ارائه نظام واره اي احاديث اجتماعي (2)

3. عامل تشخص / تعين جامعه
 

اين نگرش از قديم الايام وجود داشته كه اشتراك در خوشي و شادماني و نيز اشتراك در حزن و اندوه، افراد را متحد و يكپارچه ساخته و جامعه اي واحد را پديدار مي سازد. افلاطون در كتاب جمهوري مباحثه سقراط را اين چنين تقرير مي كند: «گفتم، آيا بدترين چيزها براي جامعه، آن نيست كه جامعه را از هم بپاشد، و يك جامعه را به چند جامعه تقسيم كند؟ و بهترين چيزها براي جامعه آن نيست كه اجزاي آن را به هم بپوندد و آن را به صورت يگانه درآورد؟ گفت: چرا. گفتم آيا اشتراك در غم و شادي وسيله پيوند نيست؟ اگر به دست آمدن يا از دست رفتن چيزي همه افراد را شادمان يا غمگين كند، اين اشتراك در غم و شادي، آنان را به هم نمي پيوندد؟ گفت: بديهي است. گفتم و آيا تخصيص غم و شادي به گروه هاي مختلف مايه جدايي نيست؟ اگر وقوع حادثه اي در جامعه، گروهي را غمگين كند و گروهي را شادمان، اين كيفيت افراد جامعه را از يكديگر جدا نمي سازد؟ گفت: طبيعي است. گفتم: آيا علت اصلي اشتراك در غم و شادي اين نيست كه همه افراد جامعه بتوانند كلماتي مانند مال من و مال غير را در مورد چيزي واحد به كار ببرند؟ گفت: چرا. گفتم: پس بهترين جامعه ها، جامعه اي است كه تقريبا همه اعضاي آن كلمات مال من و مال غير را به چيزي واحد و به معنايي واحد اطلاق كنند؟ گفت: بي گمان. گفتم: چنين جامعه اي درست مانند يك فرد انساني است، وقتي كه انگشت كسي زخمي شود، تمام تن و تمام روح او درد زخم را حس مي كند و همه اجزاي وجودش در احساس درد با عضو زخم خورده شريكند و همه با هم رنج مي برند. از اين رو مي گوييم: فلان كس درد انگشت دارد. اين قاعده در مورد همه اجزاي وجود آدمي صادق است، خواه درد و رنج در ميان باشد و خواه لذت و راحت. گفت: آري هميشه چنين است. جامعه اي منظم نيز همچنان كه گفتي، درست مانند وجود آدمي است. گفتم: چنين جامعه اي رنج و راحت هر فردي از افراد خود را رنج و راحت خود مي داند، از غم او اندوهگين و از شادي او شادمان مي شود» (افلاطون، جمهوري، ج2، ص 89-988).
شگفت آنكه درست همين مضمون در مجموعه آثار حضرت امير (عليه السلام) هم يافت مي شود :«ايّها الناس، اِنّما يَجمَعُ الناسَ الرضا و السُخط، و وَ اِنّما عَقَر ناقهَ ثَموُدَ رَجُلٌ فَمَعَهُمُ اللهُ بالعَذابِ لمّا عَمُوّهُ بالرضا، فقالَ سبحانَه: فَعَقَرُوها فَاَصبَحوُا نادمين: اي مردم، آن چيزي كه عموم را جمع مي كند/ مجتمع مي سازد، خشنودي و خشمناكي [از يك عمل است] همانا شتر قوم ثمود را فردي واحد پي كرد ولي خداوند همه آنها را عذاب نمود زيرا همه آنها از آن كار راضي / خشنود بودند. خداوند [ در قرآن] فرمود: پس آنها ‍[شتر را] پي كردند، صبح كردند در حاليكه از عمل خود پشيمان بودند» (نهج البلاغه، خطبه 201).
همين ايده در گفتاري ديگر نيز تأكيد شده است: «الراضي بفعل قوم کالداخل فيه معهم، و علي کل داخل في باطل اثمان: إثم والعمل و إثم الرضا: فرد خشنود به عمل جماعتي، همانند فرد شركت كننده در انجام آن كار به همراه آن جماعت است، و بر هر فرد وارد شونده در عمل باطلي، دو گناه است: گناه انجام آن عمل، و گناه رضايت به آن عمل»(نهج البلاغه، حديث 154).
در مجموع، احاديث شريف فوق كاملا گوياي اين ايده است كه جمعيت ها و جماعت ها هنگامي كه به نظر و نگرش واحدي مي رسند و يكجور به مسئله اي مي نگرند؛ و يا به احساس و عاطفه مشتركي دست مي يابند و همگي يك چيز را مي خواهند؛ و يا رسم و رويه و كار مشتركي را پيش مي گيرند، و همگي همكار و همفكر و هم ذوق و هم آرمان مي شوند، جامعه واحدي متولد مي شود، چنانچه هنگامي كه مردم از رژيم شاه به خشم آمدند و از نظام پادشاهي تبري جستند، جامعه شاه فرو پاشيد و مضمحل گرديد (بهمن 1357) و متقابلا خشنودي و خرسندي مردم از آيت الله امام خميني (رحمه الله) و ديدگاه ها و مواضع او، جامعه جديدي را پديد آورد.
اين نگرش در عين حال فرهنگ گراست و اصالت را به محتواي فرهنگي چارچوب اجتماعي مي دهد (CULTURALISM) و نه به ساختار و قالب (structuralism) و شكل ظاهري جامعه (formalism). فلاسفه اجتماعي بزرگ مسلمان همچون فارابي و مطهري از اين ديدگاه حمايت كرده و جامعه را موجودي فرهنگي پويا و متحول دانسته اند (تقي زاده داوري، 1387، ص 21).

