مفهوم عقل از ديدگاه دو شارح اصول كافي (3)
نويسنده: عبدالحسين كافي
كلمات كليدي : مفهوم عقل، ديدگاه ملاصدرا، ديدگاه علامه مجلسي، حمل روايات بر معاني عقل
الف ـ ملا صدرا عقل مذكور در پايان حديث يازدهم را به معناى پنجم دانسته است.[43]
متن حديث: قال رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) :
«ما قسم الله للعباد شيئاً افضل من العقل، فنوم العاقل افضل من سَهَر الجاهل و اقامة العاقل أفضل من شُخُوص الجاهل، و لا بعث الله نبيّاً و لا رسولاً متى يَستكمِل العقل و يكون عقله أفضل من جميع عقول امته، و ما يُضمِر النبى(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فى نفسه أفضل من اجتهاد المجتهدين، و ما أدّى العبد فرائض الله حتى عقل عنه، ولا بلغ جميع العابدين فى فضل عبادتهم ما بلغ العاقل، و العقلأ هم اولوا الالباب الذين قال الله تعالى: «ما يتذكّر الااُولوا الألباب»[44]
«خدا به بندگانش چيزى بهتر از عقل نبخشيده است، زيرا خوابيدن عاقل از شب بيدارى جاهل و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است، و خدا هيچ پيغمبر و رسولى را جز براى تكميل عقل مبعوث نساخته (تا عقلش را كامل نكند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقول تمام امتش خواهد بود، و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، بر تلاش تلاشگران ترجيح دارد، و تا بندهاى واجبات را به عقل خود در نيابد آنها را انجام نداده است. همؤ عابدان در فضيلت به پاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند كه خداوند درباره ايشان فرموده: تنها صاحبان خرد اندرز مىگيرند»[45]
ملا صدرا در توضيح بخش پايانى حديث مىگويد:
بيان پيغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) : «و عاقلان همان صاحبان خردند»، يعنى عقلى كه در اينجا گفته مىشود آن عقلى كه همگان فهم مىكنند نيست؛ يعنى هر كس را كه داراى زيركى و هوشيارى در كار دنيا باشد عاقل مىخوانند و نه آن غريزهاى كه باآن، انسان از چهارپايان امتياز مىيابد، و نه آن چيزى كه در علم اخلاق از آن بحث مىشود، بلكه مراد از آن، مفهومى خواهد بود كه از بيان الهى استفاده مىشود: «تنها صاحبان خرد، اندرز مىگيرند». پس، از اين بيان دانسته مىشود كه عاقلان، همان مخصوصان به اهل ذكر يعنى اهل علم و عرفاناند، چنانكه خداوند مىفرمايد: «اگر نمىدانيد از اهل ذكر سوءال كنيد» (نحل:43)، و آنان همان استواران در علماند، چنانكه خداوند مىفرمايد: «و استواران در علم گويند: به آن ايمان داريم؛ همه از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان اندرز نگيرند» (آل عمران: 7)، و آنان حكيمان الهىاند، چنانكه مىفرمايد: « حكمت را به هر كه خواهد دهد و به هر كه حكمت داده شود خوبى فراوان اعطا شده و جز خردمندان اندرز نگيرند». (بقره: 269). و اين جز داناى حكيم و فرزانه استوار در علم و كامل در حكمت و ايمان نيست، پس عقلى كه در اوست آخرين عقلى كه در معرفت نفس بيان شده خواهد بود. خداوند به حقايق داناست و بس.[46]
