نقدي بر كتاب ايران و جهاني شدن، چالش ها و راه حل ها (3)

شماي كلي اثر و نقد آن
 

كتاب ايران و جهاني شدن، چالش ها و راه حل ها از يك پيشگفتار و پنج فصل تشكيل شده است. پيشگفتار اين اثر متعلق به ناشر و فصول اين تحقيق ديدگاه هاي نويسنده پيرامون موضوع تحقيق است. نويسنده در فصل اول طرح تحقيق خود را تشريح مي كند. در فصل دوم كه با عنوان «مباني مرتبط جهاني شدن به ايران» آغاز مي شود ديدگاه هاي خود را نسبت به جهاني شدن تبيين مي كند. در فصل سوم «افكار و تجربيات ايران در تعامل با نظام بين الملل» را بررسي مي كند.
فصل چهارم كتاب دكتر سريع القلم موضوع «جهاني شدن، حاكميت ملي و جمهوري اسلامي ايران» را تحليل مي نمايد و فصل پنچم ـ كه آخرين فصل اين اثر است ـ نتيجه گيري تحقيق مي باشد.
از جنبه شكلي، فصل هاي اين اثر داراي انسجام منطقي و منطبق با عنوان اثر مي باشد. اما از جنبه محتوايي اشكالاتي بر ترتب منطقي محتواي فصل ها وارد است كه به بعضي از اين اشكالات اشاره مي شود:
صرف نظر از فصل اول كه به بنيادهاي اصلي تحقيق يعني سؤالات، مفروضات، فرضيه ها و نظريه ها مي پردازد ودر جاي خود عنوان آن نيز درست هست، عنوان فصل دوم كتاب يعني مباني مرتبط جهاني شدن به ايران، با محتواي اين فصل همخواني ندارد.
نويسنده از ابتداي اين فصل به ويژگي ها و كانون هاي منطقي مربوط به جهاني شدن را از ديدگاه خود بررسي مي كند و تا مرحله نتيجه گيري و پايان اين فصل مشخص نمي كند كه مباني مرتبط جهاني شدن به ايران كدام است. به نظر مي رسد آنچه در اين فصل اهميت و ارزش نقد و ارزيابي دارد ديدگاه آرماني نويسنده نسبت به جهاني شدن است و بقيه مباحث آن ـ كه حدود 30 صفحه از كتاب را به خود اختصاص داده است ـ چيزي جز مكررات بي فايده در تعريف و تمجيد از جهاني شدن نيست.
در حقيقت عمده مباحث اين فصل، مباحثي است كه اغلب هواداران جهاني شدن در غرب و ايران در آثار خود آن را تكرار كرده اند و آقاي دكتر سريع القلم با آوردن خلاصه و گلچين آنها در اين فصل معرفت جديدي نسبت به اين پديده و مباني مرتبط آن با ايران به خواننده اضافه نمي كند. هنوز در تبيين كلي اين فصل، اين سؤال مطرح است كه چرا دكتر سريع القلم عنوان اين فصل را مباني مرتبط جهاني شدن به ايران انتخاب كرده است؟ در حالي كه اين فصل هيچ ربطي به ايران و نسبت آن با جهاني شدن ندارد.
از جنبه كلي، فصل دوم اين اثر، نوعي مطالعه تاريخي از بررسي افكار و تجربيات پاره اي از حكومت گران عصر قاجاريه و پهلوي در برخورد با غرب و سابقه ذهني مردم نسبت به غرب در ايران است. در اين فصل نيز بخشي از تجربيات تاريخي تكرار مي شود كه در حافظه تاريخي ملت ايران روشن و واضح است و معرفت جديدي به همراه ندارد. تمام اين فصل به ناتواني اصحاب قدرت در حكومت قاجاريه و پهلوي در بهره برداري از نظام بين الملل مربوط است و مشخص نيست نويسنده از اطاله 40 صفحه اي اين فصل به دنبال اثبات چه چيزي درباره وضعيت فعلي ايران و نظام جمهوري اسلامي است.
تنها گزاره اي كه از سراسر اين فصل مي توان به دست آورد اين است كه دولتمردان ايران در گذشته استعداد و توانايي لازم را در برخورد با نظام بين الملل نداشتند. اين نتيجه گيري يكي از مواضع اصلي ديدگاه انتقادي نظام جمهوري اسلامي به حكومت هاي قبلي است و به ذات و ماهيت آن نظام ها بر مي گردد، زيرا نتيجه قياس هاي اين فصل در مقدمه آن خوابيده است. چگونه امكان دارد بخش اعظمي از دولتمردان نظام قاجاريه و پهلوي كه اتفاقا بين الملل گرا هم بودند و اغلب هم مورد تأييد قدرت هاي خارجي نيز بودند در خصوص منافع ملي انديشه كنند؟ رژيم قاجاريه و پهلوي نسبتي با منافع ملي نداشتند.
با وجود اين مشخص نيست نويسنده از اين هست به كدام بايد مي خواهد برسد! آيا مي توان با مقدماتي كه آقاي دكتر سريع القلم در اين فصل مي چيند به اين نتيجه رسيد كه چون دولت هاي گذشته ايران توان بهره گيري را از نظام بين الملل نداشتند پس دولت جمهوي اسلامي ايران نيز فاقد چنين قدرتي است؟! اگر چه هيچ دليل عقلي و تاريخي براي اثبات اين گزاره از سوي دكتر سريع القلم در اين اثر ارائه نمي شود ولي با كمال تعجب ايشان در فصل بعدي به چنين نتيجه اي مي رسد نتيجه اي كه فاقد مباني تئوريك، دلايل عقلي و مستندات تاريخي است. در نقد و ارزيابي فصل آخر اين اثر به طور مفصل به دلايل آقاي دكتر سريع القلم و وجاهت عقلي و تاريخي آنها خواهيم پرداخت.