4. تكرار پذيري رفتارهاي جمعي
 

همانگونه كه در انسان شناسي فلسفي مسلم گرفته شده، ما انسان ها نوع واحدي بوده و طبعا از ابزارهاي معرفتي مشترك، نيازهاي مشترك، قوا و ظرفيت هاي مشترك، عواطف و احساسات مشتركي برخورداريم و بين طيفي از رفتارهاي خوب و بد، سازنده و مخرب، پيش برنده و پَس رونده، عمل ورزي مي كنيم؛ رويه ها، عادات، الگوهاي عملي و نهادهاي همگوني را ظاهر مي سازيم؛ و مسيرهاي ارتجاعي و يا اعتلايي مشابهي را مي پيماييم. الگوهاي اساسي رفتار ما در جوامع و امت ها و ملت ها و ادوار تاريخي مختلف، مشابه است، علائم صحت و بيماري، اعتلا و انحطاط زندگي اجتماعي مان، همشكل است. اين ايده در گزارش هاي ديني متعددي مورد تصديق و حمايت قرار گرفته است:
الف: امام صادق (عليه السلام) از طريق پدران خود از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) روايت كرده كه: «كُلُّ ما كانَ في الاُممِ السالِفه فانّه يكون في هذه الامّه مِثلُه، حَذْ وَالنَعلِ بالنَعل وَالقُذّه بالقُذه: هر رويه و رفتاري كه در امت هاي گذشته بوده، در اين امت هم خواهد بود، درست مطابق با همان و مهمسان با همان» (مجلسي، بحارالانوار، ج28، ص10).
ب: ابوسعيد خدري از پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) روايت كرده كه: «لَتَتْبعَنَّ سُنن مَن كان قَبلَكم شِبْراً بِشبرٍ، وَ ذِراعاً بِذراعٍ حَتّي لو دَخَلوا حِجْرَ ضَبِ لَتّبَعتُمُوهم...: همانا، شما سنت هاي مردم ما قبل خود را پيروي خواهيد كرد، وَجَب به وَجَب و ساعد به ساعد، حتي اگر آنها وارد سوراخ سوسمار شده باشند، شما نيز به دنبال آنها خواهيد رفت ! (همان، ص 30)، همين مضمون از طرق ابوهريره و نيز به صورت منقطع از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم ) گزارش شده است» (همان، صص 6. 8).
ج: در توصيه امام علي (عليه السلام) به فرزندش امام حسن(عليه السلام) آمده كه:«إستَدّلَ علي ما لم يَكُنْ بما قَد كانَ فاِنَّ الامورَ اَشباهٌ: با اموري كه وقوع يافته اند، بر اموري كه هنوز محقق نشده، برهان آور/ استدلال كن، زيرا امور/ رويدادها شبيه به هم اند» (نهج البلاغه، كتاب 31).
د: در توصيه حضرت امير (عليه السلام) به حارث همداني آمده: «وَاعْتَبرِ بما مضي مِنَ الدُنيا ما بَقيَ مِنْها فاِنَّ بَعَضها يُشْبُه بَعضاً: از امور گذشته و منقضي شده دنيا براي امور نيامده آن عبرت گير/ استدلال كن، زيرا بعضي از [جريانات] دنيوي مشابه بعض ديگرند» (نهج البلاغه، كتاب 69).
هـ: در يكي از مواعظ اخلاقي امام علي (عليه السلام) آمده كه: «عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الدَّهْرَ يَجْرِي بِالْبَاقِينَ كَجَرْيِهِ بِالْمَاضِينَ لاَ يَعُودُ مَا قَدْ وَلَّى مِنْهُ وَ لاَ يَبْقَى سَرْمَدا مَا فِيهِ، آخِرُ فَعَالِهِ كَاءَوَّلِهِ مُتَسابِقهٌ (مُتَشَابِهَةٌ )امُورُهُ مُتَظَاهِرَةٌ اَعْلاَمُه: بندگان خدا، روزگار بر حاضرين همانگونه مي گذرد كه بر پيشينيان، آنچه كه از آن رفته است ديگر بر نمي گردد، و آنچه كه هست، براي هميشه پايدار نمي ماند، رفتار آخر آن همانند رفتار اول آن است، امور آن از هم پيشي گيرند (شبيه به هم اند)، و علم هاي آن چشمگير است»(نهج البلاغه، خطبه 157).