ب ـ ملا صدرا حديث دوازدهم را بيانگر حقيقت «مرتبه چهارم از عقول چهارگانه مطرح شده در علم النفس» يعنى «عقل مستفاد» مىداند.[47] اين عقل، پنجمين عقلى است كه در بيان ملا صدرا گذشت.[48]
امام موسى كاظم(علیه السّلام) در اين حديث، صاحبان عقل را هدايت يافتگان شمرده و در عالىترين بخش حديث، از عقل به عنوان همتراز رسولان و رسول باطنى ياد كرده و كسانى را كه تعقل نمىكنند مورد نكوهش قرار داده است.[49]
وى در ابتداى شرح اين حديث مىگويد:
اين حديث، اشتمال بر بيان حقيقت عقل به همان معنايى كه گفته شد، دارد، يعنى مرتبه چهارم از عقلهاى چهارگانه كه در علم نفس بيان شده و بزرگترين صفات و خواص و ستايش خداوند و معارف بلند قرآنى و اهداف شريف الهى را در بر دارد كه همانند آن در بسيارى از كتب عرفا يافت نمىشود و شبيه آن نيز در نتايج نظريات دانشمندان صاحب نظر نكته سنج ديده نشده، جز آنكه از يكى از ائمّه اطهار نقل شده باشد و يا از جهت سند از طريق آنان (شيعه) و يا از طريق عامه (اهل سنت) به رسول اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) برسد.[50]
نظر ملا صدرا درباره تعريف چهارمين مرتبه از مراتب عقل مورد نظر در كتاب نفس (عقل مستفاد) اين است:
چهارم (عقل مستفاد) مرتبهاى از اين ذات است كه هر گاه خواهد، اين معقولات مفصل را تعقل نموده، بدون آنكه نياز به جدا ساختن و تجريد و رنج به دست آوردن دوباره داشته باشد آن را حاضر مىنمايد؛ چرا چنين نباشد، در حالى كه پيش از اين از آنها متأثّر (اثرپذير) شده و (از مادّه) جدا نموده و اندوخته است، بلكه چون او را ملكه اتّصال به عقل فعال حاصل شده، وقتى به عقل فعال مىنگرد آنها را حاضر مىيابد، چون (عقل مستفاد) مادام كه تعلق و تدبيرش به اين عالم باقى است، پيوسته مستغرق شهود حق تعالى و اتصال به او و آنچه كه در پى آن است از بخشنده صورتها ـ به فرمان او ـ و به فعليت رساننده معقولات به نيروى او كه آسمان و زمين را نگاه داشته است نمىباشد و بهره او در اين عالم، نوعى از ملكه اتصال است.[51]
متن حديث: عن أبى جعفر(علیه السّلام) قال:
«لمّا خلق الله العقل استَنْطَقَه ثم قال له: أقبِل فأقبَل ثم قال له: أدبر فأدبر، ثم قال: و عزتى و جلالى ما خلقت خلقا هو أحب الى منك و لا أكملتك الا فيمن احب، أما انى إياك امر و إياك أنهى و إياك اعاقب و إياك اُثيب»
امام باقر(علیه السّلام) فرمايد:
«چون خدا عقل را آفريد، از او باز پرسى كرده ، به او گفت: پيش آى، پيش آمد ، گفت: باز گرد ، بازگشت، فرمود: به عزت و جلالم سوگند ، مخلوقى كه از تو نزد من محبوبتر باشد نيافريدم و تو را تنها به كسانى كه دوستشان دارم به طور كامل دادم. همانا امر و نهى، كيفر و پاداشم متوجه توست»[53]
ايشان در شرح حديث مىفرمايد:
إن هذا العقل، أوّل المخلوقات و أقرب المجعولات الى الحقّ الأوّل و أعظمها و أتمّها و ثانى الموجودات فى الموجوديّة؛[54]
اين عقل، نخستين آفريده و نزديكترين مخلوق به خداوند و بزرگترين و كاملترين آنها و دومين موجود است.