شماي كلي طرح تحقيق و نقد آن
 

كتاب ايران و جهاني شدن، چالش ها و راه حل ها همان طور كه گفته شد از يك پيشگفتار و پنج فصل تشكيل شده است.فصل اول اين اثر طرح تحقيق و فصل آخر (پنجم) نتيجه گيري تحقيق است. ظاهر اين اثر و پيشگفتاري كه قائم مقام مركز تحقيقات استراتژيك بر آن نوشته است نشان مي دهد كه احتمالا اين اثر به سفارش مركز تهيه شده است.
نويسنده در فصل اول مباني طرح تحقيق خود را بيان مي كند. اين مباني را مي توان به شكل زير خلاصه كرد:
هدف تحقيق: بررسي و عرضه راهكار پيرامون نوع تعامل جمهوري اسلامي ايران با فرآيند جهاني شدن (ص15).
ضرورت تحقيق: مفهوم جهاني شدن پس از فروپاشي شوروي، مهم ترين مفهوم در تبيين ماهيت روابط بين الملل، اقتصاد سياسي بين الملل و روابط ميان دولت ها گرديد و نه تنها كشورهاي صنعتي بلكه كشورهاي تازه صنعتي شده نيز مفهوم جهاني شدن را چالش جديد دولتمردان، برنامه ريزان و انديشمندان علوم اجتماعي تلقي مي نمودند... جمهوري اسلامي ايران نيز با توجه به وضع خاص فرهنگي، ماهيت نظام سياسي و انباشته هاي تاريخي خود نيازمند فهم دقيق و علمي پديده جهاني شدن و سپس طراحي كلان فكري و عملي در انطباق (يا عدم انطباق) با اين مفهوم فراگير مي باشد(ص 15).
سؤال اصلي تحقيق: آيا پديده جهاني شدن با حاكميت ملي جمهوري اسلامي ايران در تعارض است يا اينكه زمينه هاي تعامل [با] آن وجود دارد؟(ص16).
مفروضات پايه اي تحقيق: مفروض اول: تجربه ايران با غرب در طي دو قرن گذشته عمده ترين مانع پيش روي تعامل ايران با جهاني شدن است.
مفروض دوم: تا زماني كه خواسته هاي اسلامي جمهوري اسلامي ايران از محيط بين الملل خود جنبه حداكثر گرايي داشته باشد تعارض موجود همچنان ادامه خواهد داشت (ص 16).

فرضيه هاي تحقيق:
 