و: در خطبه قاصعه كه در نكوهش سبك زندگي متكبرانه و استكباري شيطاني ايراد شده، تعبيراتي از اميرالمؤمنين (عليه السلام) وجود دارد كه مرتبط و مؤيد بحث حاضر است:«وَاحذَروا ما نَزَلَ بِالاُمَمِ قبلكم مِنَ المَثُلات بِسُوءِ الافعال وَ ذَميم الاَعمال فَتَذَكّروا فيالخير و الشَّرِ احوالَهم، وَاحذَروا اَن تكونوا اَمثالَهم... فَاعتَبِروا بحالِ وُلدُ اسماعيل وَ بني اسحاق و بني اسرائيل (عليهم السلام)، فما اَشّرش إعتدالِ الاحوال وَ اَقرَبَ إشتباهُ الامثال: دوري كنيد از آنچه كه فرود آمد بر امت هاي پيشين، از كيفرهايي كه بر افعال ناشايست و اعمال نكوهيده خود ديدند، پس نيك و بعد احوالشان را به ياد آريد و خود را از همانند شدن با آنها برحذر داريد... از حال فرزندان اسمعيل و اسحاق و اسرائيل ـ كه سلام بر آنها باد ـ عبرت گيريد كه مساني حالات [اقوام] چقدر زياد است و مشابهت نمونه ها چقدر نزديك»(نهج البلاغه، خطبه 192).
ز: در لابه لاي موعظه اخلاقي ديگر امام علي (عليه السلام) نيز اين تأكيدات ذكر شده كه: « اَوَلَيْسَ لَكُمْ فِي آثارِ الْأوَّلِينَ مُزْدَجَرٌ؟ وَ فِي آبَائِكُمُ الْماضِينَ تَبْصِرَةٌ وَ مُعْتَبَرٌ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ،
اَوَلَمْ تَرَوْا إلَى الْماضِينَ مِنْكُمْ لا يَرْجِعُونَ و وَ إلَى اْلخَلَفِ الْبَاقِينَ لا يَبْقَوْنَ...وَ عَلي اَثَرِالماضي (الماضين) ما يمضي الباقي: آيا در آثار پيشينيان چيزي نيست كه شما را [از كار زشت] باز دارد، و اگر داراي فهم و عقليد آيا در نياكان در گذشته تان، عامل بصيرت و عبرتي وجود ندارد؟ نمي بينيد كه گذشتگان شما باز نمي آيند و ماندگار نيز باز نمي مانند... ماندگان [نيز] بر همان راه و مسير گذشتگان مي گذرند» (نهج البلاغه، خطبه 99).
به هر تقدير، مجموع مستندات فوق، گواه روشن اين ايده است كه زندگي جمعي جوامع، امت ها، ملت ها و دولت ها مسير همسان و مشابهي را طي مي كند، راه و رسم اعتلا و انحطاط زندگي شان همگون و همانند است؛ انسان ها صرف نظر از نژاد، قوميت، آب و هوا و جغرافيا، فرهنگ، تاريخ و وابستگي هاي تمدني، همواره الگوهاي رفتاري مشابهي را ظاهر مي سازند كه در جوامع و در ادوار مختلف، تكرار مي شود؛ و از اين رو مي توان به تيپ بندي كنش ها، اعمال و افعال جمعي انسان ها پرداخت و با ايجاد مدل هاي آرماني، محدوده جزر و مد انواع رفتارها را مشخص نمود و بدين ترتيب، كنش ها و فرآيندهاي جمعيِ حيات بخش، اعتلايي و تقويت كننده را از حركات و رفتارهاي انحطاطي، تضعيف كننده و ويران كننده جامعه بازشناخت، و به دنبال آن راه فهم وضعيت جامعه از نظر سلامت و بيماري، قدرت و ضعف را به دست آورد.

