تقویت ارزش های مثبت فردی و اجتماعی

شخصیت انسان سالم یا ناسالم تا حد زیادی تحت تأثیر عوامل موجود در جامعه ای است که در آن زندگی می کند. جامعه نقش ظرف و انسان حالت مظروف را دارد. اریک فروم، معتقد است که انسان محصول فرهنگ جامعه است. انسان های سالم نیازهای خود را در چهارچوب صحیح یا به عبارتی بر اساس سیستم ارزش های سالم جستجو می کنند.

کسانی که عاشق خودشناسی و رسیدن به کمال و خود شکوفایی هستند خویشتن داری را به عنوان بالاترین درس اخلاقی دانسته با آگاهی و غلبه بر نیازهای خود می توانند ارزش ها و ضد ارزشهای حقیقی را پیدا کنند.

تعریف ارزش

ارزش همان عمل گزینش یا انتخاب است که آدمی در شرایط مختلف زندگی به آن تکیه کرده و جهت گیری های اساسی و عمیق و ریشه دار بر اساس آن صورت می گیرد. همچنین این تعریف اشیایی که از احترام و تقدس بهره مندند را نیز در بر می گیرد؛ به عبارت دیگر، هر چیزی که موجب کمال و سعادت انسان و بهبود وضع حیات او باشد خوب است و ارزش دارد.

ارزش ها؛ عقاید عمیق ریشه داری هستند که گروه اجتماعی هنگام سؤال درباره خوبیها، برتریها و کمال مطلوب به آن رجوع می کند.

ارزش های مثبت

احترام به انسان ها، هماهنگی با گروه، آداب رفتار، صداقت، احترام به روابط خانوادگی، علاقه به وطن، فرمانبری از پدر و مادر، بخشش، شناخت زیبایی، تواضع، دینداری، عدالت، درستکاری و امانت.

ارزش های منفی

بی توجهی، سستی، تنبلی، ترس و عدم اعتماد، پیروی نکردن از آداب رفتار، بی علاقگی به وطن، بخل، ظلم، دروغ و دزدی.

برای درک مفهوم به طور مثال باید گفت، برخی از گل تنها رنگ آن را می بینند؛ دیگری شکل آن را، سومی فقط بوی آن را حس می کند و چهارمی همه این صفات یا هیچ کدام را.

١. شخصی دروغ گفتن را (ارزش) می داند، دیگری آن را گناه ضد ارزش) می پندارد.
۲. فردی حساسیت و لئیمی را امنیت (ارزش) میداند و دیگری بخشندگی را (ارزش) میداند.
٣. شخصی مصرف دخانیات و مواد مخدر را تفریح و خوشی (ارزش) می داند، دیگری آن را ضد سلامتی و نابود کننده روح (ضد ارزش) می پندارد.
۴. طلاق از نظر شخصی بدبختی (ضدارزش) است، حتی اگر در باتلاق متعفنی به نام ازدواج دست و پا بزند، در حالی که دیگری طلاق را در مواردی رهایی و رستگاری (ارزش) برای خود و حتی بچه هایش می داند.
۵. زنی با ایجاد رابطه ای پنهانی با مرد زن داری، یامردی با ایجاد رابطه ای شرم آور با زن شوهرداری احساس خواستنی بودن و پیروزی ارزش می کند، در حالی که شخص سالم این عمل را تجاوز و خیانت به حقوق انسان ها (ضدارزش) می داند.

شکل گیری سیستم ارزشی

مجموعه صفات اخلاقی و تربیتی کسب شده از کودکی تا کنون بر اثر تلقینها، یادگیریهای شرطی شدن ها و تبلیغات سیستم، ارزش های شخصی را تشکیل می دهند. سیستم های ارزشی یک شخص به او می گوید که فلان واقعه، عمل و ... درست است یا غلط. در واقع سیستم ارزشهای یک فرد شامل اعتقادها، هویت فکری، سلامت روان، تعادل و توازن شخصیتش است که به او خط و جهت میدهد.