ب ـ ملا صدرا حديث چهاردهم را نيز به معناى ششم از معانى عقل دانسته است.[55]
حضرت صادق(علیه السّلام) در اين حديث مىفرمايد:
«خداى عزوجل عقل را از نور خويش و از طرف راست عرش آفريد و آن، مخلوق اول از روحانيين است؛ پس به او فرمود: پس رو، او پس رفت؛ سپس فرمود: پيش آى، پيش آمد... »[56]
الف ـ حديث دوم:
عن على(علیه السّلام) قال:
«هبط جبرئيل(علیه السّلام) على آدم(علیه السّلام) فقال: يا آدم إنى اُمِرت أن اُخيِّرك واحدة من ثلاث فاختَرْها و دَع اثنتين فقال له آدم: يا جبرئيل و ما الثلاث؟ فقال: العقل و الحيأ و الدين. فقال آدم(علیه السّلام) انى قد اختَرْت العقل فقال جبرئيل للحيأ و الدين: انصرفا و دعاه فقالا: ياجبرئيل إنّا اُمِرنا أن نكون مع العقل حيث كان قال: فشأنكما و عرج»
امام على(علیه السّلام) فرمود:
«جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت: اى آدم، من مأمور شدهام كه تو را در انتخاب يكى از سه چيز، مخير سازم پس يكى را برگزين و دو تا را واگذار. آدم گفت: آن سه چيست؟ گفت: عقل و حيا و دين. آدم گفت: عقل را بر گزيدم. جبرئيل به حيا و دين گفت: شما بازگرديد و او را واگذاريد. آن دو گفتند: اى جبرئيل، ما مأموريم هر جا كه عقل باشد، با او باشيم. گفت: خود دانيد، و بالا رفت.[58]
به نظر ايشان، مراد از عقل در اين حديث، مفهومى است كه معناى اول، دوم و سوم را در بر مىگيرد.[59]
ب ـ علامه بخشى از حديث دوازدهم را به معناى اول از معانى عقل گرفته است. در اين بخش حضرت موسى بن جعفر(علیه السّلام) مىفرمايد:
«يا هشام انّ للّه على الناس حُجّتين: حجّة ظاهرة و حجّة باطنة ، فأمّا الظاهرة فالرُسُل و الأنبيأ و الائمّة (علیهم السّلام) و أمّا الباطنة فالعقول»
«اى هشام! خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشكار و حجت پنهان. حجت آشكار، رسولان و پيغمبران و امامان اند و حجت پنهان، عقل مردم است»[60]
ايشان در ذيل حديث مىفرمايد:
شايد مراد از عقول در اينجا عقلى باشد كه مناط تكليف است و با آن بين حق و باطل و نيكو و زشت، تميز داده مىشود.[61]
ج ـ از عبارت علامه در ذيل حديث نوزدهم استفاده مىشود كه ايشان عقل در اين حديث را به معناى اول مىداند.
عن اسحاق بن عمّار، عن أبى عبداللّه(علیه السّلام) قال:
«قلت له: جعلت فداك انّ لى جاراً كثير الصلاة كثير الصدقة، كثير الحجّ لابأس به؛ قال: فقال: يا اسحاق كيف عقله؟ قال: قلت له: جعلت فداك ليس له عقل؛ قال: فقال: لا يرتفع بذلك منه»
اسحاق بن عمار گويد:
«به حضرت صادق عرض كردم: قربانت گردم، من همسايهاى دارم كه نماز خواندن و صدقه دادن و حج رفتنش بسيار است و عيب ظاهرى ندارد. فرمود: عقلش چطور است؟ گفتم: عقل درستى ندارد. فرمود: پس با آن اعمال درجهاش بالا نمىرود»[62]
ايشان مىفرمايد: مقصود حضرت از اينكه فرمود: «عقلش چگونه است» يعنى نيروى تشخيص حق و باطل در او بهطورى كه سبب انقياد در برابر حق و اقرار به آن گردد چگونه است.[63]
به نظر ايشان واژه عقل در موارد زير، در معناى دوم به كار رفته است:
الف ـ حديث دوم:
متن و ترجمه اين حديث و نيز نظر علامه در ذيلِ قسمت الفِ معناى اول آن گذشت.
در اين حديث، حضرت آدم(علیه السّلام) مخيّر مىشود كه يكى از عقل، حيا و دين را برگزيند. آن حضرت، عقل را اختيار مىكند. جبرئيل به حيا و دين دستور مىدهد كه آدم را با عقل واگذارند؛ اما آنها مىگويند: «ما مأموريم كه هر جا عقل باشد، همراهش باشيم.»[65]
ب ـ حديث سوم:
متن و ترجمه اين حديث در بخش الفِ معناى سوم از ديدگاه ملا صدرا در همين فصل گذشت.
چكيده حديث اين است كه امام صادق(علیه السّلام) درباره تعريف عقل مىفرمايند: «عقل، چيزى است كه با آن خداوند رحمان عبادت شود بهشت به دست آيد.»[66]
علامه معتقد است كه ظاهراً مراد از عقل در اين حديث، معناى دوم است؛ گر چه ايشان احتمال بعضى ديگر از معانى را نيز رد نمىكند.[67]
ج ـ حديث ششم :
قال ابوعبداللّه (علیه السّلام) : «من كان عاقلاً كان له دين ، و من كان له دين دخل الجنّة»[68]
«هر كه عاقل است دين دارد و كسى كه دين دارد به بهشت مىرود»
علامه مىفرمايد: «مقصود از عقل در اينجا ، همان مقصود از عقل در روايت سوم است.»[69]
متن و ترجمه اين حديث در صفحات قبل (قسمت الف معناى اول) گذشت.