1. وجوه اقتصادي و فرهنگي جهاني شدن (نسبت به وجوه سياسي آن) با سرعت بيشتري در دهه آينده بر كشورهاي در حال توسعه اثر خواهد گذاشت (ص 16).
2. مباني قانون اساسي، هويت نظام سياسي و تجربيات منفي تاريخ ايران با غرب محدوديت هاي بسياري در پذيرش وجوه فرهنگي و سياسي جهاني شدن پيش روي جمهوري اسلامي ايران مي گذارد (ص 16).
3. تحول جدي و پايدار در سه ميدان متداخل:
الف) تقويت بنيان هاي فرهنگي و ايجاد استحكام در هويت ملي.
ب) ايجاد ثبات سياسي از طريق شايسته سالاري و اتكاي حاكميت و قدرت ملي به طبقات تحصيلكرده، حرفه اي و صاحب سرمايه در كل جامعه و تقليل پوپوليسم.
پ) اجماع فكري و تسلسلي عملي نخبگان سياسي از كانون هاي متعدد قدرت در افق ها و جهت گيري و محتواي راهبرد ملي، آسيب پذيري هاي جمهوري اسلامي را كم مي كند و بهره برداري از امكانات و فرصت هاي به خصوص اقتصادي جهاني شدن را ميسر و تسهيل خواهد كرد(ص 17).
اشكالاتي بر فرضيه هاي تحقيق: نويسنده در تكميل بند 2 فرضيه هاي تحقيق از قاعده روش پژوهش علمي در بيان فرضيه عدول مي كند و به تجويز نظريه قبل از تبيين فرضيه مي پردازد و مي نويسد:
بهره برداري ايران از وجوه اقتصادي جهاني شدن بدون حل و فصل پارادوكس هاي سياسي و فرهنگي ايران و جهان امكان پذير نخواهد بود(ص16).
و سپس نتيجه مي گيرد كه «دستيابي به صلح پايدار از ميان جمهوري اسلامي ونظام بين الملل در حوزه سياسي ـ امنيتي و تعادل معقول در حوزه هاي فرهنگي، اجرا كردن و بهره برداري از ابعاد اقتصادي جهاني شدن در وضع فعلي داخلي كشور با مشكلات اداري، ساختاري، عمراني، فرهنگ داخلي و بي ساماني نظامي تصميم گيري ميان كانون هاي قدرت رو به رو است (ص16).
اين گونه روش هاي غير معمول و غير علمي در پژوهش هاي علمي از ابتدا چنين ذهنيتي را در خواننده ايجاد خواهد كرد كه نويسنده با باورهاي از پيش پذيرفته شده قبل از اينكه فرضيه ها و سؤالات خود را به محك آزمون بگذارد نتيجه پژوهش را اعلام كرده است. بنابراين از قبل مشخص است كه پژوهش به چه سمت و سويي خواهد رفت. همچنان كه اثر آقاي دكتر سريع القلم در همان ابتداي طرح فرضيه قضاوت نهايي خود را آشكار مي كند و به ما مي گويد كه نظام جمهوري اسلامي ايران با توجه به مشكلات اداري، ساختاري،عمراني، فرهنگ داخلي و بي ساماني نظام تصميم گيري ميان كانون هاي قدرت، استعداد حل و فصل پارادوكس هاي سياسي و فرهنگي ايران و جهان را ندارد.
مشكل ديگري كه در پايه هاي اصلي طرح تحقيق دكتر سريع القلم در همان ابتداي پژوهش آشكار مي گردد، اين است كه ايشان به دليل همان گريزي كه از «فلسفي بودن» دارند، در تبيين و تفكيك فضاي بين فرضيه ها و نظريه هاي عميق و دقيق نيستند و همين مسأله باعث مي شود كه در طرح تحقيق ايشان نظريه و نتيجه تحقيق قبل از آزمون و خطاي فرضيه آشكار شود.
اگر چه نگارنده مايل نيست چنين بحث عميق و دقيقي را در نقد اثري مطرح كند كه از تفكر فلسفي و منطقي گريزان است اما براي اينكه محل اشكال فرضيه هاي دكتر سريع القلم مشخص شود اجمالا به تفاوت آنها مي پردازد.
محققان اهل انديشه مستحضرند كه ذهن انسان پس از بررسي جزئيات و استقراي موارد جزئي در موضوعي خاص به احصاي يك ديد كلي نسبت به اين جزئيات مرتبط به هم تمايل پيدا مي كند. اين ديد كلي را در علم فرضيه مي گويند. فرضيه يا به تعبير غربي تئوري، عين بررسي آن جزئيات نيست، بلكه تفسيري است از ذهن درباره آن امور جزئي بررسي شده، ولي اين تفسير يك تفسير احتمالي است.
به تعبير آيت الله شهيد مرتضي مطهري اعلي الله مقامه الشريف، تفاوت انسان و حيوان در همين مشاهدات جزئي و سطحي و تدوين فرضيه و نظريه است. در مرحله مشاهده سطحي، بين انسان و حيوان تفاوت آشكاري وجود ندارد. تفاوت اصلي در آنجايي است كه مشاهدات سطحي به مرحله فرضيه مي آيد. انسان استعداد تفسير مشاهدات سطحي را دارد در حالي كه حيوان ديگر نمي تواند از سطح خارج شود. بنابراين فرضيه يا مقام تفسير مشاهدات سطحي، يك عمل انساني است.(1)
