ظرفيت ها و محدوديت هاي روابط ايران و هند (3)

پ) همکاري دفاعي - امنيتي
 

ايران و هند تاکنون چندين دور گفتگوي استراتژيک برگزار کرده اند. در همين راستا، از اکتبر 2001، وزراي دفاع دو کشور چهار بار با يکديگر ملاقات کرده اند. اين گفتگوها در راستاي کشف فرصت ها و موقعيت هاي مشارکت و همکاري در حوزه هاي دفاعي انجام شده بود که در اعلاميه دهلي نو 2003 مورد موافقت قرار گرفته است. دو کشور همچنين يک گروه کاري مشترک در مورد همکاري هاي امنيتي در حوزه هاي بنيادي مانند مقابله با تروريسم و مواد مخدر تشکيل داده اند تا در مورد معضلات امنيتي ناشي از ترانزيت مواد مخدر و تروريسم، با يکديگر تبادل نظر کنند.
ايران اميدوار است که هند بتواند در ارتقاي سيستم هاي الکترونيکي و ارتباطي، اصلاح و ارتقاء برخي از سيستم هاي تسليحاتي ساخت روسيه به اين کشور کمک کند. از سوي ديگر، هند مشتاق است که منبعي براي تأمين قطعات يدکي و تجهيز سلاحهاي مدرن براي سيستم هاي خريداري شده ايران از روسيه شود. زيرا هند توانايي ساخت مجموعه وسيعي از تجهيزات و ابزار آلات نظامي روسيه را تحت ليسانس اين کشور کسب کرده است. افزون براين، هند در پي توليد و تکميل تسليحات جديدي است تا با جذب خريداران جديد، منافع وسيع اقتصادي را کسب کند و در همين راستا، هند مشتاقانه در پي جذب خريداراني چون ايران مي باشد.
همچنين اولين مانور مشترک دو کشور در درياي عمان در مارس 2003 انجام شد. اين تمرين دريايي در سال 2003، به دو علت، پراهميت بود که : 1- همزمان با افزايش حضور نظامي ايالات متحده در خليج فارس و درياي عمان بود، هر دو کشور هند و ايران از افزايش حضور نيروهاي فرامنطقه اي در آب هاي اين منطقه نگرانند. 2- ديگر اينکه همزمان با افزايش توافقات دفاعي و تعاملات دريايي هند و آمريکا بود.
تمرين دريايي دوم دو کشور، در تاريخ سوم تا هشتم مارس 2006، همزمان با سفر بوش به افغانستان، هند و پاکستان برگزار شد. براساس اعلاميه 27مارس 2006، اين همکاري دريايي در کوچي(kohi) برگزار شد و شامل کشتي هاي بندرعباس و لاوان و يک کشتي آبي - خاکي مي شد و 220 سرباز هندي در آن شرکت داشتند.
روابط دفاعي هند - ايران، پس از اعلاميه دهلي نو در ژوئيه 2003 که دو کشور تصميم به افزايش همکاري هاي دفاعي و موافقت هاي منطقه اي، شامل آموزش و تبادل کارشناسان مي شد، گسترش يافت، برخي از متخصصان اين موضوع را به عنوان بخشي از همکاري استراتژيک بين هند و ايران در خليج فارس و درياي عمان قلمداد کردند. انتظار هند از اين اعلاميه اين بود که بتواند راه را براي به روز کردن سيستم هاي تسليحات ايران که ساخت روسيه است، هموار سازد. هرچند که بخش عظيمي از اين توافقات تا به امروز عملي نشده اند، اما ايران اعلام کرده است که هنوز خواهان بهره گيري از کمک هاي هند در بهره برداري از قايق هاي نظامي، اصلاح تانک هاي T.72 و تسليح پرسنل و نيز براي به روز کردن هواپيماهاي ميگ 29 مي باشد.

