نقوش برج هاي فلکي بر صنايع دستي ايران

در برخي از آثار هنري و ابزار و اشياي گوناگون، که در گذشته در زمينه هاي مختلف کاربرد داشته اند و اکنون در گوشه و کنار موزه ها يافت مي شوند، مي توان اثري از اجرام آسماني مشاهده کرد. در ميان اجرام گوناگون، نقش صورت هاي فلکي منطقة البروج يا همان برج هاي فلکي بيشتر از بقيه به چشم مي خورد که اين شايد به سبب اعتقادات طالع بينانه و احکام نجوم باشد. در اين مقاله تصويري، نمونه هايي از آثار هنري دوران اسلامي ايران، که نقش هايي از برج هاي فلکي بر خود دارند، معرفي مي شوند.

بشقاب تو گود لعاب دار کاشان
 

از جنس سفال مربوط به قرن هفتم قمري با قطر تقريبي 19 سانتي متر که در موزه ي هنرهاي تزييني بوستن نگهداري مي شود. در بخش مياني تزيينات اين ظرف، دوازه دايره پي در پي قرر دارند که هرکدام نشان دهنده يکي از برج هاي فلکي اند.

شمعدان برنزي
 

اين شمعدان برنزي کنده کاري شده و مرصّع نقره اي که در موزه «ويکتوريا و آلبرت» لندن قرار دارد به شکل زنگوله اي است و به هنر غرب ايران در قرن هفتم تعلق دارد. ارتفاع آن حدود 20 و بيشترين قطر مقطع آن 19 سانتي متر است که از پايين به بالا از آن کاسته مي شود. بدنه اصلي شمعدان که در پايين بخشِ نعلبکي شکلِ زير گردنيِ محلِ قرار دادن شمع واقع شده است، به چهار نوار تقسيم شده که دو نوارپايين تزييات نوشته کوفي دارند. در نوار سوم، که از همه پهن تر است، در دوازده ترنج زيبا تصوير هاي دوازده برج به گونه اي هنرمندانه و نشانه اي(سمبوليک) نقش اندازي شده اند.

آينه فلزي
 

اين اثر اکنون در موزه «توپکاپي سراي» استانبول قرار دارد و به سبب تصويرهاي نجومي اش يکي از جالب توجه ترين اثرهاي دوران اسلامي به شمار مي رود که در مجموع به گونه اي مطلوب و بدون آسيب به جا مانده است. پهن ترين و اصلي ترين نوار روي آن مجموعه اي از 12 دايره با طرح صورت هاي فلکي برج هاي دوازده گانه را در بر گرفته است.

طاس مفرغي
 

اين طاس مفرغي، که متعلق به قرن ششم قمري و از صنايع ساوه است، اکنون به شماره 4130 در موزه ملي ايران قرار دارد. در بخش مرکزي کف اين ظرف، نقش خورشيد با چهره انساني و پرتوهايي مثلث مانند ميان دايره اي محصور شده است و دور آن شش دايره اي ديگر قرار دارند که درون هريک از آنها نماد يکي از برج ها ترسيم شده است. بين اين ها دواير کوچک تري فاصله انداخته است که درون آنها، يکي در ميان، نقش حيواني شبيه شير و نقوشي به طرح اسليمي وجود دارد و سپس دوازه دايره ديگر که درون هريک از آنان نيز با نمادهاي صورت هاي فلکي پر شده است با زمينه اي به طرح نقوش اسليمي ديده مي شود.

کاسه برنجي
 

اين اثر، که اکنون در موزه ملي ايران با شماره 4803 نگه داري مي شود، متعلق به خراسان و قرن ششم قمري است. در سومين رديف از لبه کاسه دوازه دايره، که از دو نوار درهم تابيده تشکيل شده اند، حک شده است. درون هريک از اين دايره ها در زمينه پيچک ها يکي از علايم منطقة البروج قرار دارد.

جام چهل کليد برنجي
 

جام چهل کليد برنجي متعلق به قرن نهم قمري و محل اکتشاف آن خراسان است که اکنون با شماره 20263 در موزه ملي ايران نگه داري مي شود. همه تزييات درون و بيرون اين ظرف شامل کتيبه هايي گوناگون است که به خط نستعليق، ثلث و نسخ نگاشته شده و همچنين بر سطح بيروني آن، درون 12 ترنج، نقوش دوازده گانه اي برج هاي فلکي حک شده است.

جام چهل کليد
 

اين جام يا کاسه برنجي متعلق به دوران صفويه است و با شماره 8540 در موزه ملي ايران نگه داري مي شود. در سطح بيروني آن، نقش برج هاي فلکي درون ستاره اي هشت گوش کنده شده اند. در کف جام، نقش شش صورت فلکي وجود دارد. در مرکز دايره ي برآمده ي وسط جام، نقش زحل با دست هاي متعدد، که در هريک شيئي وجود دارد، حک شده است.

کره فلکي برنجي
 

کره فلکي يا آسماني(نقره کاري شده) که متعلق به قرن ششم قمري(535 ق) است و در موزه ملي ايران به شماره 9825 نگه داري مي شود. اين کره آسماني در پيرامون بر سه پايه و در مرکز بر يک پايه که بر حلقه اي استوار است، مستقر شده و حول محوري مي گردد که از دوقطب آن مي گذرد. دو نوار پهن مدرج با حروف ابجد در نيمه گوي، که عمود بر هم اند، ديده مي شود.
گوي به گونه اي ساخته شده که قادر است دو وضعيت را در نمايش صورت هاي فلکي ارائه بدهد. يعني در سطح کره دو سوراخ اضافي براي تغيير محور کره تعبيه شده است. خط استواي آن به صورت نواري مدرج با حروف ابجد به 360 درجه تقسيم شده است که هريک درجه نمايانگر يک روز است. سطح کره با دوازده نصف النهار عمود بر خط استوا، که از دو قطب مي گذرند، دوازده برج منطقة البروج را بر خط استوا ايجاد کرده و حد فاصل هر دو نصف النهار نماينده يک ماه سي روزه است. ستاره ها و صورت هاي فلکي بسياري نيز به صورت نقاطي از جنس نقره در هر دو نيم کره تعبيه شده اند که برخي از آنها عبارت اند از قنطورس، غراب (کلاغ)، سهيل، عيوق، و مار.
منبع: نجوم، شماره 203.