خلاصه حديث اين است كه حضرت آدم(علیه السّلام) مخيّر مىشود كه يكى از عقل، حيأ و دين را برگزيند. آن حضرت عقل را اختيار مىكند. جبرئيل به حيأ و دين دستور مىدهد كه آدم را با عقل واگذارند؛ اما آنها مىگويند: «ما مأموريم كه هر جا عقل باشد، همراهش باشيم.»[71]
از مقايسه اجمالى ديدگاههاى ملا صدرا وعلامه مجلسى درباره مفهوم عقل وحمل آن بر احاديث، چنين به نظر مى آيد كه گرچه نگرشهاى اين دو محقّق داراى نقاط اشتراك فراوانى است ، اختلاف نظرهاى آنها را نيز نبايد از نظر دور داشت.
/خ
2 ـ 1 ـ 5 ـ معناى پنجم
الف ـ ملا صدرا عقل مذكور در پايان حديث يازدهم را به معناى پنجم دانسته است.[43]
متن حديث: قال رسول اللّه (صلّی الله علیه و آله و سلّم) :
«ما قسم الله للعباد شيئاً افضل من العقل، فنوم العاقل افضل من سَهَر الجاهل و اقامة العاقل أفضل من شُخُوص الجاهل، و لا بعث الله نبيّاً و لا رسولاً متى يَستكمِل العقل و يكون عقله أفضل من جميع عقول امته، و ما يُضمِر النبى(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فى نفسه أفضل من اجتهاد المجتهدين، و ما أدّى العبد فرائض الله حتى عقل عنه، ولا بلغ جميع العابدين فى فضل عبادتهم ما بلغ العاقل، و العقلأ هم اولوا الالباب الذين قال الله تعالى: «ما يتذكّر الااُولوا الألباب»[44]
«خدا به بندگانش چيزى بهتر از عقل نبخشيده است، زيرا خوابيدن عاقل از شب بيدارى جاهل و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است، و خدا هيچ پيغمبر و رسولى را جز براى تكميل عقل مبعوث نساخته (تا عقلش را كامل نكند مبعوث نسازد) و عقل او برتر از عقول تمام امتش خواهد بود، و آنچه پيغمبر در خاطر دارد، بر تلاش تلاشگران ترجيح دارد، و تا بندهاى واجبات را به عقل خود در نيابد آنها را انجام نداده است. همؤ عابدان در فضيلت به پاى عاقل نرسند. عقلا همان صاحبان خردند كه خداوند درباره ايشان فرموده: تنها صاحبان خرد اندرز مىگيرند»[45]
ملا صدرا در توضيح بخش پايانى حديث مىگويد:
بيان پيغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) : «و عاقلان همان صاحبان خردند»، يعنى عقلى كه در اينجا گفته مىشود آن عقلى كه همگان فهم مىكنند نيست؛ يعنى هر كس را كه داراى زيركى و هوشيارى در كار دنيا باشد عاقل مىخوانند و نه آن غريزهاى كه باآن، انسان از چهارپايان امتياز مىيابد، و نه آن چيزى كه در علم اخلاق از آن بحث مىشود، بلكه مراد از آن، مفهومى خواهد بود كه از بيان الهى استفاده مىشود: «تنها صاحبان خرد، اندرز مىگيرند». پس، از اين بيان دانسته مىشود كه عاقلان، همان مخصوصان به اهل ذكر يعنى اهل علم و عرفاناند، چنانكه خداوند مىفرمايد: «اگر نمىدانيد از اهل ذكر سوءال كنيد» (نحل:43)، و آنان همان استواران در علماند، چنانكه خداوند مىفرمايد: «و استواران در علم گويند: به آن ايمان داريم؛ همه از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان اندرز نگيرند» (آل عمران: 7)، و آنان حكيمان الهىاند، چنانكه مىفرمايد: « حكمت را به هر كه خواهد دهد و به هر كه حكمت داده شود خوبى فراوان اعطا شده و جز خردمندان اندرز نگيرند». (بقره: 269). و اين جز داناى حكيم و فرزانه استوار در علم و كامل در حكمت و ايمان نيست، پس عقلى كه در اوست آخرين عقلى كه در معرفت نفس بيان شده خواهد بود. خداوند به حقايق داناست و بس.[46]
