نقش شهيد پاك‌نژاد در پيشبرد انقلاب
گفتگو با محمد حسن خورشيد نام
درآمد
ارتباط شما با آقاي دكتر به صورت مستقيم بود؟
اگربخواهيم جامعه يزد را در آستانه پيروزي انقلاب تا زمان تثبيت انقلاب اسلامي جريان شناسي كنيد، چه عواملي را مهم مي دانيد؟
شخصيت شهيد صدوقي در آن مقطع، طوري نبود كه دستگاههايي مثل ساواك يا شهرباني بتوانند خيلي راحت با ايشان مواجه شوند و سياستهاي خودشان را اعمال كنند. حتي در بعضي موارد، به دليل نفوذ فراوان آيت الله صدوقي، از ايشان حرف شنوي هم داشتند. جريان ديگري هم كه آن موقع در شهر يزد فعاليت مي کرد، جريان انجمن حجتيه بود كه من نمي توانم اين جريان را بطور دقيق بررسي كنم، ولي برداشت من اين است كه در آن زمان، جريان انجمن حجتيه در يزد با جريان كلي اين انجمن در كشور فرق داشت، يعني ضمن اينكه اين جريان در يزد فعال بود، اما سياستهاي كلي انجمن در همه كشور اعمال نمي شد. تعداد زيادي از جوانهاي اين تشكل در استان يزد فعاليت مي کردند، منتها نه در قالب سياستهاي آن. هرچه از آن سالها به طرف سالهاي 1356-1357 مي آييم، اين جريان قويتر مي شود بطوري كه از سالهاي 4-1353 به بعد، فعاليتهاي سياسي اعضا اصلاً مورد قبول انجمن حجتيه نبود.
كارهايي مثل پخش اعلاميه حضرت امام (ره)، نوارهاي ايشان و كتابهاي دكتر شريعتي، حتي نوع برنامه ها و سخنرانيهايي كه ترتيب مي دادند، صرفاً اهداف سياسي را دنبال مي کرد. اين جريان آرام آرام در حظيره قوت بيشتري گرفت و شبها به پاتوق جوانها تبديل شد و بچه ها برنامه هاي مختلف مذهبي را دنبال مي کردند.
مرحوم شهيد پاك نژاد هم در اين جريانات حضور فعال داشت و به صورت هفتگي جلساتي را در دبيرستان رسوليان برگزار مي کرد. آن اواخر هم جلسات پرسش و پاسخي در مجموعه تعليمات اسلامي داشتند كه در خيابان سلمان فارسي، برگزار مي شد. بعضاً اين جلسات در همان مجموعه تا سالهاي 1355-1356 يعني قبل از شهادت مرحوم آقا مصطفي ادامه پيدا كرد و افرادي همچون آقاي راستگو از قم يا جاهاي ديگر دعوت مي شدند، اما چند ماه قبل ازآن، مرحوم شهيد صدوقي درحظيره،سخنرانيهايي را بعد از نماز مغرب آغاز كردند. بعد از مدت كمي، اين سخنرانيها رنگ و بوي سياسي گرفت و مجموعه حظيره تبديل به مجموعه اي كاملاً سياسي- مذهبي شد كه فعاليتها را سروسامان مي داد، مثلاً فعاليتهاي نوجوانان به جريان انقلاب نزديكتر شد يا از افراد مختلف مثل مرحوم فخرالدين حجازي يا آقاي روحاني براي سخنراني دعوت شد.
به اين ترتيب همه فعاليتهاي داخل حظيره از طريق ارتباط با مرحوم شهيد صدوقي صورت مي گرفت و بعدها با ارتباط نزديكتر در بيت ايشان ادامه يافت، اما در دل اين كارها اختلاف نظرهايي پيدا مي شد. يعني طيف هايي كه معتقد بودند كه بايد كارهاي سياسي فعال آشكار و شفاف بكنند يا مواضع ضد شاه داشته باشند، با افراد ديگري كه از انجمن حجتيه بودند عقيده داشتند كه بايد محافظه كارانه تر عمل كرد. حتي يادم است در بعضي از تظاهرات برسر اين مطلب كه شعار «مرگ برشاه» بگويند يانه، بين جوانهاي فعال سياسي و افراد محافظه كار اختلاف بود اما هيچوقت اين مطالب خيلي حاد نشد و همين طور ادامه پيدا مي کرد، چون با اوج گيري تظاهرات در يزد مصادف شد و تمام اين مسائل تحت الشعاع قرار گرفت. در اين مرحله، شهيد صدوقي، شهيد پاك نژاد و افراد مرتبط با آنها مثل امام جمعه فعلي يزد و نماينده محترم ولي فقيه ارتباط مداوم داشتند و فعاليتها ساماندهي مي شد. اين جريان همينطور ادامه پيدا مي كند و به پيروزي انقلاب ختم مي شود.
