تئاتر، هنری گشاده دست و سخاوتمند است. ارتباط زنده و بی واسطه این هنر با مخاطبان، موجب شده غیر از شکل مرسوم خود، شکل های متنوع دیگری را نیز به جوامع انسانی عرضه کند که همگی با عنوان فراگیر «درام / تئاتر کاربردی» شناخته میشوند. تئاتر کاربردی، فرقی بین افراد قایل نیست و از طریق اهمیت دادن به دغدغه ها، علایق و مسایل آنان، همه را جذب و علاقه مند به هنر تئاتر می کند. تئاتر کاربردی همه را مستعد خلق تئاتر می داند و برای همه، فرصت خلاقیت ایجاد می کند. تئاتر کاربردی افراد را به تئاتری و غیر تئاتری تقسیم نمی کند، بلکه با برداشتن این مرز موهوم، انرژی محبوس تئاتر را آزاد می سازد.
اما «تئاتر کاربردی» چه تفاوت هایی با «تئاتر مرسوم» یا همان تئاترهای رایج صحنه ای دارد؟ در این جا با مقایسه ی این دو شکل تئاتری به تمایزات آنها در اهداف و روش ها پی می برید:
| تئاتر مرسوم (بازنمودی) | تئاتر آلترناتیو (کاربردی) |
| تفسیر زندگی | تغییر زندگی |
| واکنش به اجتماع | تمرین کنش در اجتماع |
| انتقال دانش | ساختن دانش |
| اطلاع یافتن در مورد موضوع | ادراک یافتن نسبت به موضوع |
| اجراگر مولد / مخاطب مصرف کننده | اجراگر کنش انگیز / مخاطب مولد |
| عرضه ی نمایشی از پیش آماده و بی عیب و نقص | عرضه ی نمایشی تغییرپذیر و ناپایدار |
حق اظهار نظر و ابتکار عمل فقط مختص گروه اجراگران است همه می توانند در اجرا دخیل باشند و آن را تغییر دهند. ذیل چتر فراگیر «تئاتر کاربردی گرایش های متنوعی وجود دارد که هدف مشترک همه ی آنها «توانمندسازی» افراد است. این گرایش ها عبارت اند از:
1. تئاتر برای آموزشگری
۲. تئاتر برای درمانگری
٣. تئاتر برای توسعه
۴. تئاتر با اجتماعات
۵. تئاتر موزه (میراث)
۶. تئاتر خاطره ای
همه ی این گرایش ها و شیوه های کاربردی، منشوری چند وجهی از تئاتر می سازند که هر یک از وجوه آن موجب فعال سازی و توانمند کردن جنبه های مختلف وجودی کودکان می ش وند. از وجه آموزشی تئاتر برای رفع نیازهای تعلیمی و تربیتی کودکان می توان بهره گرفت؛ وجه درمانگر آن می تواند کمبودهای جسمی و ذهنی کودکان را تا حد امکان رفع کند؛ تئاتر برای توسعه به کمک روایت گری موجب شناخت استعدادها و تقویت اندیشه ی انتقادی در کودکان می شود؛ تئاتر با اجتماعات کودک را در هر جمعی با دغدغه ها و علایق مشترک، اجتماع پذیر و منعطف بار می آورد؛ تئاتر موزه با بازسازی رویدادهای علمی، فرهنگی یا تاریخی در مکان های واقعی، کودکان را به طور مستقیم با شرایط و مناسبات زمانی و مکانی آن رویدادها پیوند می دهد و او را با میراث های طبیعی و مصنوع کشور خود آشنا می سازد و سرانجام تئاتر خاطره کودکان را با نسل های پیشین و تجربه های آنان پیوند می دهد و حافظه ی جمعی و تاریخی آنان را تقویت می کند.