ت) همکاري هاي منطقه اي همکاري در افغانستان
 

هند و ايران در افغانستان به منظور تضمين منافع شان با يکديگر همکاري دارند دو کشور نگران تسلط افراط گرايان بر عرصه سياسي افغانستان هستند. هند، طالبان را الگويي از افراط گرايي اسلامي مي بيند که اين کشور در کشمير با آن درگير است و در دهلي نو دست به حملات تروريستي مي زند. هند و ايران هر دو از اقليت اتحاد شمال در برابر طالبان طي سال هاي 2001-1996 حمايت مي کردند. همچنين هر دو کشور از سرنگوني رژيم طالبان حمايت کردند و نيز هر دو به دنبال جلوگيري از دستيابي مجدد قدرت توسط طالبان يا رژيمي مشابه آن هستند. هند وايران به دولت حامد کرزاي کمک هاي اقتصادي مهمي ارائه کردند. ايران به عنوان ياور و همکار افغانستان در بازسازي زيرساخت ها از جمله بازسازي جاده ها و ساير مناطق مرزي افغانستان محسوب مي شود. هند نيز در بازسازي مدارس و ساختمان هاي مشهور در کابل از جمله ساختمان جديد پارلمان، کمک کرده است و نيز در بازسازي جاده ها در جنوب شرق افغانستان ياري رسانده است.

