«توريه» فن ادبي تامل برانگيز(3)

1)«توريه مبينه» عکس «توريه مرشحه» است، يعني اين لوازم و مناسبات معني بعيد است که آن را همراهي مي‌کند و به «موري عنه» فرصت خودنمايي و جلوه‌گري مي‌دهد تا هالة ارزشي استتار را رها نمايد و مکشوف و مبين شود، از جملة مثال‌هاي آن سخن «ابن سناء الملک» است:‌

اما والله لولا خوف سخطک
لهان علي ما القي برهطک

ملکت الخافقين فتهت عجبا
و ليس هما سوي قلبي و قرطک

1)آگاه باش، به خدا سوگند چنانچه ترس از خشمت نباشد؛ هر آنچه از قبيله‌ات ببينم مرا آسان نمايد. تو شرق و غرب را به دست آوردي و خود فريفته شدي، و آنها چيزي جز دل من و گوشواره‌هايت نبودند.
«خافقين» در بيت اخير دو معني را بر زبان دارد: يکي نزديک و توريه‌ساز که «شرق و غرب» باشد؛ و ديگري دور از فهم و منظور نظر شاعر که «دلش و گوشوارة دوستش» است. اين «توريه» بدون ملاحظة مصراع چهارم، که طرفين «توريه» فاقد لوازم و ملايمات خاص باشند در شمار «مجرده» به حساب مي‌آيد؛ اما با در نظر گرفتن مصراع اخير که حجاب از روي معني بعيد – موري عنه – برمي‌گيرد توريه را «مبينه» مي‌ناميم.
2)«توريه مهيّأه» آن است که پا گرفتنش در گرو عبارتي مقدم يا مؤخر از خود باشد؛ يا اين که محمل توريه متعدد بود و هر يک زمينة حضور ديگري را فراهم آورد.
از مثال‌هاي مورد اول، يکي سخن «ابن الربيع» است که مي‌گويد:

لولا التطير بالخلاف و انهم
قالوا: مريض لا يعود مريضا

لقضيت نحبي فنائک خدمه
لأکون مندوباً قضي مفروضا

(چنانچه توهم فال بد در مخالفت عرف و عادت نبود که گفته‌اند: «بيمار به ديدار بيمار نرود» جان را از سر خدمت دم سراي تو مي‌باختم، تا مرده‌اي باشم که واحبي را به انجام رسانده باشد.)
واژة «مندوب» در بيت دوم محمل دو معني است: يکي عمل رواي شرعي کمتر از حد «مفروض» که متبادر به ذهن است و «موري‌به» نامند؛ ديگري «مردة اشک باران شده» که مراد شاعر است و دور از فهم، و آن را «موري عنه» گويند. چنانکه ملاحظه مي‌شود حضور اين «توريه» و تحقق آن در گرو کلمة «مفروض» است که زمينه‌ساز معني قريب «توريه» گرديده و شبح آن را جان بخشيده.
از مثال‌هاي مورد دوم «توريه مهياه» مي‌توان سخن «عمربن ابي ربيعه» را که در ابتداي آن مقاله گفته آمد برشمرد.

ايها المنکح «الثريا» «سهيلا»
عمرک الله کيف يلتقيان

هي شاميه اذا ما استقلت
و «سهيل» اذا ما استقل يمان

واژه‌هاي «ثريا» و «سهيل» در اين ابيات چنانکه قبلاً اشارت رفته است توريه‌زا هستند، زيرا هر کدام از آنها محمل ستارة معروف به عنوان «موري‌به» و شخصيت مورد نظر شاعر به عنوان «موري‌عنه» است. ولي بايد توجه داشت که پا گرفتن اين توريه‌ها و صلاحيت يافتن هر کدام از «ثريا» و «سهيل» براي اينکه توريه‌ساز باشد در گرو همکاري و همسازي آنها با يکديگر است (ابن‌حجه: 249، بسيوني: 180) تا در نقش لوازم و ملايم هم ظهور و بروز «معني قريب را» به اثبات رسانند، زيرا در جدايي و پراکندگي آنها نزديکي به فهم «موري‌به» آسيب مي‌بيند.
مساله پنجم و آخر اين گفتار ارزش هنري توريه است. هر پديده اعم از هنري و غير آن هنگامي که رخ مي‌نمايد تابع عوامل خاص و انگيزه‌هاي ويژه است، و به عبارتي ديگر واکنشي است به کنش‌هاي متفاوت و يا پاسخي به نيازهاي مختلف. بنابراين طبيعي است «توريه» که پديده‌اي هنري به شمار مي‌رود از اين قانون مستثني نگردد، و ظهور و حضورش بيانگر نکته‌ها و لطيفه‌هايي باشد، از جمله:
1)زمخشري «توريه» را هنري باريک و ظريف به حساب مي‌آورد و آن را پرفايده و کارساز در تاويل و تفسير کلام رمزآميز مي‌داند. (سيوطي: الاتقان 3/285)
2)«توريه» وسيله‌اي است براي رهايي از تنگناهاي پيش آمده، و پرهيز از بر زبان آوردن سخن ناروا و دروغ، چنانکه در پاسخ رسول خدا به شخص اعرابي گفته آمد. (بسيوني: 181)
3)ابن‌اثير، آن را در شمار دلپذيرترين و ظريف‌ترين هنر کلامي به حساب مي‌آورد. (المثل السائر: 2/191)
و از سوي ديگر عبدالحکيم سيالکوتي «توريه» را از هنرهايي مي‌داند که معني مراد و مقصود را چون روي زيبا در پس پرده مي‌نماياند، و اين کار موجب مي‌شود تا دست‌يابي به مطلوب که به زحمت صورت مي‌گيرد از لذت بيشتر برخوردار باشد (حاشية مطول: 1311 ه‍،ص545)
4)گوينده با استفاده از هنر «توريه» مي‌تواند چهرة مراد و مقصود را از نامحرمان بپوشاند.
5)هنر «توريه» از ادوات و ابزار کاتبان سرّ و دبيران ديوانها به شمار مي‌آيد، و قفل صندوق اماناتشان.
6)هنر «توريه» مي‌تواند وسيلة آزمايش هوش و توان ذهني مخاطب باشد.
7)«توريه» وسيله‌اي براي اشباع لفظ به معاني محتمل محسوب مي‌شود.
 

پی نوشت ها :
 

*استاد زبان و ادبيات عرب دانشگاه آزاد اسلامي مشهد