شناسنامه تفسیر

نام معروف: تفسیر علی بن ابراهیم قمی
مؤلف: منسوب به علی بن ابراهیم بن هاشم قمی
تولد: حدود ۳۰۷ ق
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: عربی
تاریخ تألیف: قرن سوم
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: تهران، بانی و ناشر: محمدحسین تاجر کاشانی، چاپ اول، تصحیح محمدکاظم رشتی و محمدرضا مستوفی ۷۴۵ص، چاپ سنگی، قطع رحلی،۱۳۱۳ق/۱۲۷۴ش. نجف، ۱۳۸۶ق، مطبعة النجف، تصحیح و تعلیق سید طیب جزایری، ۲ جلد، قطع وزیری. از همین چاپ افست در قم دار الکتاب للطباعة والنشر، ۱۴۰۹ق. بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م، حروفچینی جدید.

معرفی مفسر و تفسیر

ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، در حدود سال های ۳۰۷ق می زیسته است. اگرچه از چگونگی تولد، دانش و اساتید و کلا تاریخ زندگی وی، اطلاع زیادی در دست نیست، اما قدر متقین آن این است که از راویان بزرگ و موثق شیعه به حساب می آید و رجالیون همواره وی را تعظیم و تجلیل کرده اند. او فرزند ابراهیم بن هاشم قمی، از علما و مشایخ بزرگ شیعه است و زمان دو امام معصوم شیعه را درک کرده و تا سال ۳۰۷ قمری، زنده بوده است. او اولین کسی است که احادیث کوفیین را در قم رواج داد. این تلاش بی وقفه به حدی بوده است که علی بن ابراهیم توفیق یافته تا تعداد ۷۱۴۰ روایت را از اهل بیت علیهم السلام نقل کند. همچنین قمی از مشایخ محمد بن یعقوب کلینی (م ۳۲۹ق) بوده و او از قمی روایت میکند. قمی، حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) را درک کرده و پدرش نیز دو امام را درک کرده است. برخی از شاگردان علی بن ابراهیم عبارتند از: محمد بن یعقوب، احمد بن زیاد بن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی، علی بن بابویه قمی، محمد بن علی بن ماجیلویه، حمزه بن محمد علوی، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن قولویه قمی است. ⁽¹⁾

تفسیر قمی، یکی از معروف ترین مصادر تفسیری امامیه به شمار می آید که به روش تفسیر مأثور، روایات تفسیری را جمع آوری کرده است. نام این تفسیر در کتابشناسی ها و در شرح حال مؤلف آن آمده است و کلینی در کافی و دیگران در برخی از مجامع روایی، از این کتاب روایت کرده اند. اما سئوال این است که آیا این همان کتاب معهود است، یا کتابی است که از او هم روایت کرده است؟ طبق تحقیقات جدیدی که پس از حاج آقابزرگ تهرانی (2) تا امروز انجام شده، کتاب موجود نمی تواند تماما از آن على بن ابراهیم قمی باشد و احتمالا از چند نفری باشد که فردی آن را گردآوری کرده است. لذا در جهت اعتبار و انتساب، مانند تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) است؛ با توجه به اینکه بخش بسیاری از روایات این کتاب از تفسیر علی بن ابراهیم گرفته شده و به او نسبت داده است.

دلایل و شواهد بر اینکه این کتاب از علی بن ابراهیم نیست، فراوان است. از جمله، مقدمه این کتاب، که به گونه ای مباحث را طرح میکند که گویی کسی دیگر سخن می گوید و گاه، حتی از علی بن ابراهیم هم نقل قول می کند. افزون بر اینکه این مقدمه، مشتمل بر انحرافات و عقاید سخیفی مانند تحریف قرآن است.

در حقیقت این کتاب، مجموعه ای است از چند تفسیر و مفسر: مانند تفسیر علی بن ابراهیم، تفسیر ابوالجارود و نقلیات ابوالفضل عباس بن محمد بن قاسم. اما اینکه مؤلف آن کیست؟ و نام اصلی آن چیست؟ هنوز دقیقا مشخص نیست و آراء مختلفی میان اهل تحقیق وجود دارد. برخی گفته اند ابوالفضل العباس، از شاگردان قمی، مؤلف کتاب است و برخی علی بن ابی حاتم قزوینی را مؤلف کتاب دانسته اند.