5. قانونمندي جامعه
 

قانون و رابطه قانونمند به رابطه علّي تعاقبي پايدار و تخلف ناپذير بين دو شيء اطلاق مي شود. مثلا در عرصه طبيعت ما همواره بين رفتارهاي طبيعي خشكسالي و كمبود محصول كشاورزي، و بين پرآبي و فراواني مواد غذايي، نظمي استوار و تكرار شونده را مشاهده مي كنيم. در عرصه جامعه و حيات اجتماعي انسان نيز چنين روابط تكويني پايدار و اجتناب ناپذير حاكم است، بين رفتارهاي جمعي ما و پيامدهاي آن نيز ضرورتي عيني و حتمي مشاهده مي شود. به عنوان مثال، مطالعات آماري نشان مي دهد هنگامي كه رفتار خانوادگي انسان ها به سمت طلاق و جدايي، ميل پيدا مي كند، فرار كودكان از خانه نيز متناسب با فراواني آن، افزايش مي يابد؛ و يا هنگامي كه بيكاري در بين جمعيتي شيوع مي يابد، آسيب هاي اجتماعي نيز گسترده مي شود.فيلسوفان اجتماعي و تاريخي مسلمان همانند طباطبايي، مطهري، صدر و مصباح يزدي اين مسئله را با اصطلاح قرآني «سنت هاي الهي در جامعه و تاريخ» مورد بحث و بررسي قرار داده اند.(1) به نوشته مطهري: «قانون عليت و بالنتيجه ضرورت علي و معلولي بر جامعه و تاريخ همانگونه حاكم است كه بر ساير امور. و از طرف ديگر ثابت كرديم كه جامعه و تاريخ به حكم اينكه از وحدت و وجود حقيقي برخوردار است و طبيعت خاص دارد، قوانين حاكم بر آنها ضروري و كلي است. پس مطابق بيان گذشته، بر جامعه و تاريخ يك سلسله قوانين ضروري و كلي حاكم است. ما اين نوع ضرورت را ضرورت فلسفي اصطلاح مي كنيم و اين ضرورت حكم مي كند كه جريان تاريخ بر طبق يك سلسله قوانين قطعي و ضروري صورت گيرد» (جامعه و تاريخ، [بي تا]، ص 106-107).
به هر تقدير در گنجينه احاديث اسلامي نيز مواردي از اين رابطه علي تعاقبي رفتارهاي جمعي گزارش شده است. مثلا از پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل شده كه:«اِذا كَثُرَ الزَّنا بُعْدي كَثُرَ مَوْتُ الْفُجْأَهً، وَ اِذا طُفِّفَ الْمِكْيالُ أَخَذَهُمُ اللهُ بِالسِّنينَ وَ النَّقْصِ، و إذا مَنَعُوا الزَّكاه مَنَعَتِ الْأرْضُ بَرَكاتِها مِنَ الزَّرْعِ و الثِّمارِ وَ الْمعادِنِ، وَ إذا جارُوا فِي الْحُكْمِ تَعاوَنُوا عَلَي الظُّلْمِ وَ الْعُدْوانِ، وَ إذا نَقَضُوا الْعُهُودَ سَلِّطَ اللهُ عَلَيْهِمْ عَدُوَّهُمْ، و إذا قَطَعُوا الْأرْحامَ جُعِلَتِ الْأموالُ في اَيدي الْأشْرارِ، وَ إِذا لَمْ يَأمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ يَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَمْ يَتَّبعُوا الْأَخْيارَ مِنْ أَهْلّ بَيْتي سَلَّطَ اللهُ عَلَيْهِم عَدُوَّهُمْ، و إذا قَطَعُوا الْأرْحامَ جُعِلَتِ الْأَمْوالُ في اَيدي