از منکر کند، ضرر مالی سنگینی به وی وارد می شود؛ مثلا خانه اش را خراب می کند یا مغازه اش را آتش می زند، یا صدها هزار تومان ضرر مالی به وی وارد می شود، این جا هم فرموده اند که امر و نهی واجب نیست. یا مثلا ضرر آبرویی به وی وارد می شود؛ مثل این که اگر بخواهد جلوی این ظالم را بگیرد؛ آبرویش را می برد و به طور کلی از هستی ساقط میکند. این جا هم می گویند: امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.
البته این در مواردی است که ضرر، سنگین و قابل توجه باشد، اما اگر ضرر اندک باشد؛ مثل این که اگر جلوی ظلم را با نهی از منکر بگیرد، آن ظالم یک سیلی به صورتش می زند. این ضرر اندک در راه امر به معروف و نهی از منکر قابل تحمل است. یا اگر جلوی او را بگیرد ۴۸ ساعت او را به زندان می اندازند. حالا اگر جلوی ظلمی را بگیرد، ولی ۴۸ ساعت زندان برود، می ارزد. یا توهین قابل تحملی بر او وارد می شود، مثلا به او می گوید: مگر تو فضولی؟ به تو چه این دخالت ها! یا چیزهایی در این حد که معمولا قابل تحمل است. در چنین مواردی امر به معروف و نهی از منکر ساقط نمی شود، بلکه هنگامی ساقط می شود که ضرر قابل توجه باشد.
آنچه اشاره شد، در مواردی است که مسئله نهی شده، یا امر شده جزو امور معمولی و متعارف باشد. اما اگر از نظر شرع بسیار مهم باشد؛ مانند حفظ جان کسی - شارع اسلام به حفظ جان مسلمان عنایت فراوان دارد - یا حفظ ناموس، اگر ناموس کسی در خطر باشد اسلام بسیار توجه دارد که آن ناموس را از خطر نجات بدهیم، و لذا در روایتی از امام صادق(علیه السلام) به نقل از رسول بزرگوار اسلام صلی الله علیه وآله وسلم بر آمده است: مؤمن از هر جهت مورد احترام است؛ ناموس، مال و جانش.
اگر یکی از مقدسات اسلام تهدید یا به یکی از مقدسات خیلی مهم اسلام توهین شود؛ مثلا کسی به پیغمبر و امام یا خود دین توهین کند یا اساس دین در معرض خطر قرار گیرد، در این موارد فقها می فرمایند: باید مقایسه کرد بین ضرری که متوجه آن شخص می شود و امری که از آن جلوگیری می کند. هر کدام مهم تر بود، همان را انجام دهد. مثلا کسی قصد دارد مظلومی را بکشد و چند تن هم شاهدند و می بینند، باید جلوگیری کنند که او کشته نشود. اما وضع به گونه ای است که اگر ناظران بخواهند او را نهی کنند، ضرر مهمی به آنان وارد می شود، در این موارد باید دید اهمیت کدام یک بیشتر است. مثل این که اگر کسی بخواهد جان دیگری را حفظ کند لازمه اش این است که او را بگیرند و زندانی کنند، در این صورت ارزش دارد نگذارد کسی کشته و خونش به ناحق ریخته شود، اگر چه ناهی را شش ماه یا یک سال زندانی کنند.
یا مثلا اگر شخص ستم دیده را نجات دهد و ستمگر را نهی از منکر کند، کتکش می زنند، یا مدتی باید در بیمارستان باشد تا خوب شود، در این صورت ارزش دارد که انسان محترمی را نجات بدهد و کتکی هم بخورد. به هر روی، نهی از منکر همواره مفت و مجانی تمام نمی شود، بلکه گاهی نیز ضرر مالی به انسان وارد می شود، مثلا اگر امر به معروف یا نهی از منکر نماید، صد یا دویست هزار تومان ضرر می کند، اما چون ثروتمند است می تواند آن را تحمل کند، جا دارد که این زیان را تحمل کند. یا اگر ناموسی در خطر باشد باز هم واجب است دفاع کنند حتی اگر ضررهایی هم به آمران یا ناهیان وارد گردد.
