چرا حضرت زهرا (علیها السلام) دستور خروج متحصنین از خانه شان را صادر فرمودند؟ و آیا این فرمان، بر هدایت متحصنین به سوی انجام بیعت با ابوبکر، دلالت ندارد؟!!
حضرت زهرا (علیها السلام) در مسیر استمرار مبارزه سیاسی با نظام حاکم و با توجه به لزوم حفاظت از جان حضرت علی (علیه السلام) ، دستور خروج افراد از خانه را صادر فرمودند.از آنجایی که آن حضرت می دانستند که پایان دادن به تحصن سه روزه و ترک خانه ایشان، برای تحصن کنندگان تلخ و ناگوار است؛ از این رو، با به کار بردن عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ»، رضایت خود از مقاومتی سه روزه و فریاد اعتراض سیاسی تحصن کنندگان (یعنی: کارهایی که تحصن کنندگان، تا پیش از صدور فرمان خروج از خانه، به انجام رسانده بودند) را اعلام داشتند.
لازم به ذکر است: در لغت عرب، به فردی که وجه کارش را درک کند و راهش را بشناسد، «رَاشِدِ» گویند.(1)
با تبع در موارد کاربرد عبارت «إنصَرف راشِداً»، به روشنی میتوان دریافت که سخن حضرت فاطمه (علیها السلام) ، خطاب به متحصنین، یک «ترکیب اصطلاحی» در زبان عرب، محسوب می شود.
«إنصَرف راشِداً »، مدح و دعایی است به شکل «حال»، در حق مخاطب. این «ترکیب اصطلاحی» در جایی به کار می رود که گوینده می خواهد رضایت خود «از آنچه مخاطبش تاکنون به انجام رسانده است» را اعلام دارد و به او بگوید:
- آنچه باید در حق ما انجام میدادی را به خوبی، به انجام رساندی.
- تا همین جا کافی است؛ ما از آنچه تاکنون انجام دادی، راضی و خشنود هستیم.
- به همین مقدار از انجام کار اکتفا کن؛ همین مقدار بس است.
- از شما گلایه و شکایتی نداریم.
- از زحمات شما متشکریم؛ چیزی را در حق ما فروگذار نکردید.
بنابراین: عبارت « فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ»، به معنای ابراز رضایت حضرت زهرا (علیها السلام) غلط از مخالف سیاسی تحصن کنندگان با نظام حاکم و اعلام خشنودی از تحصن سه روز آنان، می باشد.
گویاترین شاهد بر صحت این نتیجه گیری، حذف عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» در نقل ابن عبد البر (متوفای ۴۶۳ هـ) است.در چاپ های فعلی از کتاب «الإستیعاب»، ابتدا، جملات حاکی از تهدید به سوزاندن خانه: لأخرق» به «فعل» تحریف شده و سپس، عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» حذف گردیده است.(2)
به راستی: اگر عبارت « فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» به معنای «ترغیب و تشویق تحصن کنندگان به انجام بیعت با ابوبکر» می باشد؛ حذف و سانسور آن، چه فایده و لزومی در پی دارد؛ به ویژه در جایی که عبارت حاکی از «تهدید به سوزاندن خانه» - به نفع نظام خلافت - به «فعل» تحریف و تعدیل گردیده است؟!
آیا کسی که در مسیر دفاع از خلفا، چنین - بی باکانه - به تحریف تاریخ دست می یازد، از کنار عبارتی که می توان آن را به نفع خلاف ابوبکر تفسیر نمود، به سادگی عبور می کند و به راحتی آن را از صفحه این کتاب محو می سازد؟
پس همین کتمان، نشانگر آن است که: عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» هرگز به معنای «ترغیب و تشویق به انجام بیعت با ابوبکر» نمی باشد و چنین مفهومی از آن استنباط نمی گردد.
همچنین در پاسخ به این پرسش می توان تحلیل دومی را نیز ارائه داد و چنین گفت: حضرت زهرا (علیها السلام) در مسیر استمرار مبارزه سیاسی با نظام حاکم و با توجه به لزوم حفاظت از جان حضرت علی (علیه السلام) ، دستور خروج افراد از خانه را صادر فرمودند.
از آن جایی که آن حضرت علی (علیه السلام) می دانستند که پایان دادن به تحصن سه روزه و ترک خانه ایشان، برای تحصن کنندگان سخت و دشوار است؛ از این رو، با به کار بردن عبارت « فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ»، تحصن کنندگان را به این نکته خاطرنشان ساختند که:«وظیفه اصلی آنان، اطاعت و فرمانبرداری از حضرت زهرا (علیها السلام) (رهبری معنوی تحصن) و پذیرش دستور ایشان مبنی بر خروج از خانه، می باشد».
