مالكيت شخصيت هاى حقوقى(2)
نویسنده : كاظم حائري
مسائل مستحدثه در الناصريات
۱.فرق ميان ورود آب برنجاست وورود نجاست برآب.سيد قائل به تفاوت ميان آندومىشود و كربودن را تنها درورود بر نجاست آب شرط مىداند.(ص۷۲،م۳).
۲. اگرنمازگزار آب وخاك طاهر و نظيف نيافت از نظر سيد نماز دراين صورت براو واجبنيست و در صورت يافتن آب يا خاك ولوبعد ازوقت،بايدنمازرا قضا نمايد.(ص۱۶م۵۵).
۳. زمان شروع نفاس زنى كه دو قلو بزايد مولف شروع نفاس را از مولد اولمىداند.( ص۱۷۳،م۶۴).
۴. جزء نماز بودن تكبيره الاحرام و تسليم سيد آن دو را از اركان نماز برمىشمارد.(۲۰۸،م۸۲).
۵.عود درظهار اراده مماسه است.اين قول مورد تصديق سيد است: الذى يقوى فى نفسه ان العود هو اراده استباحه ما حرمه الظهار من الوطء واذا كان الظهاراقتضى تحريما فاراد المظاهر دفعه،فقد عاد. (ص۳۵۵، م۱۶۹).
۶.شرط صحت بيع سلم اين است كه سرمايه شناخته شده باشد. نظر مولف آن است كه اگر راس المال معلوم باشد و با مشاهده و يا ديدن مضبوطشد،نيازى به ذكر صفات و اندازه وزن و عددش نيست.(ص۳۶۹،م۱۷۵).
۷. حال شدن دين موءجل با مرگ مديون.سيد بعد از اعتراف به جديد بودن مساله باز اينگونه مىفرمايد: وفقهاء الامصار كلهم يذهبون الى ان الدين الموجل يصير حالا بموت من عليهالدين،ويقوى فى نفسى ماذهب اليه الفقهاء شايد مقصود او از فقها، فقهاى عامهباشد.(ص۴۳۸،م۲۰۱).
۸. حرام بودن ماهى وملخى كه كافر ذمى صيد نموده است.سيد اين قول را نمىپذيردوچون نحوه استدلال او جاى دقت و تامل دارد، آن را به طور كامل مىآوريم. او پساز ذكردليل قائلين به تحريم كه صيد را تذكيه ماهى مىدانند، مىنگارد: واذا وقع التحريم بتذكيه الذمى وانه لا ذكاه له فانما يدخل فى ذلك ما يكون حقيقه منالذبح،وفرى الاوداج و مما لايكون حقيقه ويسمى بهذه التسميه،فجاز الايدخل فى الظاهر،الا بدليل.(ص۴۴۰،م۲۰۳).
جمل العلم والعمل
بخش نخست يا به عبارت ديگر مقدمه كتاب دربيان اصول دين است و بعد به بيان احكامشرعى با رعايت تبويب احكام پرداخته است. موضوعات كتاب عبارت است از:
الف ) بخش عقايد: باب مايجب اعتقاده فى ابواب التوحيد. باب ما يجب اعتقاده فى ابواب العدل. باب مايجب اعتقاده فى النبوه. باب مايجب ا عتقاده فى الامامه و مايتصل به.
ب ) بخش احكام: كتاب الطهاره: المياه الاستنجاء وكيفيه الوضوء والغسل، نواقض الطهاره،التيمم،الحيض والاستحاضه والنفاس. كتاب الصلاه: مقدمات الصلاه،الاذان و الاقامه، اعداد الصلوات المفروضات، افعال الصلاه، ما يجب اجتنابه فى الصلاه، احكام السهو، قضاء الصلاه، صلاه ا لجماعه، صلاهالجمعه، نوافل شهر رمضان،صلاه العيدين،صلاه الكسوف، صلاهالسفر،صلاه الضروره. كتاب الجنائز:
غسل الميت و تكفينه، الصلاه على الميت. كتاب الصوم: حقيقه الصوم وعلامه دخول شهر رمضان،مايفسد الصوم، حكمالمسافروالمريض،حكم من بلغ اوجن اواغمى عليه فى شهر رمضان، قضاء شهررمضان، صوم التطوع وما يكره فى الصيام. كتاب الاعتكاف: معنى الاعتكاف،شروط الاعتكاف،مايفسد الاعتكاف. كتاب الحج:
وجوب الحج والعمره وشروط ذلك، مواقيت الاحرام، فيما يجتنبهالمحرم، سيره الحج وترتيب افعاله، كفاره وفديه. كتاب الزكاه:
شروط وجوب الزكاه،الاصناف التى تجب فيها الزكاه، زكاه الدراهم والدنانير، زكاه الابل، زكاه البقر، زكاه الغنم، زكاه الحنطه والشعير والتمر والزبيب، تعجيل الزكاه، وجوهاخراج الزكاه، زكاه الفطره، كيفيه اخراج الزكاه.
