انقلاب اسلامی یکی از مهمترین و زیباترین رخ دادهای تاریخ ایران زمین به شمار می آید، که افراد فراوانی برای به ثمر نشستن آن از مال و جان و دارایی خود گذشتند تا در نهایت پیروزی و موفقیت نصیب آحاد ملت ایران شود. یکی از اقشار مجاهد و انقلابی که در همان ابتدای شکل گیری انقلاب اسلامی دوشادوش و هم پای مردم در تمام عرصه های پر خطر انقلاب حاضر بودند و از هیچ تلاش و کوششی دریغ نورزیدند، جامعه حوزویان و روحانیت انقلابی بود. بدون شک می توان این چنین ادعا کرد که مغز متفکر و موتور پیشران این خیزش و نهضت الهی، روحانیت انقلابی با رهبری امام خمینی(ره) بود که با مدیریت و رهبری صحیح تلاش کردند حرکت انقلابی مردم را در ریل صحیح خود قرار دهند و آن را از هر گونه آسیب و انحراف درونی دور نگه دارند. در این نوشتار تلاش داریم نقش و حضور روحانیت را در شکل گیری و تثبیت آرمانهای انقلابی و دینی مورد ارزیابی و بررسی قرار دهیم.

نقش و جایگاه روحانیت در پیروزی و تثبیت انقلاب اسلامی

1-روحانیت، مغز متفکر و موتور پیشران انقلاب

یکی از محاسن و امتیازات بسیار مبارک و با ارزش خیزش انقلاب اسلامی این بود که مدیران و طراحان اصلی مبارزه علیه طاغوت را روحانیت و علمای دین تشکیل داده بودند. در واقع جامعه روحانیت و حوزویان با توجه به توانایی های علمی، اخلاقی و فقهی که داشتند از همان ابتدای شکل گیری قیام انقلاب اسلامی تلاش داشتند با توجه به بن مایه های دینی، آحاد مردم را با مبانی و اصول انقلاب اسلامی آشنا سازند و خط بطلان بر تفکر جدایی دین از سیاست بکشند. در رأس جامعه روحانیت شخصیت ممتاز و بی بدیلی همچون امام خمینی(ره) قرار داشت که سکان هدایت و رهبری نهضت مردمی انقلاب اسلامی را بر عهده گرفته بود. محققان و اندیشمندان علوم سیاسی در خصوص مهندسی و طراحی که امام خمینی(ره) خود عهده دار آن بود را به چهار شاخص مهم اشاره کرده اند: الف). احیای اندیشه دینی و اثبات عینی در هم آمیختگی دین و سیاست، ب). سازماندهی تشکیلات روحانیت و توجیه آنها، ت). گردآوری سایر گروه ها زیر چتر روحانیت، ج). بسیج و ساماندهی آحاد و اقشار مردم.[1]
یکی دیگر از کارهای شاخصی که علما و روحانیون در جریان انقلاب اسلامی به خوبی مسئولیت آن را برعهده داشته و سازوکارهای آن را میان مردم طراحی کرده بودن مساله ایجاد ائتلاف و همبستگی عمومی میان جریان های مختلف فکری و فرهنگی و انقلابی بود.