[امر به معروف در مواقع ضروری]
به هر حال گاهی چنین است، به ویژه هنگامی که مقدسات دین تهدید گردد، مثل این که کسی به پیغمبر توهین میکند. این را باید مسلمان ها جلوگیری بکنند، چون اگر این توهین ها آزاد باشد، دیگر چیزی از اسلام باقی نمی ماند و هرکس به خودش حق می دهد که توهین کند و در نتیجه عقاید مردم سست می شود و بی توجه به امور دینی می گردند. این جا نمی توان ساکت نشست، بلکه دفاع واجب است؛ به هر طریقی که می تواند، گرچه شاید ضرری بر او وارد شود. و ممکن است که اگر بخواهد جلوی ناشری را بگیرد که کتاب کفرآمیزی را منتشر نکند، لازمه اش ضرر مالی باشد؛ چه مانعی دارد که این ضرر را متحمل شود؟ یا حتی از او شکایت می کنند و شاید مدتی او را بازداشت و زندانی کنند، که در این صورت نیز باید تحمل کند. مگر یک مسلمان می تواند فقط بگوید «اسلام و دین و پیغمبر را قبول دارم»، اما هیچ تعهدی نداشته باشد؟ این روش که صحیح نیست! غیرت اسلامی هیچگاه این اجازه را نمی دهد. مگر می شود دانشجویی در کلاس، توهین استادش به یکی از مقدسات دین را بشنود و چیزی نگوید؟ البته اگر خواست بگوید لوازمی هم دارد. ممکن است مشکلی برایش رخ دهد، یا نمره بدی بگیرد. اگر اصل اسلام و قرآن در معرض خطر باشد یا دشمنی از دشمنان اسلام، خود اسلام و نظام اسلامی را تهدید کند، مگر انسان می تواند سکوت کند، به این بهانه که اگر بخواهم حرفی بزنم، شاید برایم ضرر داشته باشد! نمی توان ساکت ماند، همیشه که رایگان و بدون هزینه نیست، به هر حال گاهی دفاع از دین چنین پی آمدهایی را دارد. شما شاهد بودید که وقتی در رادیو کوچک ترین توهینی به حضرت زهرا شد، چگونه امام راحل برآشفت! پس صحیح نیست که انسان پیوسته سکوت کند.بسیاری افراد، شاید متمایل باشند که دیگران سکوت بکنند و آنان راحت کارشان را انجام دهند و به نام آزادی هر خلافی را مرتکب شوند. غیرت اسلامی اقتضا می کند مسلمانان واکنش نشان دهند. به هر حال اگر اصل نظام یا اسلام در معرض خطر قرار گرفت، هر چند ضرر مالی یا آبرویی یا زندان رفتن در کار باشد، باید به دفاع برخاست! حتی اگر اسلام در معرض خطر قرار گرفت، وظیفه این است که انسان جانش را برای دفاع از آن فدا کند؛ خواه یک نفر باشد یا صد نفر یا هزار نفر! اگر قرار شد زمانی دشمن به کشور اسلامی یا اصل اسلام تجاوز کند، واجب است بر همه مسلمانان که از اسلام دفاع کنند، هرچند ضرر جانی متوجه آنان شود. اگر صد نفر کشته بشوند، مهم تر است یا اسلام در معرض خطر قرار بگیرد؟ اگر صدها هزار تن هم کشته شوند اما اسلام حفظ شود، باز هم حفظ اسلام لازم تر است.
منبع: مهم ترین واجب فراموش شده: امر به معروف و نهی از منکر، آیة الله ابراهیم امینی، صص96-91، مؤسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)،قم، چاپ دوم، ۱۳۹۲