از سوی دیگر با نگاه خوش بینانه راوی این کتاب، همان طور که در اول این تفسیر آمده است؛ «أبو الفضل العباس بن محمد بن قاسم بن حمزة بن موسی بن جعفر (علیه السلام) است، و چون دیده که این تفسیر فقط از روایات امام صادق (علیه السلام) است، مقداری از روایات ابی الجارود از امام باقر (علیه السلام) را در کتاب وارد کرده است؛ لذا تا اوایل تفسیر سوره آل عمران، سیاق تفسیر و سلسله سندی که برای روایات می آید واحد است که در آن علی بن ابراهیم از پدرش نقل می کند، اما در آیه «و أنبئکم بما تأکلون وما تدخرون فی بیوتکم» اسلوب بیان روایات تغییر می کند، و سند روایات این گونه بیان می شود: «حدثنا أحمد بن محمد الهمدانی قال حدثنی جعفر بن عبدالله قال حدثنا کثیر بن عیاش عن زیاد بن المنذر أبی الجارود عن أبی جعفر محمد بن علی (علیه السلام)» همان طور که میدانیم این سند؛ همان سند مشهور علما به کتاب تفسیر ابی الجارود است که طریق نجاشی ⁽³⁾ به این تفسیر، همچنین طریق شیخ طوسی ⁽⁴⁾به آن، عین همین سندی است که ذکر شد.

احمد بن محمد الهمدانی، - که همان ابن عقده مشهور است - در طبقه شاگردان شیخ کلینی است، در حالی که علی بن ابراهیم؛ استاد و شیخ کلینی است، پس چگونه معقول و ممکن است که علی بن ابراهیم از شاگرد شاگردش حدیث نقل کند؟!! پس این اولین حدیثی است که ابوالفضل از استادش، ابن عقده، در این کتاب وارد کرده است.

افزون بر آن، این تفسیر از معاصران على بن ابراهیم، روایات بسیار دارد و حتی احادیثی از محدثان متأخر از وی در این کتاب است. از سوی دیگر، در این کتاب در مواردی بسیار از مشایخ مهم على بن ابراهیم با واسطه معاصران على بن ابراهیم، نقل شده یا از ابراهیم بن هاشم(پدر و استاد اصلی قمی)، با دو واسطه روایت شده است. این قرائن و قرائن متعدد دیگر نشان میدهد که تمامی تفسیر موجود از علی بن ابراهیم نیست.

آیت الله سید موسی شبیری زنجانی، با توجه به این که اغلب راویان بخش دوم تفسیر، از استادان علی بن حاتم قزوینی (زنده در ۳۵۰) بوده اند، مؤلف کتاب را علی بن حاتم می شناسد. این احتمال وجود دارد که علی بن ابراهیم که در اواسط عمر نابینا شده بود، مطالب تفسیری را برای شاگردان خود گفته و آنان آنها را نوشته و تنظیم کرده باشند. خط کلی تفسیر بر نقل اخبار تفسیری از اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) است و احیانا گاه نکات تفسیری نیز به نقل از علی بن ابراهیم آورده شده است. هر چند روایات توضیحی اساس تفسیر را شکل می دهد، اما بخشی از روایات بر اساس تأویل، انطباق، جری و تطبیق است.

به هر حال مؤلف کتاب در آغاز تفسیر، مقدمه ای دارد که با طرح عناوین کلی آن می توان سمت گیری و چگونگی روش مفسر را شناخت. در این مقدمه مباحث فضیلت قرآن، تمسک به اهل بیت (علیهم السلام)، اشتمال قرآن بر ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه، تحریف و تأویل و رد مذاهب و فرق، بحث شده است و به مناسبت هر موضوع روایاتی را آورده است. در مقدمه، که با رساله ای به نام محکم و متشابه منسوب به سید مرتضی علم الهدی قدس سره شباهت های بسیاری دارد، مباحث کلی علوم قرآنی در حدود پنجاه عنوان به نقل از علی بن ابراهیم تقسیم بندی شده، سپس با ذکر آیه یا آیه هایی به توضیح این عناوین پرداخته شده است. و بسیاری از آیات به فضایل اهل بیت علیهم السلام یا مثالب دشمنانشان تفسیر شده است. شأن نزول آیات به تفصیل بیان گردیده و قصص انبیا و وقایع زمان پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و مباحث فقهی، حجم گسترده ای از کتاب را تشکیل داده است. گاهی معانی مختلف واژه های مشترک در قرآن ذکر شده و از آیات دیگر و روایات بر تفسیر یک آیه دلیل اقامه شده، و گاه به نظر عامه اشاره شده است.

پی‌نوشت‌ها:
1- معجم رجال الحدیث، ج ۱۲، ص ۲۱۳
2- الذریعه، ج۴، ص۳۰۲
3- رجال النجاشی، ص ۱۷۰
4- الفهرست، ص ۲۰۴

منبع:
شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 396-393