2-روشنگری و بصیرت افزایی دینی، سیاس و اجتماعی

یکی از مهمترین و کاربردی ترین کارهایی که جامعه روحانیت انقلابی عهده دار مسئولیت آن شده بود، موضوع بصیرت افزایی و روشنگری دینی، سیاسی و اجتماعی بود. در فضای غبار آلود و فتنه زده طاغوتی که عمال شاهنشاهی تلاش داشتند با سیاه نمایی حرکت انقلابیون را نوعی طغیانگری و شورش قلمداد نمایند، تشکیلات روحانیت و حوزویان با تبیین صحیح و دقیق آرمان های انقلاب تصویر واضح و روشنی از حرکت انقلابی امام خمینی(ره) در پیش روی مردم نهادند، روحانیت علاوه بر تبیین و روشنگری اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی، وظایف دینی و مسئولیت های اجتماعی مردم را به آنها تبیین می کردند، علاوه بر آن پیامدها و مدیریت غیر اسلامی رژیم ستم شاهی و تبعات وابستگی به شرق و غرب را برای مردم تبیین می کردند همین امر خود بهترین کار برای زنده نگه داشتن انقلاب در میان آحاد مردم بود. در واقع با همین روشنگری ها بود که مردم توانستند با نگاهی باز و آگاهانه مبارزه علیه رژیم ستم شاهی را انتخاب کنند و جلوه ای عینی از پایبندی به آیات الهی را در سرزمین وجودی خود زنده نگه دارند. «قُل هٰذِهِ سَبیلی أَدعو إِلَى اللَّهِ ۚ عَلىٰ بَصیرَةٍ أَنا وَمَنِ اتَّبَعَنی ۖ وَسُبحانَ اللَّهِ وَما أَنا مِنَ المُشرِکینَ؛[2]بگو: «این راه من است من و پیروانم، و با بصیرت کامل، همه مردم را به سوی خدا دعوت می‌کنیم! منزّه است خدا! و من از مشرکان نیستم!».

3-مهندسی قیام و سازماندهی و بسیج عموم مردم

یکی از مسئولیت ها و نقش هایی که حوزویان و روحاینت انقلابی به رهبری امام خمینی(ره) به آن همت گماردند، موضوع مهندسی و طراحی قیام بود. هندسه قیام از سوی متفکران و اندیشمندان حوزوی از پیش طراحی شده بود، از این رو در حین قیام شاهد هستیم که با اندیشه و درایت امام خمینی(ره) اعتراضات و راهپیمایی هایی که از سوی روحانیت تدارک دیده می شد کاملا مسالمت آمیز و بدور از هر گونه خشونت و استفاده از اسلحه بود. در واقع این تدبیر امام خمینی(ره) خود نقش بی بدیل و ارزشمندی در نشان دادن چهره انسان دوستی و مهرورزی در میان انقلابیون داشت، انقلابیون با روی باز از ارتشیان و نظامیان استقبال کردند از این رو به جای هدف گرفتن آنها به نظامیان گل اهدا می کردند تا اینکه حسن عملکرد خود را به همگان نشان دهند. در واقع انقلابیون با این رویکرد انسان دوستانه خود به نوعی تلاش داشتند به این مطلب اشاره کنند که آنها حتی با نظامیان رژیم نیز سر ستیز ندارند و ایشان را دشمن خود قلمداد نکرده اند، بلکه فراتر از این مباحث سیستم و دستگاه طاغوتی را عامل و ریشه ی همه فساده ها در جامعه می دانستند. این رویکرد انسان دوستانه انقلابیون نیز به نوعی برگرفته از آموزه های قرآنی بود که توسط علما و روحانیون آموخته بودند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ۖ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛[3] ای کسانی که ایمان آورده‌‌اید! همواره برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت، گواهی دهید! دشمنی با جمعیّتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگاری نزدیکتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام می‌‌دهید، با خبر است!».

امام خمینی(ره) در خصوص جایگاه و نقش روحانیت در سازماندهی و بسیج آحاد مردم این چنین بیان داشته است: «در تمام مراحل، روحانیت نقش اول را داشت، ... همه ی این ها بودند، لکن آن که ملت را بسیج کرد، آن روحانیت بودند، یعنی هر محله ای یک مسجد یا چهار مسجدی که دارد چهار روحانی دارد مردم به آن اعتقاد دارند ... اگر این روحانیت را از این نهضت از اول بر می داشتیم اصلا نهضتی نمی شد مردم به کس دیگری گوش نمی دادند...».[4]