درخورتوجه است كه دراين كتاب مختصر كه براى عموم مردم تاليف شده مقدمه اىنيزدرعقايد و اصول دين باذكر دليل هر اصل اعتقادى نگاشته شده است. نگارش اين گونهمقدمات در باب عقايد درابتداى كتب و رساله هاى عمليه فقهى درآن ادوار امرى مرسومبوده است چنان كه مقنعه مفيد نيز به همين ترتيب آغاز شده است. نام كتاب نيز اشاره به همين دو بعد علمى و عملى دارد. بخش علمى درزمره عقايداست وبخش عملى آن درمسائل واحكام عملى شرعى مىباشد. شيخ طوسى(ره) كتاب تمهيد الاصول را به عنوان شرحى بر بخش اعتقادات اينكتاب تاليف نمود و شاگرد ديگر سيد مرتضى، قاضى ابن براج به شرح قسمت فقه آنپرداختو كتاب شرح جمل العلم و العمل را نوشت.
انگيزه واهداف تاليف كتاب
به احتمال بسيار قوى مقصود او از استاد،شيخ مفيد(قدس سره) بوده است. تاليف رسالههاى فتوايى دراحكام كه نياز مردم را در دسترسى به مسائل شرعىمرتفعسازد، درهمه ادوار فقهى امرى متداول بوده و دراين ميان، سيد مرتضى نيز به اينامرپرداخته است چنانچه شيخ مفيد نيز كتاب مقنعه را با همين انگيزه تاليف نمود. قابل توجه است كه دراين كتاب نيز مانند اكثر رساله ها و تاليفات سيد مرتضى و . ديگر مولفان آن دوران،مولف به درخواست شخص ديگر كه در اين جا استاد ايشاناست اقدام به تاليف نموده است. اين مطلب جاى تحقيق ودقت نظر تاريخى بيشترى دارد تا عللاين امر و اوضاع اجتماعى و علمى زمان تصنيف و تاليف بزرگان آن دوران بيشتر مشخصگردد.
روش فقهى
الف) قسمت بيان اصول عقايد:
ب) مشخصات و امتيازات قسمت فقهى كتاب:
۲.آوردن احكام شرعى به شكل كلى، بدون تعرض فروعات و جزئيات مسائل تاضمنرعايت ا ختصار،مكلف بتواند فروعات مسائل و جزئيات ومصاديق را خود استخراجنمايد. همچنين مسائل به دنبال هم آمده و تفكيكى صورت نگرفته است.
۳. رعايت عبارت هاى متداول دركتب اصحاب،همچنين تبعيت از روش دسته بندى وتبويبمطالب توسط آنها.
۴. رعايت نهايت اختصار دربيان احكام وحتى اگر بعضى مولفان دراين قبيلكتب احيانا روايتى به عنوان شاهد يا بيان فضيلت يك عمل مىآوردند،دراين كتابهيچ گونه تعرضى به اين جهات صورت نگرفته است مگر آن كه ايجاز گويى بيش از حددرتفهيم مطالب خللى وارد نمايد.
۵. گاه نويسنده بعد از بيان راى خويش قول ديگرى را درمساله با عنوان وروى ياالفاظ ديگرآورده است البته دربرخى مسائل و احكام. مثلا درباب مبطلات روزه دوقول راازاصحاب اماميه مىآورد و دومى را اشبه مىشمارد.
۶. به كارگيرى عبارات و كلمات گويا وروان برحسب وضع عرفى آن روزگار، به جاىآوردناصطلاحات پيچيده وتخصصى فقهى.
۷. يكى از موارد بسيار نادرى كه دليل حكمى شرعى را نيز ذكر مىكند، آن استكه درخصوص خطبه نمازجمعه مىفرمايد: والخطبتان لابد منهما،لان الروايه وردت بان الخطبتين تقوم مقام الركعتينالموضوعتين. متن وعبارات اين كتاب به جهت سادگى و اختصارونيز تبعيت از مصطلحاتروش نوشتارى اصحاب،هنوز هم زنده و همسنگ رساله هاى فتوايى متداول زمان ماست.
