باز تاب انديشه سياسى عاشورا در شعر معاصر (1)

باز تاب انديشه سياسى عاشورا در شعر معاصر
 

از آنجا كه جوهره حركت عاشورا، حركتى سياسى بود، نگاه سياسى، مبارزاتى و اصلاح‏طلبانه بداناز ديرباز در بين صاحبان انديشه و قلم رواج داشته است. شاعران بسيارى نيز به بعد اجتماعى - سياسىعاشورا توجه كرده در كنار سروده‏هاى پرسوز و نوحه‏هاى جانگداز بر مصائب سيدالشهداء و ياران آنحضرت، بعد حماسى و انقلابى آن را مورد توجه خاص قرار داده‏اند. عناصرى چون ذلت‏ناپذيرى و عزتنفس، ظلم‏ستيزى، افشاى ستم جائران، عدالت و برابرى، اصلاح جامعه و پيكار با مفاسد، و الهام‏گيرىآزادگان از مكتب عاشورا از جمله محورهاى سروده‏هاى انقلابى و سياسى بوده است.
نويسنده در اين مقاله بعد از توجه به بعد سياسى حماسه عاشورا و ذكر محورهاى انديشه سياسىدر نهضت كربلا، گلگشتى در بوستان شعر شاعران داشته، آنها را با عناوين: آزادى و حريت، نپذيرفتنذلت، عدالت و آزادى، مكتب مبارزه، جاودانگى در تاريخ و... سامان داده است.

نگاه سياسى به عاشورا
 

اهل ادب و قلم و شاعران و نويسندگان، به حادثه عاشورا از زاويه‏هاى مختلف نگريسته‏اند و به تبع آن «زاويه نگاه»، آثار شعرى و ادبى آناننيز همان صبغه و درونمايه را يافته است.
جوهره حركت عاشورا، حركت سياسى بود.امام‏حسين(ع) از موضع امامت مسلمين، با نپذيرفتن بيعتيزيد و نامشروع دانستن حكومت امويان و ادّعاى اينكهامامت و خلافت و رهبرى حق مسلّم، مشروع و مغصوب اهلبيت است، از مدينه بيرون شد و چند ماه در مكّه اقامت گزيد ودر آن مدّت، مواضع سياسى خويش را نسبت به حكومت، بامردم در ميان گذاشت و در پاسخ به «استنصار» مردم كوفه ونامه‏هاى دعوت كوفيان و بصريان، مسلم بن عقيل را بهنمايندگى به عراق فرستاد و پس از دريافت گزارش مساعد ازاوضاع كوفه و بيعت هزاران نفر هوادار مسلّح، به قصدتشكيل حكومت اسلامى و برپايى عدل و برانداختن سلطهستم و ريشه كن ساختن غدّه شوم بنى‏اميه، عازم سرزمينعراق شد.
مبارزه با سلطه يزيدى و تلاش در راه احقاق حق ائمه واهل بيت، حركتى سياسى الهى و از شؤون امامت بود كه آنحضرت بدان پرداخت. اين، نگاه واقع بينانه به حركتعاشورااست.
امامت امّت «قدس سره»، در بعد سياسى حركت عاشوراسخنان فراوانى دارد كه جهت نمونه به اين فراز دقّت كنيد:
«تكليف بود آنجا كه بايد قيام بكند و خونش را بدهد، تااينكه اين ملّت را اصلاح كند، تا اين‏كه اين عَلَمِ يزيد رابخواباند و همين طور هم كرد و تمام شد»
[1].
«تكليف الهى خودش را تشخيص داد كه بايد نهضت كند وراه بيفتد، برود و مخالفت بكند و اظهار مخالفت و استنكاركند، هر چه خواهد شد.»
[2].
«آن حضرت به فكر آينده اسلام و مسلمين بود، به خاطراينكه اسلام در آينده و در نتيجه جهاد مقدس و فداكاى او
در ميان انسان‏ها نشر پيدا كند و نظام سياسى و نظاماجتماعى آن در جامعه ما برقرار شود مخالفت نمود،مبارزه كرد و فداكارى كرد.»
[3]
نگاه سياسى و مبارزاتى و اصلاح‏طلبانه به قيام عاشورا، ازديرباز بين اهل انديشه و قلم، كم و بيش بوده است، چرا كهخود سيدالشهدا(ع)، خروج خويش را براى مبارزه با ظلم وبدعت و جهت احياى قرآن و حق و به قصد امر به معروف ونهى از منكر و اصلاح امّت معرفى كرده است:
«...انّما خرجت لطلب الاصلاح فى امّة جدّى...»
[4]
شاعران بسيارى هم به بُعد اجتماعى و سياسى آن نهضتمقدس توجه داشته و آن را سروده‏اند، هر چند در سالهاىنزديك به انقلاب اسلامى، اين نگرش، روشن‏تر و جدّى‏تربوده است و پس از انقلاب، چنين رويكردى عمق و شفّافيتبيشترى يافته و اين از بركات اين نهضت است. به تعبير مقاممعظم رهبرى:
«امروز هم شاعران و گويندگانى هستند كه براى ظلم، وفساد شعر مى‏گويند و اگر انقلاب ما و اين تحوّلى كه در همهاركان ملّت ما پيدا شد به وجود نمى‏آمد، معلوم نبود كه چهمى‏شد و به كجا مى‏رسيد؟»
[5]