4-تقویت رسانه های ارتباطی با مردم

یکی از مهمترین و ضروری ترین پیش نیازهای یک قیام و سازماندهی کردن مردم، اطلاع رسانی به مردم است. البته با توجه به فقدان رسانه های مدرن در پیش از انقلاب عملاً علما و روحانیت برای اینکه سخن مدیر و رهبر انقلاب را به گوش مردم برسانند و برای اینکه مردم را از اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی آگاه سازند با مشکلات عدیده و فراوانی مواجه بودند. هر گونه شعار نویسی و اطلاعیه هایی که بر خلاف انتظار حکومت ستم شاهی بود با بدترین پاسخ ها مواجه می شد. ولی با این وجود علما و روحانیون تلاش داشتند با زنده نگه داشتن مجالس دینی و اطلاع رسانی در سنگرهای مهم و مقدسی همچون مساجد و تکیه ها و گردهمایی های سّری در منازل افراد متدین و معتمد این خلاء و چالش اطلاعاتی را برای مردم برطرف نمایند. نیکی کدی[5] که تحقیقات متمرکزی روی مباحث انقلاب اسلامی داشت در خصوص ارتباط مردم با جامعه روحانیت و حضور در مراکز دینی این چنین بیان می دارد: «طبقه ی وسیعی از تحصیل کرده ها، دانشجویان، طبقه های سیاسی جدید، و تهیدستان شهری تحت تأثیر و سازماندهی مساجد ستون فقرات سیاست نوین مردم مردم را فراهم ساخته بودند».[6]

5-علما و روحانیون شاخص اصلی هم بستگی اجتماعی

یکی دیگر از کارهای شاخصی که علما و روحانیون در جریان انقلاب اسلامی به خوبی مسئولیت آن را برعهده داشته و سازوکارهای آن را میان مردم طراحی کرده بودن مساله ایجاد ائتلاف و همبستگی عمومی میان جریان های مختلف فکری و فرهنگی و انقلابی بود. با توجه به اینکه در جریان انقلاب اسلامی جریان های فکری و سیاسی مختلفی تلاش داشتند که نام خود را در میان انقلابیون ثبت و ضبط نمایند، بیم آن می رفت که سلایق و افکار و ایده های مختلف زمینه سازی تضعیف اصل حرکت انقلابی را تحت تأثیر و حاشیه خود قرار دهد علما و روحانیون با تکیه بر بن مایه های دینی و قرآنی[7] تلاش داشتند مانع تفرقه و اختلاف و چند دستگی شوند. کما اینکه در برخی از پیام هایی که امام خمینی(ره) انقلابیون را مورد خطاب قرار می داد این مطلب به خوبی قابل مشاهد است: «مخالفت را کنار بگذارید و با هم دوست باشید، همه با هم هم قدم باشید...ما همه باید دست به هم بدهیم...»[8]

پی نوشت ها:
[1]. دکتر احمد نقیب زاده، وحید امانی زوارم، نقش روحانیت شیعه در پیروزی انقلاب اسلامی، ص 111.
[2]. سوره مبارکه یوسف آیه ۱۰۸.
[3]. سوره مبارکه مائده آیه 8.
[4]. صحیفه نور، ج11، ص130.
[5]. نیکی آر. کدی (به انگلیسی: Nikki R. Keddie) (متولد ۱۹۳۰ میلادی) پژوهشگر و خاورشناس آمریکایی.
[6]. نیکی کدی بررسی تطبیقی انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، ترجمه حسینعلی نوذری، روزنامه ایران، شماره ی 465، 18 شهریور 1375، ص 6.
[7]. سوره مبارکه الأنفال آیه ۴۶. «وَأَطیعُوا اللَّهَ وَرَسولَهُ وَلا تَنازَعوا فَتَفشَلوا وَتَذهَبَ ریحُکُم؛و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید! و نزاع (و کشمکش) نکنید، تا سست نشوید، و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود!».
[8]. صحیفه نور، ج1، ص599.