2- محدوديت هاي روابط
 

الف) روابط هند با ايالات متحده
 

با گسترش روابط دهلي نو با واشنگتن، عده اي در واشنگتن معتقدند که روابط دهلي نو با تهران مي تواند به عنوان مانع بزرگي بر سر راه توافقات بيشتر هند - آمريکا به شمار آيد. با اين وجود، کاهش روابط هند با آمريکا در پي برقراري روابط دهلي نو با تهران، محتمل به نظر نمي رسد. در عين حال، هند در تداوم رابطه با ايران، بويژه در بخش انرژي، منافع مهمي دارد.
بسياري در کنگره در مورد رابطه هند و ايران و نيز خطراتش براي منافع آمريکا، نگرانند، برخي نيز در مورد سياست هاي هند در قبال مسائل هسته اي ايران نگرانند. دولت بوش مخالف جدي خود را از پروژه خط لوله صلح اعلام کرده است در حالي که مقامات بلند پايه هند اصرار دارند که اين پروژه به نفع منافع ملي هند مي باشد.
در طول بررسي طرح همکاري هسته اي آمريکا - هند در آوريل 2006 در کميته روابط خارجي سنا، از کاندوليزا رايس در مورد روابط هند با ايران سوال مطرح شد. سوالي که برخي از سناتورها در مورد گزارشي که مطبوعات مبني بر توقف ناوهاي جنگي ايران در بندر کوچي هند به منظور ارائه آموزش به نيروهاي ايراني مطرح کرده بودند که وي آن را نادرست خواند. همچنين رايس ابراز داشت که ما نگراني خود را در مورد برقراري روابط با ايران، آشکارا به هند از جمله در مورد طرح خط لوله گاز ابراز داشته ايم.
در اظهار نظري ديگر "برادشرمن"؛ عضو حزب دموکرات در کنگره آمريکا، در مصاحبه با خبرگزاري پي.تي.آي. هند گفته است، "خط لوله گاز ايران - پاکستان - هند به منزله سرمايه گذاري در تروريسم است. "شرمن مي افزايد" هند بايد نيازهاي انرژي خود را از طريق همکاري با آمريکا تأمين، کند.
به اين موارد بايد اظهارات بوش را بويژه در سفري که سال 2005 به هند و پاکستان داشت، افزود که در آن صريحاً از اين دو کشور خواست تا خط لوله صلح را کنار بگذارند و به منابع انرژي ديگري فکر کنند و اينکه ايالات متحده آماده کمک رساني به آنها در اين زمينه مي باشد.
مخالفت هاي ايالات متحده با اين پروژه، در حد سخن باقي نماند؛ بلکه در عمل نيز از يک سو هند را تحت فشار قرار داد و از ديگر سو تلاش کرد به آن در يافتن منابع ديگر انرژي کمک برساند. مهمترين اقدامات ايالات متحده در اين راستا، انعقاد قرارداد هسته اي با هند بود. به عقيده کارشناسان، يکي از دلايل اصلي انعقاد چنين قراردادي، منصرف کردن هند از پيگيري پروژه خط لوله صلح مي باشد. هميت اين قرارداد به اندازه اي بود که بسياري آن را "امتيازي استراتژيک " تلقي کردند که ايالات متحده به هند اعطاء کرده است. امضاي چنين قراردادي به خوبي نشان مي دهد که ايالات متحده در تلاش براي ناکام گذاردن اين پروژه تا چه حد جدي بوده است.
از سوي ديگر، هند تمايل خود را نسبت به برقراري روابط استراتژي به ايالات متحده تداوم بخشيده است. به عقيده بسياري از تحليل گران، شاهد اين مدعا آنکه روابط استراتژيک هند با اسرائيل و ايالات متحده، گسترش روابط با ايران را محدود مي سازد. اخيراً هم ايالات متحده و هم اسرائيل به هند توصيه کرده اند که روابط استراتژيک، دفاعي و انرژي خود با ايران را محدود سازد.
در حوزه مسائل مرتبط با برنامه هسته اي ايران نيز علي رغم آنکه در اواسط سال 2005، گزارش هايي مبني بر مخالفت هند با ارجاع پرونده اتمي ايران به شوراي امنيت و اينکه احتمالا هند به آن راي منفي خواهد داد، منتشر شد. اما در 24 سپتامبر 2005، هند به قطعنامه آژانس بين المللي انرژي اتمي که ايران را به عدم اجابت تعهدات بين المللي اش متهم مي کرد، رأي مثبت داد. اين امر، هجوم انتقادات احزاب مخالف دولت و نيز تحليلگران مستقل را به همراه آورد. اما دهلي نو از راي خود حمايت کرد و آن را اعطا زمان براي مذاکرات بيشتر و نيز نفع منافع ملي هند دانست.
در ژوئيه 2006، سفير آمريکا در هند آشکارا اعلام کرد که تصويب طرح قرارداد هسته اي بين هند و آمريکا در کنگره، پيامد راي هند به قطعنامه عليه ايران است و بيان کرد که اگر هند نزديکي با آمريکا را انتخاب نمي کرد، اين توافق به تأييد کنگره نمي رسيد. با اين وجود، دهلي نو وجود هر گونه ارتباط بين اين دو موضوع را رد کرد و احزاب مختلف و چپ گرا نيز آن را توهين به حاکميت هند قلمداد کردند. با وجود رأي مثبت هند به ارجاع پرونده ايران به شوراي امنيت در 4فوريه، اين کشور اصرار دارد که راي آن نبايد عاملي براي کاهش روابط نزديک و سنتي با ايران شود.