البته گروههاي مختلف اعم از منافقين يا گروههاي ماكسيستي در شهر يزد هم مثل شهرهاي ديگر، به دنبال اين بودند كه برنامه هاي خاص خودشان را داشته باشند.
يادم است فردي به نام شيرازي اگر اشتباه نكنم آمده بود به يزد، براي اينكه دفتر منافقين را در يزد ايجاد كند، آنها مدتي هم با جاهاي مختلف ارتباط برقراركردند اما موفق به اين امر نشدند. برخلاف خيلي استانهاي ديگر كه توانستند دفتر بزنند و كار كنند، اينجا با مقاومت شهيد صدوقي اين امر برايشان ميسرنشد. به غير از اينها جريان عمده ديگري كه بتواند در يزد خيلي خودنمايي كند، وجود نداشت. البته بالاخره، منافقين توانستند ترورها را طوري پيش ببرند كه در نهايت خود شهيد صدوقي را هم ترور كردند، اما به هر حال جريان فعال سياسي اي كه بخواهد در استان يزد شكل بگيرد، وجود نداشت.
براساس برخي شواهد، گويا انجمن حجتيه در يزد به نوعي استحاله شده و در فعاليتهاي ديگري ساماندهي و اعمال مي شد، اما از طرف ديگر، يكي از كليشه هاي رفتاري يا چارچوبهاي تعريف شده حجتيها اين بود كه با محافظه كاري بيشتري با فرقه هاي ضاله يا فرقه هاي انشعابي مقابله مي کردند و گرنه بقيه برنامه هايشان در نشستهايي خلاصه مي شد كه با هم در آنها مي نشستند و بحث مي کردند.
وجه غالب انجمن حجتيه در آن زمان، مبارزه با بهائيت بود. جزواتي كه در جلسات مختلف داده مي شد، در كل كشور مشترك بود وبيشتر نحو بحث با بهائيت و نحوه شكل گيري آنها و پاسخ به شبهاتشان تدريس مي شد. البته مباحث ديگري هم وجود داشت: مثل بحث انتظار، امام زمان(عج)، حديث، تفسير و چيزهاي ديگر، ولي وقتي جوانها وارد كار شدند، فعاليتهاي مذهبي به مرور متفاوت شد ونگاه عده اي از جوانترها به مسائل تربيتي و مذهبي تغيير كرد. مثلاً رسم نبود كه كارهاي ورزشي، تفريحي و اردويي انجام بگيرد، اما عده اي آنها را راه انداختند، كه مورد مخالفت جدي اعضاي قديمي قرار گرفت، ولي نوع فعاليت، تفكر و انديشه شان تغيير نكرد. به عبارت دقيق تر، شايد بتوان گفت كه انجمن حجتيه بطور نامحسوس به دو شاخه تقسيم شد: يك شاخه جوانهايي كه وارد فعاليتهاي سياسي شدند، اهل خواندن كتابهاي شريعتي بودند و با امام و شهيد صدوقي ارتباط داشتند. يك دسته ديگر هم، قديمي ها بودند كه در حالت قديمي خودشان مانده بودند و مقاومت نمي كردند. در نتيجه چون اين دسته جديد فعاليت بيشتري مي كردند و در جامعه هم فعالتر بودند، قديمي ها كم كم از فعاليتها كنار رفتند.