انواع ارزشها

۱. ارزشهای فردی یا شخصی؛ خصلت ها یا ویژگیهایی که شخص شیفته آن می شود و یا آنها را ترجیح میدهد؛ مثل، ویژگیهای شخص، تواناییها و عادتها.
۲. ارزشهای اجتماعی؛ شگفتی به نظام جامعه (عدالت اقتصادی و برابری)
۳. ارزش های گروه؛ رجحان بخشیدن به رابطه با دیگران در گروه همچون صداقت.
۴. ارزش های محیطی؛ رجحان بخشیدن ترتیبها و تصمیمها.
۵. ارزشهای اشیا؛ شگفتی از اشیا یا حیوانات؛ ارزشی همچون پاکی و طهارت.
۶. ارزش های مهم نزد زنان: خوشبختی، توازن درونی، نجات و جاودانگی در جهان آخرت، حکمت، بهداشت، عشق و صلح جهانی
۷. ارزش های مهم نزد مردان، زندگی هیجانی، موفقیت، آزادی، خوشبختی، اعتبار اجتماعی، بلندپروازی، لیاقت، کمال، به کارگیری منطق، نجات و جاودانگی در جهان آخرت.

چگونه یک سیستم ارزشی متعادل داشته باشیم؟

۱. رشد شخصیت

شخصیت عبارت است از مجموعه گرایش ها و حالت های رفتاری که کم و بیش وضع ثابتی دارند و فرد در قبال اوضاع، مسائل و رویدادهای محیط خود احساسات، نگرش ها و واکنش های خاصی نشان می دهد. شک نیست که فرد در سراسر زندگانی خویش همواره دستخوش دگرگونی هایی می شود، پس باید نحوه صحیح مقابله با خواسته های نوظهور و مسائل پیچیده دیگری که جامعه از او انتظار دارد را فراگیرد. آیا شما به علت گرفتاری هایی مثل تحصیل، شغل، ازدواج، ثروت اندوزی و غیره سال ها از خودتان غافل و بی خبر نشده اید؟ به خود آیید. هنوز دیر نیست. خودتان را بشناسید.

٢. اصول اخلاقی

همه آرمان های دینی و فلسفی به خاطر شکوفایی انسانیت آمده اند. تعالیم مسیح، محمد (ص)، موسی، لاتوشه، بودا، سقراط و زرتشت همه و همه ارزشهای اخلاقی همانندی را توجیه کرده اند. اصول مهم اخلاقی مشترک در همه ادیان این است: ۱) دروغ مگو ۲) زنا مکن ۳) دزدی مکن ۴) قمار نکن ۵) شراب منوش ۶) هیچ موجودی زنده ای را نکش. اما متأسفانه رعایت اصول اخلاقی برای افراد بسیار مشکل است.

٣. استرس

آیا به سطح تنش و تأثیر آن در سلامتی جسمی و روحی تان توجه می کنید؟

۴. سلامتی

آیا به سلامتی تان اهمیت می دهید؟ تغذیه شما سالم است؟ استراحت کافی و کامل می کنید؟ با تمرین به اعضای بدنتان گوش دهید، به شما می گوید چه نیاز دارید! نرمش و ورزش مناسب سن تان را فراموش نکنید. سلامتی ثروت است.

۵. نیازهای اساسی

آیا نیازهای اولیه تان در چهارچوب صحیح، اخلاقی و قانونی برآورده می شود؟ عدم ارضای آنها می تواند شما را مأیوس، کرخ و سنگ کند. اگر به دلایلی مجبورید سالها مجرد بمانید، پرهیزگاری علی رغم سختیهایش بهترین روش است. به نفس تان لگام بزنید نه اینکه رکاب بزنید.

۶. شوخ طبعی

انسان سالم شوخ طبع است. بارزترین و برجسته ترین ویژگی چهره یک انسان می تواند تبسم و لبخند او باشد که بر امنیت درونی اش دلالت دارد. منظور از شوخ طبعی، خندیدن با مردم و به زندگی است نه به مردم نیش زدن و حرف های کنایه آمیز زدن.