برای آنکه تئاتر کاربردی بتواند به چنین اهدافی نایل شود، به ابزارهایی نیاز دارد. ابزارهای رایج گرایش های کاربردی تئاتر عبارت اند از:
۱. بازی های نمایشی
٢. نقش گزاری
٣. تئاتر «پلی بک»
۴. تئاتر خلاق
۵. تئاتر شورایی
تئاتر کاربردی با چنین اهداف و سازوکارهایی، صحنه ی نمایش را به یک آزمایشگاه تبدیل می کند. در واقع به سیاق تئاتر مرسوم، نمایشی از پیش آماده به کودکان و نوجوانان عرضه نمی کند، بلکه مهم ترین مسأله، نگرانی یا معضل آنان را به کمک خودشان به موقعیتی نمایشی تبدیل می سازد و از خود آنان دعوت می کند تا برای رفع آن راهکارهای عملی ارایه کنند. در چنین فضایی کودکان در کنار هم یاد می گیرند که با گفت وگو، مشارکت و تعامل می توانند ایده های راهگشاتری برای حل مشکلات زندگی پیدا کنند؛ آنان تمرین می کنند که کیفیت و توان ارتباطی خود را تقویت کنند؛ یاد می گیرند که «همه چیز را همگان دانند» پس باید به نظر دیگران احترام گذاشت و به آن گوش فراداد؛ می آموزند که هرچه سخاوتمندانه تر تجربه ها و دانسته های خود را در اختیار هم بگذارند، جمع خوشبخت تری خواهند داشت؛ یاد می گیرند برای پیشرفت نباید پا روی یکدیگر بگذارند بلکه باید دست همدیگر را بگیرند؛ به این نتیجه می رسند که باید جلوی تحقیر، کینه توزی، بدبینی، بدگویی، ذهن خوانی، پیش داوری و موذی گری را گرفت، زیرا این نیروها بهتر شدن شرایط زندگی ما را به تعویق می اندازند، ما را از هم دور و دورتر می کنند و از ما آدمی غیر اجتماعی، بی انعطاف و متوهم می سازند؛ نهایتا این که کودکان با این نوع تئاتر تمرین می کنند تا به جای غر زدن، شکوه، گلایه کردن و نالیدن از دست این و آن، برای مطلوب کردن «زیست جهان» خود، اقدام کنند.
.jpg "تئاتر کاربردی با کودکان")
شکل کاربردی تئاتر
در همه جای دنیا شکل کاربردی تئاتر «با» کودکان استفاده زیادی دارد. وقتی کودک در معرض تئاتر کاربردی قرار می گیرد، عملا شرایط غیر تبعیض آمیزی را تجربه می کند که در آن نه تنها اجبار به اجرا کردن وجود ندارد، بلکه به شعور و توان خلاقه کودکان نیز حرمت نهاده می شود. دوسویگی و تعامل اصل بنیادین این نوع تئاتر است و همین اصل، موهبت های زیادی را موجب می شود: «تیم ویلر» در شهر منچستر، کودکان و نوجوانانی را که به اختلال «سندرم داون» دچارند با شیوه های رنگین کمان آرزو» درمان می کند؛ در بسیاری از مدارس آلمان، اسپانیا، استرالیا و کانادا از «تئاتر آموزشی» برای تعلیم دروس و حل مسایل تربیتی توسط خود دانش آموزان و با مشارکت و تعامل گروهی آنان سود می جویند؛ در آفریقا، تئاتر شورایی یکی از بهترین روش ها برای آموزش مبارزه با بیماری «ایدز» به نوجوانان شناخته شده است؛ «برنت بلر» به کمک «تئاتر با اجتماعات» کودکان و نوجوانان رواندایی را که به علت نسل کشی والدین شان دچار بحران روحی هستند، دوباره اجتماع پذیر و فعال می کند؛ در مدارس برزیل از تئاتر قانونگذار، که یکی از روش های هفت گانه ی تئاتر شورایی است، برای وضع قوانین مدرسه با هم فکری و توسط خود دانش آموزان سود می جویند؛ «تئاتر پلی بک» که مبتنی بر بداهه پردازی برای تبادل تجربه است، در مدارس برای پرداختن به معضلات تربیتی و اجتماعی نظیر زورگویی یا پرخاشگری استفاده می شود، کودکان قصه هایی از تجربه های خود در باره ی این معضلات نقل می کنند و راه هایی برای ایجاد یک محیط آموزشی محترمانه و امن را می جویند. ... نمونه ها از این دست فراوانند.