لازم به ذکر است: عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» یعنی: از تحضن دست بردارید و این عملکرد شما، در حالتی از رشد یافتن (توأم با رشد) باشد.( رَاشِدِینَ را «حال» و متحصنین را «ذو الحال» گویند)
سؤالی که در این مرحله به ذهن خطور می کند، این است که: رشد در چیست؟ یعنی: متحصنین، به همراه انصراف خود از تحصن، بایستی چه رفتاری را از خود بروز می دادند تا از نظر حضرت زهرا (علیها السلام) (رهبری معنوی تحصن کنندگان)، «راشِد» به شمار آیند؟
در پاسخ به این پرسش، برخی چنین گمان برده اند که حضرت زهرا (علیها السلام) ، تحصن کنندگان را به پذیرش انجام بیعت با ابوبکر، تشویق نموده اند(!) در حالی که باید گفت: در نگاهِ نخست، متعلق رشد در عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» (آن کاری که رشد یافتن در انجام آن نهفته است)، گنگ و نامعلوم است؛ لذا، تعیین و تشخیص آن، تنها با استناد به «قرائن و نشانه های معتبر»، امکان پذیر می باشد.
قرائن و نشانه های معتبر در این زمینه، عبارتند از
نشانه اول
حضرت زهرا (علیها السلام) برای آنکه این سوء تفاهم در ذهن ها شکل نگیرد که ایشان، علاوه بر دعوت تحن کنندگان به خروج از خانه، آنان را به انجام بیعت با ابوبکر نیز ترغیب نموده اند؛ در ادامه سخن خود می فرمایند: «فَروا رأَیکُم»(در کتاب «الإستیعاب» تألیف: ابن عبد البر؛ «فانظروا فی أمرکم» آمده که معنایی مشابه دارد.)(3) ، یعنی: به دنبال خروج از خانه، مطابق با نظر و تشخیص خود عمل نمایید.به عبارت دیگر، این عبارت بدان معناست که حضرت زهرا (علیها السلام) علی هیچ راهکاری را برای نحوه مواجهه تحصن کنندگان با ابوبکر، ترسیم نفرموده اند؛ چه رسد به این که بخواهند آنان را به انجام کار مشخص و معینی، تشویق و ترغیب نمایند.
نشانه دوم
خروج زُبیر با شمشیری کشیده و حالتی از آرایش جنگی - که در نقل های تاریخی فراوان به ثبت رسیده است ، به وضوح به اثبات می رساند که: تحصن کنندگان - که از حضرت زهرا (علیها السلام) دستور می گرفتند -، عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» را به معنای «تشویق به انجام بیعت با ابوبکر» نمی دانستند و از این عبارت، چنین معنایی را نمی فهمیدند.بنابراین: عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» یعنی: در حالتی که گوش به فرمان رهبر معنوی تحصن هستید، از ادامه تحصن دست بردارید.
به عبارت دیگر، «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» یعنی: اگر از دستور رهبر تحصن اطاعت نکرده و از خانه خارج نشوید، همانا بدون بصیرت عمل کرده اید؛ زیرا: دوراندیشی و ژرف نگری (شناخت و آگاهی کامل از اهداف تحصن) اقتضا می کند که در شرایط فعلی (تهدید جدی به سوزاندن خانه با ساکنین آن و احتمال وقوع یک کشتار ناجوانمردانه)، به تحصن پایان داده و از خانه خارج شوید؛ تا امکان انجام هرگونه عملیات نظامی را از گروه مهاجمین، سلب نمایید.
از این رو باید گفت: خروج متحصنین از خانه حضرت فاطمه (علیها السلام) ، تدبیری حکیمانه برای خنثی سازی توطئه کشتار نظامی تحصن کنندگان و راهکاری برای ادامه مبارزه سیاسی، علیه ارتجاع حاکم بود.
تدبیر و دوراندیشی حضرت زهرا (علیها السلام) در ماجرای هجوم اول، جان حضرت على طلا را از گزن؛ خنجر پنهانی کینه توزان، در امان نگاه داشت و بحرانی که می رفت تا به جنگی نابرابر و قتل عامی خونین تبدیل شود را به نفع حضرت علی (علیه السلام) و هواداران سیاسی ایشان، کنترل نمود.
بنابراین، لازم بود تا در ماجرای هجوم اول، حضرت زهرا (علیها السلام) علی ابتکار عمل را از دست مهاجمین خارج ساخته و با تصمیمی سریع و به موقع، بحران پدید آمده را مهار نمایند.
در چنین شرایطی، از جمله تدابیر حکیمانه برای مدیریت بحران، صدور دستور خروج از خانه بود؛ اما بی تردید، به اجرا درآوردن چنین فرمانی (خروج از خانه) توسط متحصنین-که از خلافت ابوبکر خشمناک بودند ، نیازمند به استخدام عبارتی بود که آنان را از لحاظ روحی و روانی- آماده اطاعت از چنین دستوری نماید.عبارت «فَانْصَرِفُوا رَاشِدِینَ» در راستای دستیابی به چنین هدفی، صادر گردید.
پی‌نوشت‌ها:
١- لسان العرب (تألیف: ابن منظور)
2 - الإستیعاب، ج ۳، ص ۹۷۵
3- همان
منبع: راهنمای یاوران فاطمیه (مجموعه پرسش و پاسخ های پژوهشی)، به اهتمام: علی لباف، چاپ سوم، مرکز فرهنگی انتشارات منیر، 1390ش، صص 80-75