ب) تعاملات هند و اسرائيل
 

اسرائيل ديگر بازيگري است که از گسترش روابط ايران و هند آشکارا احساس نگراني مي کند. اسرائيل همچنان نگران است که بخشي از تکنولوژي که در اختيار هند قرار مي دهد، مورد بهره برداري ايران قرار بگيرد آريل شارون در ديدار خود از هند در سال 2003، به اين مطلب اشاره کرد. به علاوه مقامات اسرائيل جلسه گروه کاري مشترک اسرائيل و هند پيرامون مقابله با تروريسم در نوامبر 2004، نيز بار ديگر به اين موضوع اشاره کردند که حاکي از اوج نگراني اسرائيل از همکاري هند و ايران است. اهميت همکاري اسرائيل براي هند غير قابل انکار است. اسرائيل دومين تأمين کننده بزرگ تسلحيات مورد نياز هند است. همکاري نظامي بين هند و اسرائيل که از سال 1992 و طي روند عادي سازي رسمي روابط، رو به گسترش گذاشته است، به حوزه هاي مهمي شامل فروش سيستمهاي تسليحاتي بزرگ و آموزش نظامي گسترش يافته است.
تشخيص اين موضوع که آيا اسرائيل در مواضع جديد ايالات متحده نسبت به روابط هند و ايران موثر بوده يا نه، اکنون دشوار است، اما نگراني هاي اسرائيل از اين همکاري ها همچنان قابل توجه باقي خواهد ماند، چرا که اسرائيل يکي از مهمترين طرفهاي معاملات تسليحاتي و دفاعي هند است. در واقع همکاري هاي دفاعي ميان هند و اسرائيل از هنگام عادي سازي روابط در سال 1992 گسترش يافته و مواردي مثل فروش سامانه هاي مهم تسليحاتي و برخي آموزش هاي نظامي را شامل مي شود. تازه ترين نمونه تأثيرات تعامل هند و اسرائيل بر روابط آن کشور با ايران، به مسأله پرتاب ماهواره تجسسي "تکسار" توسط يک راکت ساخت هند به نام "سريهاريکوتا" از پايگاهي در جنوب اين کشور به فضا بوده است. برخي معتقدند که روابط بين ايران و هند، بدنبال تصميم دولت هند مبني بر پرتاب اين ماهواره جاسوسي اسرائيل به فضا، براي نظارت بر فعاليتهاي نظامي و غير نظامي در ايران، با يک مشکل جديد مواجه شده است.
روزنامه انگليسي زبان "تايمز آو اينديا" نيز گزارش خود را بر همين مبنا استوار کرده و نوشته است: "ايران از اقدام چند هفته پيش هند به پرتاب يک ماهوار جاسوسي اسرائيل به فضا خشمگين است. در بخشي از اين گزارش به اظهارات سفير ايران در هند اشاره شده که ابراز داشته است: "مااميدواريم که کشور هوشمند و مستقلي همچون هند فضا و فناوري را در اختيار کشورهاي خواهان انجام عمليات جاسوسي عليه کشورهاي دوست همچون ايران قرار ندهند." روزنامه انگليسي زبان" هندوستان تايمز" نيز در گزارشي تحت عنوان "ايران پرتاب ماهواره اسرائيل را تقبيح مي کند"، نوشت: "ايران نسبت به اقدام اخير هند در پرتاب يک ماهواره جاسوسي اسرائيل اعتراض و ادعاي دهلي نو را مبني بر فني و تجاري بودن اين حرکت را رد کرده و گفته که آن يک موضوع سياسي بود." هندوستان تايمز از قول سفير ايران اضافه کرد "ايران نگراني خود را در سطوح رسمي ابراز اما از صدور يک اعتراض رسمي به دولت هند در اين خصوص خودداري کرده است. "روزنامه انگليسي زبان "هندو" نيز طي گزارش تحت عنوان "ايران نسبت به اقدام هند در پرتاب ماهواره اسرائيل ابراز تاسف مي کند" نوشت: تهران، آمريکا را به تلاش در جهت ايجاد شکاف بين ايران و دوستان اين کشور متهم کرده و گفته است که دهلي نو مي بايستي پرتاب يک ماهواره اسرائيل را از جنبه سياسي بررسي مي کرد.
در بخشي از اين گزارش از قول سفير ايران، آمده است: "انتظار بود اين موضوع از ديدگاه سياسي مورد بررسي قرار مي گرفت. روابط ما با هند خيلي قوي و خوب است. خيلي ها سعي دارند که رابطه ايران را با ديگر کشورهاي دوست همچون هند خراب کنند. من اميدوارم که مردم و دولتها هوشمند بوده و اين موضوع را درک کنند. ما اميدواريم که کشورهاي مستقل فضا و فناوري خود را در اختيار وسايل جاسوسي عليه کشورهاي دوست قرار ندهند."
از سوي ديگر براساس سخنان مقامات نظامي اسرائيل، تکسار با يک سيستم رادار پيشرفته کار مي کند که نسبت به ماهواره هاي اطلاعاتي قبلي اسرائيل توانايي هاي بيشتري دارد. آنها مي توانند با اين ماهواره حتي در شب و در شرايط ابري تصوير دريافت کنند. رسانه هاي اسرائيل گزارش کرده اند که اين ماهواره جديد باعث خواهد شد که اين کشور فعاليت هاي نظامي ايران را بهتر از گذشته تحت نظر داشته باشد.
کارشناسان مي گويند که ارسال اين ماهواره "نقطه عطف مهمي" در تجاري شدن برنامه فضايي چهل و پنج ساله هند به شمار مي رود. به عنوان نمونه، سال گذشته هند براي انتقال يک ماهواره ايتاليايي به مدار کره زمين از دولت اين کشور يازده ميليون دلار پول دريافت کرد. برخي معتقدند که هند مي خواهد در رقابت هاي بين المللي ارسال ماهواره به فضا که شامل آمريکا، روسيه، چين، اوکراين و آژانس فضايي اروپا مي شود، سهيم باشد. بازار جهاني ماهواره هاي تجسسي دو و نيم ميليارد دلار در سال ارزش دارد.