هرگونه تحقیر و تخفیف انسانی حاکی از عصبیت است. دکتر کارن هورنای، معتقد است که پیش شرط شادی این است که مرکز ثقل شخص در درون خود او باشد نه خارج از او. بدیهی است هر چه شخص از چنگال عصبیت و از خود بیگانگی رهاتر گردد، آمادگی بیشتر برای شاد زیستن پیدا می کند. شخص شوخ طبع و شاد در واقع اکسیر حیات و سعادت را به دست دارد. زیگموند فروید، خنده و شوخ طبعی را از ابعاد بزرگ قدرت روحی انسان سالم می داند.

۷. خشم

آیا تسلط روی خشم تان دارید؟ با خودشناسی ریشه و بنیان آن را بفهمید. خشم تان را سرکوب نکنید. با تمرین خشمتان را به طرز زیبا و سالم تخلیه کنید. از نظر خودشناسی عملی؛ موضع خشم بهترین زمانی است که شما با احساستان در تماس هستید. خشم تان را تحلیل کنید. سرچشمه این غیظ و خشم چیست؟ هرگاه کسی خشم شما را بر انگیزد، در واقع درسی را به شما تعلیم میدهد و نکته ای را یادآوری می کند که چیزی باید تصحیح شود.

۸. قاطعیت

در زندگی از موضع قدرت عمل کنید. فنون قاطعیت را آموزش ببینید. قاطع بودن یک ارزش است. انسانهای قاطع خیلی چیزها را از دست می دهند تا یک چیز را به دست آورند. مهم ترین نکته قاطعیت این است که از تسلط دیگران رها باشید. درخواست های بیمار گونه دیگران را اجابت نکنید. از هیچ کس توقعی نداشته باشید وگرنه خود را مستعد بازیچه شدن به وسیله دیگران می کنید. قاطعیت یعنی قربانی نشدن به وسیله دیگران.

9. خدمت به انسانها

ببینید به سهم خود چه خدمتی به انسانها در این کره خاکی می کنید. منشأ اثر شما هر چند کوچک ولی مثبت باشد با ارزش است.

۱۰. تحصیل و علم

هدف از تحصیلات بالابردن آگاهی و تزکیه نفس است، نه اینکه به صورت کلیشه ای و چشم و هم چشمی دنبال مدرک گرایی و عنوان های مختلف باشیم. انتخاب شخص در بهره برداری از علم مبین نیت و سیستم ارزشهای اوست. یک قصاب، جنایتکار حرفه ای و یک جراح را در نظر بگیرید، هر سه از چاقو استفاده می کنند. آیا نیت و قصد استفاده آنها از چاقو مثل هم است؟

۱۱. بینش عرفانی

آیا با اصول و بینش عرفانی آشنا هستید؟ اگر آری، آنها را در زندگی تان پیاده کنید. نگرش عرفانی می تواند یک ارزش بسیار بالا باشد. برای تقویت بینش عرفانیتان به خصوص عرفان عملی به مفاهیم زیر توجه نمایید:

از مهم ترین اصول عرفانی

الف) دل کندن (Detachement) است. به راستی ما نمی توانیم صاحب هیچ کس و هیچ چیز در این دنیا باشیم. هر چه بیشتر شما از مردم، اشیا و مال دنیا دل بکنید آزادتر می شوید و با مشکلات کمتری در زندگی رو به رو می گردید.

خوشترین درسی که روز اولم آموخت عشق
در دبستان محبت ترک جان و مال بود

ب) آیا رابطه متافیزیکی و روحانی۔ عرفانی با کل کائنات دارید؟ ما می توانیم از طریق وحدت وجود به بشریت و کائنات متصل و مرتبط بمانیم و در حالی که با آنها هستیم وابستگی هم نداشته باشیم. اگر چه ثروت، زن، شوهر، بچه، اتومبیل، خانه، دوست، هنر، مقام و ... هر کدام با ارزش هستند، ولی روی هم رفته امنیت بیرونی ما را تشکیل میدهند. امنیت واقعی ما، امنیت درونی و یا همان قدرت روحی ما است. هرگز به امنیت های بیرونی دل نبندید! چون احتمال سقوط از آن در طول زندگی زیاد است.

ج) از طمع دوری کنید. باید هر لحظه در شبانه روز آگاه و آماده در جهت مبارزه با فرعون خودخواه نفس خویش باشید و او را از اریکه تکتازی اش سرنگون کنید.