ب ـ ملا صدرا حديث دوازدهم را بيانگر حقيقت «مرتبه چهارم از عقول چهارگانه مطرح شده در علم النفس» يعنى «عقل مستفاد» مىداند.[47] اين عقل، پنجمين عقلى است كه در بيان ملا صدرا گذشت.[48]
امام موسى كاظم(علیه السّلام) در اين حديث، صاحبان عقل را هدايت يافتگان شمرده و در عالىترين بخش حديث، از عقل به عنوان همتراز رسولان و رسول باطنى ياد كرده و كسانى را كه تعقل نمىكنند مورد نكوهش قرار داده است.[49]
وى در ابتداى شرح اين حديث مىگويد:
اين حديث، اشتمال بر بيان حقيقت عقل به همان معنايى كه گفته شد، دارد، يعنى مرتبه چهارم از عقلهاى چهارگانه كه در علم نفس بيان شده و بزرگترين صفات و خواص و ستايش خداوند و معارف بلند قرآنى و اهداف شريف الهى را در بر دارد كه همانند آن در بسيارى از كتب عرفا يافت نمىشود و شبيه آن نيز در نتايج نظريات دانشمندان صاحب نظر نكته سنج ديده نشده، جز آنكه از يكى از ائمّه اطهار نقل شده باشد و يا از جهت سند از طريق آنان (شيعه) و يا از طريق عامه (اهل سنت) به رسول اكرم(صلّی الله علیه و آله و سلّم) برسد.[50]
نظر ملا صدرا درباره تعريف چهارمين مرتبه از مراتب عقل مورد نظر در كتاب نفس (عقل مستفاد) اين است:
چهارم (عقل مستفاد) مرتبهاى از اين ذات است كه هر گاه خواهد، اين معقولات مفصل را تعقل نموده، بدون آنكه نياز به جدا ساختن و تجريد و رنج به دست آوردن دوباره داشته باشد آن را حاضر مىنمايد؛ چرا چنين نباشد، در حالى كه پيش از اين از آنها متأثّر (اثرپذير) شده و (از مادّه) جدا نموده و اندوخته است، بلكه چون او را ملكه اتّصال به عقل فعال حاصل شده، وقتى به عقل فعال مىنگرد آنها را حاضر مىيابد، چون (عقل مستفاد) مادام كه تعلق و تدبيرش به اين عالم باقى است، پيوسته مستغرق شهود حق تعالى و اتصال به او و آنچه كه در پى آن است از بخشنده صورتها ـ به فرمان او ـ و به فعليت رساننده معقولات به نيروى او كه آسمان و زمين را نگاه داشته است نمىباشد و بهره او در اين عالم، نوعى از ملكه اتصال است.[51]
2 ـ1 ـ 6 ـ معناى ششم
متن حديث: عن أبى جعفر(علیه السّلام) قال:
«لمّا خلق الله العقل استَنْطَقَه ثم قال له: أقبِل فأقبَل ثم قال له: أدبر فأدبر، ثم قال: و عزتى و جلالى ما خلقت خلقا هو أحب الى منك و لا أكملتك الا فيمن احب، أما انى إياك امر و إياك أنهى و إياك اعاقب و إياك اُثيب»
امام باقر(علیه السّلام) فرمايد:
«چون خدا عقل را آفريد، از او باز پرسى كرده ، به او گفت: پيش آى، پيش آمد ، گفت: باز گرد ، بازگشت، فرمود: به عزت و جلالم سوگند ، مخلوقى كه از تو نزد من محبوبتر باشد نيافريدم و تو را تنها به كسانى كه دوستشان دارم به طور كامل دادم. همانا امر و نهى، كيفر و پاداشم متوجه توست»[53]
ايشان در شرح حديث مىفرمايد:
إن هذا العقل، أوّل المخلوقات و أقرب المجعولات الى الحقّ الأوّل و أعظمها و أتمّها و ثانى الموجودات فى الموجوديّة؛[54]
اين عقل، نخستين آفريده و نزديكترين مخلوق به خداوند و بزرگترين و كاملترين آنها و دومين موجود است.