آرا و نظريات مهم
۲.وجوب اذان و اقامه براى مردان درتمام نمازهايى كه به جماعت باشند درسفر ياحضر ونيز درنمازهاى فراداى صبح و مغرب وجمعه. مىفرمايد:
الاذان والاقامه يجبان على ا لرجال دون النساء فى كل صلاه جماعه فى سفر اوحضر، ويجبان عليهم فرادى، سفرا وحضرا،فى الفجر والمغرب وصلاه الجمعه.
۳.جايز نبودن اقامه درحالت محدث بودن.
۴.جواز اعتكاف تنها درچهارمسجد: مسجد الحرام،مسجد مدينه، مسجد بصره، مسجدكوفهو مساجدى كه امام عادل درآن نماز جمعه به جاى آورده است.
۵. درابتداى كتاب صوم تعريفى از صوم ارائه مىدهد كه قابل دقت است: الصوم هو توطين النفس على الكف عن تعمد تناول ما يفسد الصيام من اكلوشرب وجماع.
۶. وجوب يك بار عمره درطول مدت عمر:وكذلك العمره تجب مره واحده.
وقعيت تاريخى
الثانيه الموصليات المسائل جوابات
از قرائن و شواهد به نظر مىرسدالمسائل الموصليات الثالثه همان كتاب متفرداتالاماميه باشد كه درفهرست كتب(۲۵۲)سيد آمده چون اين رساله نيز از مسائل منحصر به فرد اماميه بحث كرده و هر دومشتمل برحدود صد مساله هستند. البته اطمينان بيشتر موكول به رويت نسخه هاى خطىمتفردات الاماميه است.
بعضى نيز احتمال داده اند كه منظور از متفردات الاماميه كتاب الانتصار است. درمقدمه موصليات ثانيه آمده:اين رساله را درجواب مسائلى كه براىايشان فرستاده شده، نوشته است.
درمقدمه موصليات ثالثه مىفرمايد: به مسائلى كه درماه ربيع الاول سال۴۲۰ فرستاده شده، جواب داده ام به گونه اىكه الفاظآن مختصر باشد و در بهره بردارى از اين مسائل،درنگ كننده را از ديگر كتب بى نياز كند. درابتداى مسائل فقهى موصليات ثالثه، مقدمه اىدرباره راه رسيدن به علمدرهمه احكام، بيان داشته است كه درشناخت روش اصولى ومبانى ايشان بسيار حائزاهميت است. نويسنده دراين دو رساله ازكتاب مسائل الخلاف نام برده است واز رساله دوم( موصليات ثالثه) برمى آيد كه درزمان تدوين اين رساله، هنوز تاليف مسائل الخلافرا تمامنكرده بود: واعلم ان هذه المسائل التى ذكر انفرادالاماميه بها ستوجد مشروحه منصوره بالدلالهوالطرق فى كتاب المسائل الخلاف الشرعيه التى عملنا منها بعضها، ونحن على تتميمهاوتكميلها بمعونه اللّه.
فهرست مسائل مطرح شده دراين دو رساله عبارت است از:
جوابات المسائل الموصليات الثانيه:
جوابات المسائل الموصليات الثالثه:
روش فقهى الموصليات الثانيه والثالثه
به همين جهت حجم بحث ها در هر مسالهفقهى بسته به اهميت آن موضوع و ميزان مخالفت با آن فرق مىكند. سيد قبل از آغاز بحث هاى فقهى درموصليات ثالثه روش خويش را چنين بيانمىدارد: فان هذه المسائل ما اعتمدنا فى نصرتها الاقتصار على الادله الداله على صحيح منها، بلاضفنا الى ذلك مناظره الخصوم على تسليم اءصولها ومناقضتهم، بان بينا القياس لوكانصحيحا،واخبار الاحاد لوكانت معمولا عليها على ما يذهبون اليه،لكانت مذاهبنا فىالشرعيات اولى من مذاهبهم واشبه بهذه الاصول التى عليها يعولون،وركبنا فى ذلك مركباغريبا يمكن معه مناظره الفقهاء على اختلافهم فى جميع مسائل الفقه. ومن نظر فيما خرجالى الان من هذا الكتاب علم ان المنفعه بهعظيمه والطريقه فيه غريبه،ومن اللّه استمدالمعرفه والتوفيق فى كل قول وفعل.