فرجام
 

روابط دو جانبه عمدتاً بوسيله متغييرهايي چون منافع مشترک، آسيب پذيري هاي متقابل و بازيگران ثالث شکل مي يابد و متحول مي شود. روابط ايران - هند نيز از اين قاعده مستثني نيست.
بر اين مبنا مي توان گفت که منافع مشترک، آسيب پذيري هاي متقابل و بازيگران ثالث در ساليان اخير تأثيرات متفاوتي بر روابط ايران هند گذارنده اند، تأثيراتي که در دو دسته کلي ظرفيت ها و محدوديت هاي اين روابط در اين مقاله مورد بحث قرار گرفت.
از اين ميان، انرژي به دليل نياز به سرعت گسترش يابنده هند به اين کالا از يک سو و قابليت هاي گسترده ايران در پاسخ دهي به اين نياز از ديگر سو، مهمترين ظرفيت ها را در روابط دوجانبه پديد آورده است. تجارت و همکاري هاي اقتصادي به دليل همپوشي نيازهاي اقتصادي دو کشور در برخي زمينه ها، بويژه در سال هاي اخير ظرفيت هاي قابل توجهي در روابط دو جانبه پديد آورده است.
افزون براين، در حوزه مسائل امنيتي، اشتراک منافع دو کشور در حوزه هاي مهمي چون همکاري هاي دفاعي و ثابت منطقه اي، ظرفيت ديگري در روابط دو جانبه پديد آورده است.
اما روي ديگر سکه روابط ايران و هند، محدوديت هاي آن است. در اين ميان روابط دو کشور با بازيگران ثالث، متغير اصلي محدود ساز روابط دو کشور است. قرار گرفتن مناسبات هند و آمريکا در قالب مشارکت استراتژيک از يک سو و تعارض ايران و ايالات متحده از ديگر سو، باعث شده تا اين کشور به عنوان بازيگر ثالث، نقش تخريبي و محدوديت زا در روابط ايران و هند بازي کند. اسرائيل نيز به عنوان ديگر بازيگر ثالث نقش مخربي در روابط دو کشور ايفا مي کند. دقت در روابط دو کشور در سال هاي اخير نشان مي دهد که اين متغييرها همواره در تحول اين روابط نقش موثري ايفا کرده اند به بيان ديگر، واقعيت و عينيت روابط دو کشور برآيند اين متغيرهاست.
منبع: فصلنامه راهبرد، شماره 41، پاييز 1385، صص249 - 245.