ب ـ ملا صدرا حديث چهاردهم را نيز به معناى ششم از معانى عقل دانسته است.[55]
حضرت صادق(علیه السّلام) در اين حديث مىفرمايد:
«خداى عزوجل عقل را از نور خويش و از طرف راست عرش آفريد و آن، مخلوق اول از روحانيين است؛ پس به او فرمود: پس رو، او پس رفت؛ سپس فرمود: پيش آى، پيش آمد... »[56]
2 ـ 2 ـ ديدگاه علامه مجلسى
2 ـ 2 ـ 1 ـ معناى اول
الف ـ حديث دوم:
عن على(علیه السّلام) قال:
«هبط جبرئيل(علیه السّلام) على آدم(علیه السّلام) فقال: يا آدم إنى اُمِرت أن اُخيِّرك واحدة من ثلاث فاختَرْها و دَع اثنتين فقال له آدم: يا جبرئيل و ما الثلاث؟ فقال: العقل و الحيأ و الدين. فقال آدم(علیه السّلام) انى قد اختَرْت العقل فقال جبرئيل للحيأ و الدين: انصرفا و دعاه فقالا: ياجبرئيل إنّا اُمِرنا أن نكون مع العقل حيث كان قال: فشأنكما و عرج»
امام على(علیه السّلام) فرمود:
«جبرئيل بر آدم نازل شد و گفت: اى آدم، من مأمور شدهام كه تو را در انتخاب يكى از سه چيز، مخير سازم پس يكى را برگزين و دو تا را واگذار. آدم گفت: آن سه چيست؟ گفت: عقل و حيا و دين. آدم گفت: عقل را بر گزيدم. جبرئيل به حيا و دين گفت: شما بازگرديد و او را واگذاريد. آن دو گفتند: اى جبرئيل، ما مأموريم هر جا كه عقل باشد، با او باشيم. گفت: خود دانيد، و بالا رفت.[58]
به نظر ايشان، مراد از عقل در اين حديث، مفهومى است كه معناى اول، دوم و سوم را در بر مىگيرد.[59]
ب ـ علامه بخشى از حديث دوازدهم را به معناى اول از معانى عقل گرفته است. در اين بخش حضرت موسى بن جعفر(علیه السّلام) مىفرمايد:
«يا هشام انّ للّه على الناس حُجّتين: حجّة ظاهرة و حجّة باطنة ، فأمّا الظاهرة فالرُسُل و الأنبيأ و الائمّة (علیهم السّلام) و أمّا الباطنة فالعقول»
«اى هشام! خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشكار و حجت پنهان. حجت آشكار، رسولان و پيغمبران و امامان اند و حجت پنهان، عقل مردم است»[60]
ايشان در ذيل حديث مىفرمايد:
شايد مراد از عقول در اينجا عقلى باشد كه مناط تكليف است و با آن بين حق و باطل و نيكو و زشت، تميز داده مىشود.[61]
ج ـ از عبارت علامه در ذيل حديث نوزدهم استفاده مىشود كه ايشان عقل در اين حديث را به معناى اول مىداند.
عن اسحاق بن عمّار، عن أبى عبداللّه(علیه السّلام) قال:
«قلت له: جعلت فداك انّ لى جاراً كثير الصلاة كثير الصدقة، كثير الحجّ لابأس به؛ قال: فقال: يا اسحاق كيف عقله؟ قال: قلت له: جعلت فداك ليس له عقل؛ قال: فقال: لا يرتفع بذلك منه»
اسحاق بن عمار گويد:
«به حضرت صادق عرض كردم: قربانت گردم، من همسايهاى دارم كه نماز خواندن و صدقه دادن و حج رفتنش بسيار است و عيب ظاهرى ندارد. فرمود: عقلش چطور است؟ گفتم: عقل درستى ندارد. فرمود: پس با آن اعمال درجهاش بالا نمىرود»[62]
ايشان مىفرمايد: مقصود حضرت از اينكه فرمود: «عقلش چگونه است» يعنى نيروى تشخيص حق و باطل در او بهطورى كه سبب انقياد در برابر حق و اقرار به آن گردد چگونه است.[63]
2 ـ2 ـ2 ـ معناى دوم
به نظر ايشان واژه عقل در موارد زير، در معناى دوم به كار رفته است:
الف ـ حديث دوم:
متن و ترجمه اين حديث و نيز نظر علامه در ذيلِ قسمت الفِ معناى اول آن گذشت.