د) بگذارید امور و اشیا مسیر طبیعی خودشان را در نظام کائنات داشته باشند. نوعی تسلیم و احترام به جریان طبیعی و نظام جهان باعث آرامش ما می شود. قبول کردن با بینش عرفانی حاکی از ایمان و شخصیت مستحکم روانی شخص است.

هـ) بنده ثروت و اموال خود نباشید. بینش مالی و مادی اثرات منفی و بنیان برانداز در زمینه های دیگر زندگی دارد. پول پرستی ارزش نیست. بدیهی است ثروتمند شدن به نفسه بد نیست، بلکه دل بستن به ثروت و مال پرستی نوعی انحراف می باشد. قدرت مالی خود را در حد توانایی تان تقویت کنید. قناعت و صرفه جویی به نوعی حفاظت امور مالی است که امنیت مالی به ما می دهد.

و) به راستی انسان به هر دستی که بدهد با همان دست پس می گیرد. گذشت و بخشندگی داشته باشید. تنها سوره ای که در قرآن کریم از جانب بندگان گفته میشود سوره حمد است که در آن دوبار به بخشندگی خدا اشاره شده است. افراد بخشنده قوی بوده و دارای روح اهورایی هستند.

ز) سعی کنید به هیچ چیز تکیه نکنید. متکی به خود و خدای خود باشید. بی نیازی بهترین راه در پیروزی است. بعضی اوقات حتی اگر شما چیزی را با جان و دل می خواهید، مصلحت آن است که نسبت به آن بی اعتنا باشید. همین حالت انفعالی یک نوع بی نیازی و در نوع خود عمل از موضع قدرت است.

۱۲. زیبایی

فریدالدین عطار معتقد است که زیبایی انسان ها از جمال حق منزل شده است. تجربه درک زیبایی و زیباشناسی و به دنبال آن عشق مجازی درسی است در مکتب اولیه قبل از رسیدن به عشق حقیقی. این عشق مجازی سنگ محک است برای هر کسی که می خواهد عاشق حقیقی و صادق باشد؛ یعنی عشق ورزیدن را یاد بگیرد. نکته جالب این است که کیفیت زیبایی جسمانی باید با کیفیت باطنی انسان هماهنگی داشته باشد. اگر زیبایی ظاهری شخص با فضیلت و حیای باطنی توأم نباشد، به مانند گلی است زیبا و معطر. زن زیبا و تندخو و بی وفا ظرف زرین مشعشعی است که در آن زهر ریخته باشند. بدیهی است زیبایی صوری توأم با جمال معنوی برکت خدادای است. چه قدر زیبا گفته است مولا علی (علیه السلام): "خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد و میل دارد که نمود نعمتش را در بندهاش مشاهده کند."

۱۳. ارزش کلیشه ای

آیا شنیده اید که فلان خانم مطلقه را با اکراه به مراسم عقد دعوت می کنند یا مطلقا او را بدیمن دانسته و از دعوت او به مراسم معذورند؟ هرگز نمی توان هویت شخصیت انسانی را با یک کلمه مشخص کرد. کلیشه ای و ناآگاهانه بر اثر تلقین پذیری های قبلی به باورهای فعلی مان رسیده ایم و تعریف ما از افراد می تواند ناقص، تحریف شده و یا فقط فرافکنی خودمان باشد. این عمل نوعی برچسب زدن و کوچک کردن انسان ها است. محک ارزشی و شناسایی یک انسان بر پایه شخصیت سالم، سیستم ارزشها، بضاعت مهرورزی و ابعاد عرفانی- روحانی اوست. اریک فروم، معتقد است که برای شناختن انسان ها باید از کناره به عمق برویم، عنوانها واختلاف ظاهری فقط باعث دوری و جدایی ما از هم می شوند.

۱۴. ارزش به خود برای خود

برای خود ارزش قائل باشید. وقتی می توانیم خوشبختی را به زندگی خود بیاوریم که احساس خوشبخت بودن داشته باشیم. اگر خود شما غرور و عزت نداشته باشید هیچ کس دیگری نمی تواند آن را به شما بدهد. خانه ما بر نوع احساس ما تأثیر می گذارد. محیط زندگی خود را به گونه ای بسازیم که با قدم زدن در آن احساس شادابی و اشتیاق کنیم. شخصیت خود را به خانه مان بدهیم. پاکیزگی هیچ خرجی ندارد؛ به عبارتی اگر می خواهید که دنیا با شما خوب تا کند باید با خودتان خوب تا کنید.