برهمين اساس، مراحل بحث فقهى ايشان را برحسب عموم مسائل فقهى با بررسىجوانب مختلف آن بيان:
۱. بيان راى انتخابى درمساله: ديدگاه سيد به صورت كوتاه و مختصر يا با شرح و تفصيل و يا به همراهبررسىارتباط آن حكم با ديگر احكام فقهى آمده است. دربرخى مسائل به همينمرحله اكتفا نموده و ازذكر مطلبى ديگر چشم پوشيده است.
۲.بيان اقوال و مخالفت هاى عامه: اين ديدگاه ها بيشتر درمسائل مهم ومورد نزاع صورت گرفته (۲۶۳) و در برخىمسائلاصلا وارد اين مرحله نشده است.
۳. استدلال برراى مختار: ادله اى كه به كار گرفته، معمولا عام است و شامل ادله اى كه جهت اقناعخصم واحتجاج،مطرح مىكند نيز مىشود. چنان كه درابتداى مباحث فقهى الموصلياتالثالثه نيز به آن اشاره نموده است. اين ادله به ترتيب اهميت واولويت درحجيت،بهترتيبزير به كار گرفته شدهاند:
۱. اجماع و اتفاق اماميه:
۲. ادله عقلى واصول عملى ولفظى:
الف ) احتياط:
درمساله وجوب روى هم نبودن دودست درنماز نيز به همين طريق تمسك مىجويد: ثم طريق الاحتياط، لانك من لم يضع احدى يديه على الاخرى لاخلاف فى انه غيرعاص ولامبتدع ولاقاطع للصلاه،وانما الخلاف فى من وضعها. فالاولى والاحوطارسالاليدين.
نمونه هاى زياد ديگرى از به كارگيرى اين اصل نيز وجود دارد. به خصوصاحتياط درمباحث باب فروج.
ب) اصل اشتغال:
ج ) تابعيت موضوعات مجعول شرعى از احكام شرع:
۳. ظواهر آيات:
درشرط نبودن شهادت درنكاح مىنويسد: ان اللّه تعالى ذكر النكاح فى مواضع كثيره من الكتاب ولم يشترط الشهادات،فدلعلى انهاليست بشرط فيه.
دراستدلال بر اباحه نكاح متعه مىفرمايد: قوله تعالى بعد ذكر المحرمات من النساء:واحل لكم ماوراء ذلكم ان تبتغوا باموالكممحصنين غير مسافحين فما استمتعتم به من هن فتوهن اجورهن فريضه(نساء،آيه ۲۴). او جايز نمىداند كه عموم يك آيه به خاطر اخبار آحادتخصيص بخورد مثلادرخصوص احكام حبوه مىفرمايد: وقد روت بذلك اخبار معروفه،ويقوى عندى ان لانترك عموم الكتاب باخبار الاحاد، واللّهتعالى يقول:يوصيكم اللّه فى اولادكم للذكر مثل حظ الانثيين فان كن نساء فوق اثنتين فلهنثلثا ما ترك وان كانت واحده فلها النصف(نساء، آيه۱۱).
ونيز درخصوص جواز نكاح زن برعمه وخاله اش بعد از تمسك به عمومات كتابمىفرمايد: فان احتج بقوله(علیه السلام) :لاتنكح المراه على عمتها وخالتها فهو خبر واحد ضعيف ونحملهعلىحظر ذلك اذا لم يقع الرضى منهما.
۴. روايات:
دراين جا نويسنده با ذكر بيش از سه روايت از اصول روايى شيعه مطلب را تمام كرده و آن راجهت حكم قرار مىدهد. مولف چند بار دراين رساله از شيخ صدوق ياد مىكند و رواياتى را از او نقل مىكند. درخصوص حكم آزاد كردن عبد مكاتب و توريث او مىفرمايد: والجهه فى الحقيقه على ذلك والروايات التى تشهد بهذا المذهب فى اصولنا كثيره. دراين جا اخبار را شاهد برمطلب آورده است.
۵.دليل وجهت حكم :
فاما اصحاب الحديث فانهم رووا ما سمعوا و حدثوا به ونقلوا عن اسلافهم، وليسعليهم انيكون حجه ودليلا فى الاحكام الشرعيه، او لايكون كذلك، فان كان فى اصحاب الحديثمن يحتج فى حكم شرعى بحديث غير مقطوع على صحته فقد زل و زور، ومايفعل ذلكمن يعرف اصول اصحابنا فى نفى القياس والعمل باخبار الاحاد حق معرفتها بل لايقع مثلذلك من عاقل وربما كان غير مكلف.
منبع: www.lawnet.ir
ادامه دارد...
/ج