در اين حديث، حضرت آدم(علیه السّلام) مخيّر مىشود كه يكى از عقل، حيا و دين را برگزيند. آن حضرت، عقل را اختيار مىكند. جبرئيل به حيا و دين دستور مىدهد كه آدم را با عقل واگذارند؛ اما آنها مىگويند: «ما مأموريم كه هر جا عقل باشد، همراهش باشيم.»[65]
ب ـ حديث سوم:
متن و ترجمه اين حديث در بخش الفِ معناى سوم از ديدگاه ملا صدرا در همين فصل گذشت.
چكيده حديث اين است كه امام صادق(علیه السّلام) درباره تعريف عقل مىفرمايند: «عقل، چيزى است كه با آن خداوند رحمان عبادت شود بهشت به دست آيد.»[66]
علامه معتقد است كه ظاهراً مراد از عقل در اين حديث، معناى دوم است؛ گر چه ايشان احتمال بعضى ديگر از معانى را نيز رد نمىكند.[67]
ج ـ حديث ششم :
قال ابوعبداللّه (علیه السّلام) : «من كان عاقلاً كان له دين ، و من كان له دين دخل الجنّة»[68]
«هر كه عاقل است دين دارد و كسى كه دين دارد به بهشت مىرود»
علامه مىفرمايد: «مقصود از عقل در اينجا ، همان مقصود از عقل در روايت سوم است.»[69]
2 ـ 2 ـ 3 ـ معناى سوم
متن و ترجمه اين حديث در صفحات قبل (قسمت الف معناى اول) گذشت.
خلاصه حديث اين است كه حضرت آدم(علیه السّلام) مخيّر مىشود كه يكى از عقل، حيأ و دين را برگزيند. آن حضرت عقل را اختيار مىكند. جبرئيل به حيأ و دين دستور مىدهد كه آدم را با عقل واگذارند؛ اما آنها مىگويند: «ما مأموريم كه هر جا عقل باشد، همراهش باشيم.»[71]
3 ـ2 ـ4 ـ معناى چهارم
2 ـ2 ـ 5 ـ معناى پنجم
2 ـ2 ـ 6 ـ معناى ششم
از مقايسه اجمالى ديدگاههاى ملا صدرا وعلامه مجلسى درباره مفهوم عقل وحمل آن بر احاديث، چنين به نظر مى آيد كه گرچه نگرشهاى اين دو محقّق داراى نقاط اشتراك فراوانى است ، اختلاف نظرهاى آنها را نيز نبايد از نظر دور داشت.
پی نوشت :
[43] . همان، ج 1، ص 251.
[44] . سوره زمر، آيه 9.
[45] . اصول كافى ، با ترجمه سيد جواد مصطفوى، ج 1، ص 14، ح 11.
[46] . شرح اصول الكافى، ج 1، ص 250 ـ 251 .
[47] . همان، ج 1، ص 252.
[48] . همان، ج 1، ص 226.
[49] . اصول كافى، ج 1 ، ص 14 ، ح 12 .
[50] . شرح اصول الكافى، ج 1 ، ص 252 .
[51] . همان، ج 1 ،ص 227.
[52] . همان، ج 1 ،ص 216 و 227.
[53] . اصول كافى ، ج 1، ص 10، ح 1 .
[54] . شرح اصول الكافى، صدرالدين الشيرازى، ج 1، ص 216 .
[55]. همان، ج 1، ص 227.
[56] . اصول كافى، ج 1، ص 23 .
[57] . مرآة العقول، ج 1، ص 27.
[58] . اصول كافى، ج 1 ، ص 11 ، ح 2 .
[59] . مرآة العقول، ج 1 ،ص 32 .
[60] . اصول كافى، ج 1 ،ص 19 ، ح 12 .
[61] . مرآةالعقول، ج 1، ص 57.
[62] . اصول كافى، ج 1، ص 27، ح 19.
[63] . مرآة العقول، ج 1 ،ص 78 ،ح 19 .
[64] . همان، ج 1، ص 27.
[65] . اصول كافى، ج 1، ص 11، ح 2 .
[66] . همان، ح 3.
[67] . مرآة العقول، ج 1، ص 32.
[68] . اصول كافى، ج 1، ص 12، ح 6.
[69] . مرآة العقول، ج 1 ،ص 34 .
[70] . همان، ج 1، ص32.
[71] . اصول كافى، ج 1، ص 11، ح 2.
[72] . همان، ج 1، ص 27، 33 و 65.
[73] . همان، ص 28، 33 و 65.
[74] . همان، ص 29، 33 و 65.
/خ