الْأَشرارِ، وَ إِذا لَمْ يَأْمُرُوا بِالْمَعْروفِ وَ لَمْ يَنْهَوا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لَمْ يَتَْبعُوا الْأَخْيارَ مِنْ أَهْلِ بَيْتي سَلَّطَ اللهُ عَلَيْهِمْ أَشْرارَهُمْ فَيَدْعُوا عِنْدَ ذلِكَ خِيارُهُم فَلا يُسْتَجابُ لَهُم: پس از من، هنگاميكه زنا فراوان گردد، مرگ نابهنگام فزوني يابد؛ و زماني كه كم فروشي رواج يابد، خداوند آنان را به قحطي و خشكسالي و كمبود مبتلا مي گرداند؛ و زماني كه زكات ندهند، بركات زميني از غلات و ميوه جات و معادن از آنها برداشته شود؛ و هنگامي كه در قضاوت تعدي كنند، تعاون بر ظلم و دشمني را رواج داده اند؛ و زماني كه عهدها و پيمان ها شكسته شود، خداوند دشمنان آنان را بر ايشان مسلط سازد؛ و هنگامي كه قطع خويشاوندي كنند؛اموال آنان به دست شروران افتد؛ و زماني كه امر به معروف و نهي از منكر انجام نشود و از نيكان خاندان من پيروي نشود، خداوند شروران را بر آنها چيره سازد؛ و در آن حال خوبان آنان دعا كنند ولي به اجابت نرسد » (ابن شعبه حراني، تحف العقول، 1363، ص 51/ صدوق، علل الشرايع، ص 766).
از حضرت امير (عليه السلام) نيز گزارش شده كه: «لاَ تَتْرُكُوا الْاءَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلَّى عَلَيْكُمْ شِرَارُكُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلاَ يُسْتَجَابُ لَكُمْ: امر به معروف و نهي از منكر را ترك نكنيد كه بدترين شما، بر شما ولايت / حكمراني يابد و آنگاه دعا كنيد ولي به اجابت نرسد»(نهج البلاغه، كتاب 47).
بر اين اساس، حيات اجتماعي و روابط اجتماعي ما عرصه حاكميت قوانين اجتماعي است. كنش هاي جمعي ما به طور عيني و خارجي پيامد متناسب با خود را به دنبال مي آورد، از اين رو، كنش هاي ما گاه جامعه را به قوت و عزت و رفاه و توسعه مي رساند و گاه موجب ضعف و فقر و توسعه نيافتگي آن مي شود. همه رفتارهاي جمعي ما اين چنين اند، داراي پيامدند و با پيامدهاي خود رابطه وجودي ضروري دارند. بر جامعه و تاريخ و امت (به تعبير قرآني)، سنن و نظامات و قوانيني وجودي، واقعي و عيني و در عين حال، كلي، عمومي و استثنا ناپذير، حاكميت داشته و با شناخت هر رفتار و هر شرايط اجتماعي مي توان، اثر متناسب مترتب بر آن را حدس زد و پيش بيني نمود، و حتي با تغيير نوع رفتار، از وقوع عكس العمل و پيامد آن جلوگيري كرد.

پی نوشت ها :
 

*دكتراي فلسفه اجتماع و عضو هيئت علمي دانشگاه قم
2. ببينيد: الميزان، ج4، ص98-99؛ جامعه و تاريخ، صص 26-30؛ جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن، صص 425-458؛ المدرسه القرآنيه، صص 42-121.
 

منبع:شيعه شناسي 25
ادامه دارد...