شناسنامه تفسیر
| نام معروف | مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن |
| مؤلف | عبدالکریم محمد مدرس |
| تولد | ۱۳۲۳ق/۱۹۰۵م |
| وفات | ۲۰۰۵م |
| مذهب | شافعی صوفی |
| زبان | عربی |
| تاریخ تألیف | ۱۴۰۴ق |
| تعداد مجلدات | ۷ جلد |
| مشخصات نشر | بغداد، دار الحریة للطباعة والنشر، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق، به کوشش محمدعلی قره داغی، قطع وزیری. |
معرفی مفسر و تفسیر
نام مفسر عبدالکریم فرزند محمد فرزند فتاح است.(1) مشهورترین لقب ایشان «مدرس» است.(2) این لقب به شغل و مشغولیت ایشان به تدریس در حوزه های دینی بر می گردد. «نامی» لقب دیگر ایشان است و همان تخلص شعری اوست. در کنار القاب متعدد مفسر، لقب «کردی» یعنی «عبدالکریم گردی» نیز به ایشان گفته شده و این به ملیت او بر می گردد.(3)عبدالکریم در روستای «تکیه» در نزدیکی بخش «خورمال» در ربیع الاول ۱۳۲۳ ق برابر با ۱۹۰۵م متولد شد(4)، و در شب ۲۰۰۵/ ۸ / ۳۱ م در بغداد دار فانی را وداع و در همان جا و در قرب مزار شیخ عبدالقادر گیلانی به خاک سپرده شده است.(5)
عبدالکریم مدرس، از علمای کرد ناحیه سیدصادق، در شمال عراق است. تحصیلات خود را در این منطقه کردنشین، بخشی از تحصیلات را پیش پدر و در شهر سلیمانیه در مدرسه خانقاه این شهر به پایان می برد. در سن هشت سالگی کتاب «تصریف زنجانی» را در علم صرف آغاز کرد. مصادف با جنگ جهانی اول (۱۹۱۴م) به شهر سلیمانیه رفت. در سلیمانیه شرح سیوطی بر الفیة ابن مالک را به پایان رسانید. جهت تکمیل معلومات دینی و ادبی، به مدرسه خانقاه «دورو» که زیر نظر شیخ علاء الدین (فرزند شیخ عمر ضیاء الدین بن شیخ عثمان سراج الدین اول)اداره می شد، خواند. و در «بیاره» مشغول تدریس و تحقیق و تألیف می شود. از آنجا به بغداد کوچ میکند و در مسجد جامع احمدی و مراکز و مساجد مربوط به صوفیه، به تدریس و تربیت شاگردان مشغول می گردد. او یکی از مفسرانی است که در سیر و سلوک یک صوفی پیرو طریقه نقشبندیه است. این مطلب را خود در مصاحبه با مجله الفتوى شماره ۶۱ ص ۱۳ بیان داشته و به آن اشاره کرده است.(6) پس از پایان دروس علمی در ماه شعبان سال ۱۳۴۳ق علامه نائل به دریافت اجازه افتاء و تدریس از طرف شیخ عمر ابن قره داغی گردید. فعالیت های ایشان از و به اختصار عبارتند از:
- تدریس در قریه نرگسه جار در نزدیکی شهر حلبچه (۱۳۴۳ - ۱۳۴۸ ق)؛ تدریس در خانقاه بیاره یکی از توابع شهر حلبچه، واقع در مرز با کردستان ایران (۱۳۷۱-۱۳۴۸ ق)؛ مدرس و خطیب و امام جماعت در مسجد حاجی خان سلیمانیه (۱۳۷۱- ۱۳۷۴ ق)؛ تدریس در تکیه طالبانی کرکوک (۱۳۷۴ - ۱۳۸۰ ق)؛ تدریس و امامت و تحقیق و پژوهش در شهر بغداد، در مسجد شیخ عبدالقادر گیلانی (۱۳۸۰-۱۴۲۶ق). وی، آشنا به زبان فارسی، عربی و کردی است و بیش از ۴۶ اثر، در موضوعات مختلف و به این سه زبان دارد. رساله شمشیر کاری او به زبان فارسی و در نقد منکرین جواز تقلید و اثبات جایز بودن تقلید در مسائل فرعی فقهی است.
در میان آثار و تألیفات «علامه عبدالکریم مدرس» به سه تألیف تفسیری برخورد می شود:
1. تفسیر نامی به زبان کردی.2. تفسیر مواهب الرحمن به زبان عربی.
3. خلاصه تفسیر نامی به زبان کردی.
این سه تفسیر از جهت منهجی بسیار نزدیک به هم هستند، تنها تفاوت قابل ذکر در بین آنها تفصیل و اختصار و برخی تفاوت های جزئی است که با بررسی کامل ترین آنها یعنی «مواهب» جزئیات به خوبی نمایان خواهد شد.