بنا بر آنچه عنوان شد، هر حوزه ی اجتماعی، تئاتر خاص خود را می طلبد. به عبارتی نباید با هر عنوانی هر نوع تئاتری اجرا کرد: نمی توان با دانش آموزان مدارس تئاتر کار کرد اما از روش های «تئاتر پداگوژیک» یا آموزشی غافل بود؛ در کانون های اصلاح و تربیت نباید به شیوه ی تئاتر مرسوم با مددجویان تمرین کنیم، زیرا «تئاتر زندان» شیوهای کاربردی است که تکنیک های ویژه ای دارد و هدف های خاص خود را دنبال می کند؛ با کودکان معلول، نابینا، ناشنوا، افسرده و ... وقتی کار کنیم که به شیوه های درام درمانی اشراف داشته باشیم. تئاتر «با» کودکان این حسن را دارد که منجر به دلهره ی اجرا، ترس از حذف شدن، و نارضایتی از نتیجه ی کار نمی شود و اختلالات و ناهنجاری های تربیتی به بار نمی آورد.
امروزه ثابت شده که شیوه های تئاتر کاربردی» می تواند امکان مناسبی برای فعال سازی و مشارکت پذیری دو سویه شهروندان و مسوولان ایجاد کند. در تعداد زیادی از کشورهای دنیا شوراهای شهر، شهرداری ها، آموزش و پرورش، سازمان ها و نهادهای مردمی و دولتی، مراکز بهداشتی و درمانی، مراکز بازپروری و بهزیستی و ... از «تئاتر کاربردی» با اهداف فرهنگ سازی، پیشگیری، آموزش، ترویج، تعامل و مشارکت مردم و مسوولین، ترویج فرهنگ نوع دوستی، صلح و ارتباط بدون خشونت و برای بالا بردن توان ارتباطی شهروندان بهره می برند. تجربه نشان داده، چون گونه های «تئاتر کاربردی» شکل مشارکتی دارند، بیش از تئاتر مرسوم رضایت متقابل تماشاگران و اجراگران را به دنبال خواهند داشت.
اما نمی توان از ارزش های تئاتر کاربردی گفت و از کودکان غافل ماند. هرچه کودکان بیشتر در معرض این شیوه های انسان ساز تئاتری قرار گیرند، می توان امید بیشتری داشت که آنان در آینده به افرادی متعهدتر و توانمندتر بدل شوند. از این رو ترویج و آموزش تئاتر کاربردی برای کودکان در کشورمان نیاز به توجه جدی دارد.
منابع:
1 - Nicholson, Helen, Applied Drama: the Gift of Theatre, Palgrave (Mc Milan), 2005.
2-Schweitzer, : Pam, Reminiscence theatre: Making theatre from Memories, Age Exchange, 2007.
3- Prendergast, Monica & Saxton, Juliana, Applied Theatre: International Case Studies and Challenges for Practice, Intellect, The University of Chicago Press, 2009
4-http://www.playbacktheatre.org
منبع: گفتارهای و نوشتارهای از تئاتر کودک و نوجوان، به اهتمام: بهزاد صدیقی، نوسینده: علی ظفر قهرمانی نژاد، ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، چاپ اول، تهران، 1393ش، صص 97-93
2-Schweitzer, : Pam, Reminiscence theatre: Making theatre from Memories, Age Exchange, 2007.
3- Prendergast, Monica & Saxton, Juliana, Applied Theatre: International Case Studies and Challenges for Practice, Intellect, The University of Chicago Press, 2009
4-http://www.playbacktheatre.org
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