۱۵. پذیرش واقعیتها

الف) وقتی مردم با شما یا خودشان بدرفتاری می کنند از خودتان بپرسید آیا واقعا باید به خاطر رفتار آنها ناراحت و عصبانی شوم؟ آیا واقعا به اعمال آنها توجه می کنید؟ آیا این اعمال آنهاست که بر شما تأثیر می گذارند؟ آیا آنها صرف نظر از مقدار تلاش شما تغییر خواهند کرد؟ حال که نمی توانید پاسخی مثبت و قطعی به این پرسشها بدهید نباید از ضعف ها و کاستی های دیگران در گذرید و وقتی از شما نظری می خواهند توصیه هایتان معتدل باشد؟

ب) فرض کنیم به نظر شما کمک کردن به دیگران و تغییر دادن آنها کار ارزشمندی است. اگر می خواهید به دیگران کمک کنید نباید از کوره در بروید. باید آدمی پذیرا، مهربان و غیرانتقادی باشید و سعی کنید مسائل را از دریچه چشم آنها ببینید. در مواقع ضروری باید رفتارهای مخرب دیگران را رد کنید نه خودشان را.

ج) حتی وقتی دیگران با شما رفتار زشتی می کنند یا به شما ضرری می زنند آنها را سرزنش نکنید و در صدد تلافی کردن رفتارشان برنیایید. در مواقعی که با آدمها یا وقایع مشکل آفرین برخورد می کنید اگر مدام به خودتان بگویید چه وحشتناک یا چه افتضاح، شرایط سخت تر خواهد شد. اما اگر به خودتان بگویید «بله، اوضاع و احوال خیلی بدی است اما که چی؟» حداقل جلوی عصبانیت خود را گرفته و بهتر می توانید فکر کنید.

د) مدام با کمال گرایی خود بجنگید. اگر شما هنرمندیا تولید کننده ای هستید که می خواهید اثر تقریبا کاملی خلق کنید هیچ اشکالی ندارد. اما به شما و نه هیچ کس دیگری نمی تواند کامل باشد. انسانها جایزالخطا هستند و در زندگی هیچ قطعیتی وجود ندارد.

هـ) از آنجا که راه حل های کامل برای مسائل و مشکلات وجود ندارد بهتر است به دنبال مصالحه و راه حل های معقول باشید. راههای گوناگون مقابله را بررسی کرده تا راه کار اجرایی مناسب را پیدا کنید.

راه حل های عجولانه غالبا راه حل های مؤثری نیستند. سعی کنید راه حل ها را با بی طرفی و حداقل پیش داوری و پیش فرض مورد بررسی قرار دهید. شکست یک ضرر است نه یک فاجعه و ربطی به ارزش ذاتی شما به عنوان یک شخص ندارد. ما انسان ها معمولا با عمل کردن و شکست خوردن مسائل را یاد می گیریم. این یک حقیقت است و باید آن را به جان خرید.

و وقتی شما راه حل های غیر کمال گرایانه را انتخاب می کنید هنوز فرصت دارید تا راه های دیگری را هم برگزینید، چون ممکن است بهترین راه حل امروز، بهترین برای فردا نباشد. امیال، شرایط و اطرافیان شما ممکن است شدید، تغییر کنند بنابراین، وقتی راه حلهای مختلفی انتخاب می کنید این تغییرات را هم لحاظ کرده اید. باید بین ترجیح ها و اهدافتان و نیز امکان پذیرترین راههای دستیابی به آنها در زمان های مختلف تمایز بگذارید.

منبع: مهارت‌های زندگی زنان خانه دار، نویسندگان: دکتر سوسن سیف، دکتر مه سیما پور شهریاری، مهر انگیز شعاع کاظمی، محبوبه قسامی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه الزهرا علیها السلام، قم، 1384، صص 182-169