فرضيه عين مشاهدات نيست بلكه تفسيري از مشاهدات است كه بشر براي يك سلسله وقايع، رخدادها و امور متصل و مرتبط و باهم درست مي كند. بعد از مرحله تدوين فرضيه، مرحله آزمون و آزمايش يا به تعبير علما، مرحله تجربه است. همان طور كه استاد مطهري مي گويد تجربه غير از استقراست. قهرا مورد تجربه هميشه محدود است زيرا انسان، نامحدود را نمي تواند آزمايش كند. بنابراين اول فرضيه در يك مورد آزمايش مي شود. يعني به محك عمل گذاشته مي شود، اگر نتيجه نداد كه هيچ، معلوم مي شود كه اين فرضيه يك خيال و وهمي بيش نبوده است و اگر نتيجه داد براي بار دوم و سوم مصاديق ديگري از آن آزمايش مي شود وقتي يقين حاصل شد كه نتايج به دست آمده تصادفي و اتفاقي نبوده است به مرحله اي مي رسيم كه به اين مرحله را تعميم فرضيه يا نظريه و به تعبير غربي ها «دكترين» مي گويند.
تعميم دادن فرضيه ها نيز يك كار فوق العاده ذهني است. در تدوين فرضيه و نظريه ذهن انسان پايش را از حدود عمل درازتر مي كند. او با وجودي كه چند مورد را به محك آزمون و آزمايش گذاشته است ولي نتايج آن را تعميم و گسترش مي دهد.(2) اگر بر مبناي اين منطق علمي بنيادهاي طرح تحقيق اثر مورد نظر را ارزيابي كنيم خواهيم ديد كه متأسفانه دكتر سريع القلم نتوانسته است در تدوين فرضيه هاي خود از پيش داوري و صدور فتواي نهايي پرهيز كند. اين اشكال نه تنها در تبيين فرضيه دوم بلكه حتي در فرضيه سوم نيز آشكار است. در فرضيه سوم نيز دكتر سريع القلم قبل از آزمون، به تجويز و توصيه مي پردازند.
آنچه گفته شد صرفا نوعي اشكال روش شناختي علمي در تدوين طرح هاي تحقيقاتي است كه از نتايج مورد نظر طرح آقاي دكتر سريع القلم چيزي نمي كاهد. اين اشكال نشان مي دهد كه نويسنده محترم نتايج تحقيق خود را با استفاده از روش آزمون و خطاي فرضيه ها و مشاهدات عملي و عيني نگرفته ست بلكه از همان ابتداي تحقيق تمايل داشته است كه فضاي مشاهدات عيني و مثال هاي ـ كه در مورد جهاني شدن ايران، نظام بين الملل و نخبگان عمل كننده در صحنه مي آوردـ منطبق با سطح برداشت ها، علائق و سلايق خود باشد.
نتيجه اي كه در اين مرحله از ارزيابي و نقد بنيادهاي اصلي طرح تحقيق اين اثر گرفته مي شود اين است كه فضاي مورد بررسي دكتر سريع القلم در مورد مفهوم جهاني شدن ايران، موقعيت فعلي و داخلي كشور و نخبگان عمل كننده در اين موقعيت، يك فضاي كاملا ذهني وغير واقعي است. در بخش هاي بعدي نشان خواهيم داد كه آنچه ايشان از مفهوم جهاني شدن و تضاد ايران با فضاي جهاني و ناكارآمدي جمهوري اسلامي ايران نشان مي دهد صرفا فضايي است ساخته ذهن نوستالوژيك جريان هاي غرب گراي سكولار ايران در يكصد و خورده اي سال اخير كه در حسرت غربي شدن ايران مي سوزند و نتوانسته اند به آرمان هاي خود كه همانا رهبري ايران در عصر پرتلاطم تغيير و دگرگوني بود نائل آيند.
به نظر نگارنده آنچه اين جريان ها در نقد ناكارآمدي نظام جمهوري اسلامي در طي اين سه دهه نوشته اند به نوعي نقد ناتواني ها و ناكارآمدي هاي گذشته اين جريان است، زيرا باور نمي كردند كه ايران در سايه رهبري هاي غير غربي و تحت حمايت انديشه هاي اسلامي به چنين موفقيت هاي بزرگي در دگرگوني هاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي نائل آيد و چنين انقلاب بزرگي را در ساختار حيات اجتماعي ايجاد كند.
همه اين دستاوردها در يك نظام پر تناقض و ستيزه جوي جهاني عليه انقلاب اسلامي و در يك فرصت زماني كوتاه (كمتر از يك چهارم فرصتي كه در اختيار غرب گرايان سكولار بود) نصيب نظام جمهوري اسلامي و مردم ايران شد.

پي نوشت:
 

ـ نقل به مضمون از: مرتضي مطهري، مجموعه آثار، ج10، تهران، صدرا، 1375، ص 311 به بعد.
2 ـ‌ نقل به مضمون از مرتضي مطهري، همان، ص 312.
 

منبع:فصلنامه تخصصي 15خرداد _ شماره 11