نقش اصناف پيش از انقلاب اسلامي مثل معلمان، بازاريان، كسبه و اصناف مختلف در جريان انقلاب اسلامي چگونه بود؟
دركنار اينها تعدادي از دانشجويان و دانشگاهيان ديده مي شوند، در ضمن، گروههايي هم بودند كه مبارزه مسلحانه مي كردند. بنابراين، از سال 1342 به اين طرف، گروههاي مختلفي از ميان قشرهاي مختلف مردم يعني معلم، بازاري، كارگر، دانشجو، استاد دانشگاه و روحاني وارد پروسه مبارزات انقلابي شدند. منتها از هركدام، تعدادي معدود و به شيوه هاي مختلف مبارزه كردند. به قول خودتان، بعد از تشكيل گروه مجاهدين خلق، اين جريان منحرف و به يك سازمان التقاطي- منافقين- تبديل شدند. اما اكثر گروههاي مسلحانه ديگر، سلامت خودشان را حفظ كردند و سالم و كاملاً اسلامي كارشان را ادامه دادند تا جريان انقلاب به پيروزي برسد، با اينكه بسياري از آنها دستگير، تبعيد يا شكنجه شدند.
بعد از آن، اگر تظاهرات دانشجويي را نگاه كنيد، متوجه مي شويد كه هر سال در 16 آذر به مناسبتهاي مختلفي اين جريان ادامه پيدا مي کندو در 19 دي باز هم دانشگاه ها بطور جدي وارد اين مباحث مي شوند و در همه مساجد كم كم شكل مي گيرد، ولي وقتي دوباره مساجد را نگاه مي كنيد، مي بينيد كه در هر مسجدي عامه مردم هستند.
به نظر من، تقدم و تاخر ورود مردم به مبارزه را نمي توان به راحتي تفكيك كرد، البته فعاليتهاي سازماندهي شده و منظم دانشگاه و روحانيون را بايد استثنا كرد، اما بطور كلي هسته هاي اساسي و پر جمعيت در مساجد تشكيل شد. از سوي ديگر، نمي توان گفت كه اين آدمها همه فرهنگي، كارگر يا بازاري اند، چون همه نوع آدم در اين مساجد وجود داشت. من نمي توانم، ولي شايد كساني كه در زمينه جامعه شناسي انقلاب مطالعه و تحليل دارند، بتوانند براي نيروها تقدم و تأخر قائل شوند. طبيعي است آنهايي كه به نحوي وابستگيهاي بيشتري به سيستم و رژيم داشتند، يا وابستگيهاي دنيوي بيشتري داشتند، ديرتر به ما پيوستند اما اين نكته را بطور قطع و يقين مي توان گفت كه حضور جوانها در مقايسه با بقيه بيشتر بود. وقتي به انواع و اقسام برنامه ها نگاه مي كنيد، حضور جوانها را بطور محسوس مي بينيد. شايد يكي از دلايل اين امر اين باشد كه زندگي جوان هنوز شكل نگرفته و وابستگي اش كمتراست. در نتيجه، خيلي زودتر افكار و انديشه هاي جديد را مي پذيرد، مايل به تغيير است و وابستگي خاصي ندارد كه اذيت شود، لذا شما حتي مساجد و تظاهرات را هم كه نگاه مي كنيد، مي بينيد حضور جوانها به شدت در آنها پر رنگ است.
نكته ديگرآنكه پستهاي ابلاغي آغاز جمهوري اسلامي، واكنش افرادي را برمي انگيزد. آيا اين كار هيچ وقت به واكنشهاي شديد منجر شد؟
جو حاكم بر‌آن زمان طوري بود كه آنها جنايتكاراني بودند كه به شدت ترسيده بودند، آنها كه اين وضعيت را نداشتند. اصلاً خودشان را در اين مقام نمي ديدند كه به اين مباحث وارد شوند. بعيد مي دانم كه آن موقع خيلي مقاومت جدي اي شده باشد.
گرايش جوانان به انتخابات مجلس اول چگونه بود؟
مسجد حظيره از جمله مساجد فعال بود كه پايگاه اصلي براي ايثارگران يزد، شهروندان يزدي وهم براي كل كشور شناخته شده بود. شهيد صدوقي به عنوان يكي از اركان انقلاب اسلامي فعاليتهايش را در مسجد حظيره متمركز كرده بود، مساجد ديگر يزد به چه صورت بودند؟ آيا در آنها فعاليتهاي محله اي يا منطقه اي صورت مي گرفت يا نه؟
اگر نكته ناگفته اي باقي مانده، بفرماييد.
منبع:ماهنامه شاهد یاران، شماره 46