درباره جایگاه این تفسیر به لحاظ تقسیم جغرافیایی و زبانی می توان گفت: در سده اخیر بیش از ۸۰ مفسر و مترجم کرد به تبیین کلام الله مجید همت گماشته که در این میان کردستان عراق با ۵۷٪ بیشترین تفاسیر را به خود اختصاص داده و کردستان ایران با ۳۷٪ و کردستان ترکیه با ۶٪ در رده های دوم و سوم قرار دارند.
این تفسیر هفت جلدی به زبان عربی، مجموعا ۳۲۸۰ صفحه، در قطع وزیری، به کرات به چاپ رسیده است. هر چند در حقیقت، به دو زبان کردی و عربی، به ترتیب در ۹ و ۷ جلد، منتشر شده است.
تفسیر مواهب، در مجموع از تفاسیر بیانی موجز به حساب می آید و مشتمل بر تمام آیات قرآن، به شیوه تحلیلی و استنادی است. در آغاز تفسیر، مقدمه ای علوم قرآن دارد. در این مقدمه به بحث های مختلف مقدمات تفسیر و شناخت قرآن، مانند: بحث نزول، کیفیت نزول، کیفیت وحی، مسأله ترتیب نزول، چگونگی جمع و تدوین قرآن، تعریف مکی و مدنی، نخستین و آخرین سوره نازل شده و آداب تلاوت پرداخته است. مفسر انگیزه خود در نوشتن تفاسیرش، و به ویژه این تفسیر، را جواب گویی از منظر قرآن، به مشکلات عدیده ای که مسلمانان با آن روبرو بوده، و نیز استقبال از درخواست دوستانی دانسته که او را به نوشتن تفسیری عصری واداشتند.
مدرس، علی رغم آنکه از صوفیه و از شیوخ آن محسوب می گردد، اما در تفسیر، کمتر به آن سلک و طریقت و اذکار و اوراد و دستورالعمل ها اشاره می نماید و از ظاهر الفاظ عدول نمیکند و در روش استخراج معانی همان روش دیگر مفسران را در اعتماد به ظاهر الفاظ، توجه به دلالت ظهور و استناد به سیاق می گزیند. روش او اجتهادی و تحلیل لفظی است، یعنی جمع بین نقل و عقل و هدف او بیان معانی به روش معمول مفسران است.
وی با وجود روایی بودن تفسیرش، بی توجه به اهمیت عقل در درک معانی آیات نبوده است. ایشان در بسیاری از مسایل، استدلال های عقلی را وسیله ای در جهت تبیین آیات قرار داده است، از جمله: در تفسیر: «نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ» (7) و مسئله حرام بودن اتیان و مجامعت با زنان از در دست به استدلال عقلی زده است.
بیشترین استفاده را از عقل افزون بر مسایل فقهی در مسایل کلامی و عقیدتی به کار برده و در این خصوص از روش استدلال عقلی نیز استفاده کرده است؛ مثلا در تفسیر: «مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَمَا کَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَهٍ إِذًا لَذَهَبَ کُلُّ إِلَهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ». (8) چنین آورده است: «حقیقت این است که این آیه اشاره به برهان قاطع بر وحدانیت خداوند و اثبات آن دارد؛ زیرا اگر دو خدا می بودند اختلاف اراده بین آن دو به وجود می آمد...و اگر اختلاف به وجود بیاید نفی الوهیت پیش خواهد آمد...»
مباحث فقهی، اعتقادی و کلامی مناسب با آیه را متعرض می شود و بر سلک اشاعره سخن می گوید. شیوه بحث او در برخورد با مذاهب کلامی و فقهی، به دور از تعصب و خالی از لحن گزنده است.
روش طرح مباحث در آغاز هر سوره، بدین گونه است که با نام سوره، محل نزول، فضیلت سوره و قرائت آن شروع می کنند. آن گاه واژه به واژه، کلمات آیه را توضیح می دهد. اگر نیاز به استشهاد به صرف و نحو اشد بیان می کند. از آیات دیگر (روش تفسیر قرآن به قرآن و روایات در جهت فهم معنای آیه کمک می گیرد. در عین حال، سعی میکنند مجموع مباحث او فشرده باشد. از روایات اسرائیلی به مانند اکثر مفسران معاصر، استفاده نمی کند، بلکه رسما مخالفت خود را با این دسته از روایات ابراز می دارد.
پی‌نوشت‌ها:
1- علمائنا فی خدمة العلم و الدین. ص ۳۲۴ ؛ روزهای زندگیم به زبان گردی از خود مفسر، ص۷
2- علمائنا فی خدمة العلم و الدین. ص ۳۶۹
3- همان. ص ۲۵۸
4- روزهای زندگیم. ص۷
5- مدرس ملا عبدالکریم. خلاصه تفسیر نامی. بغداد. المشرق. ۲۰۰۲م؛ ص ۶۱۰
6- به نقل از العلامه عبدالکریم المدرس و منهجه فی تفسیر القرآن و علومه. ص ۷۵
7- سوره بقره، آیه ۲۲۳
8- سوره مؤمنون، آیه 91
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 977-973