انديشه سياسى در قيام كربلا
 

در كنار شاعرانى كه با سروده‏هاى پرسوز و نوحه‏هاىجانگداز خويش، تنها به بُعد عاطفى و نوحه گرى و مرثيه برجسم چاك‏چاك و لب عطشان سيدالشهدا(ع) مى‏پرداختند،شاعرانى هم بودند و هستند كه در آن حادثه، بُعد حماسى وانقلابى و انديشه‏هاى سياسى و الهام بخشى‏هاى اجتماعى ومبارزاتى آن را از نظر دور نداشته‏اند. عناصرى كه درسروده‏هاى شاعران در اين محور وجود دارد، قابل
عنوان‏گذارى به صورت محورهاى زير است:
- ذلت‏ناپذيرى و عزت نفس
- ظلم‏ستيزى و افشاگرى ستم جائران
- حق‏گرايى و دعوت به رهبرى ائمه
- عدالت و برابرى
- آزادى و آزادگى
- احياگرى دين و سنّت‏هاى اسلامى
- رسواسازى باطل و مبارزه با بدعت
- اقامه حق و عدل و امر به معروف و نهى از منكر
- اصلاح جامعه و پيكار با مفاسد
- جاودانگى نام حسين(ع) و شهداى كربلا
- موج آفرينى حادثه عاشورا در تاريخ
- الهام‏بخشى عاشورا به انقلابيون و ستمديدگان
- الهام‏گيرى آزادگان از مكتب عاشورا
- نقد حكومت يزيد و شيوه‏هاى جاهليت اموى
- آگاه‏سازى توده‏ها و دريدن پرده‏هاى غفلت
- تبيين مظلوميّت اهل بيت(ع)
- شايستگى امام‏حسين(ع) و عترت به امامت و پيشوايى
- ضرورت فداكارى و جهاد در راه عقيده و مرام
- شكست سلطه‏ها در برابر سلاح شهادت و مظلوميّت
- برترى شهادتِ با افتخار، بر زندگى ذليلانه
- ضرورت پيام‏رسانى در حماسه‏هاى خونين
- دشمنى ديرينه جبهه يزيدى با اساس اسلام
و...موارد و مفاهيمى از اين دست، كه هم در قيام عاشورا وجود داشته و از درس‏ها وپيام‏هاى اجتماعى و سياسى آن به شمار مى‏رود، و هم در سروده‏هاى شاعران متعهد و آگاهعاشورايى به وضوح ديده مى‏شود.
روشن است كه پرداختن به مفاهيم سياسى ياد شده و تحليل و كاوش آنها در اشعار شعرا،كارى عظيم و پرحجم و بيرون از حوصله اين نوشتار است. ناچار بايد اشاراتى به نمونه‏هايى از سروده‏هاى شاعران داشت، تا گوشه‏اى از بازتاب اين انديشه‏ها در آينه شعر و ادب، روشنگردد. از آنجا كه بهره‏گيرى از شعر، به لحاظ زبان عام و فراگير و جذاب و دلنشين آن، درجاودانه ساختن مفاهيم دينى و اجتماعى مؤثّر است، اهتمام جدّى‏تر در زمينه سرودنشعرهاى آيينى با نگرش‏هاى سياسى اجتماعى به حادثه كربلا و كلاً مضامين مكتبى و حركتِمستمر و ريشه‏دار دين در جامعه، مى‏تواند يكى از گام‏هاى اساسى و ارزشمند به شمار آيد.

گلگشتى در بوستان شعر
 

از محورهاى ياد شده به عنوان انديشه سياسى نهضت عاشورا، به چند نمونه اشارهمى‏شود و ابياتى در باره آنها آورده مى‏شود:

1. آزادى و حريّت
 

ناظر زاده كرمانى مى‏گويد:
اى ياد تو در عالم، آتش زده بر جانها هر جا ز فراق تو چاك است گريبانها اى گلشن دين سيراب با اشك محبّانت از خون تو شد رنگين هر لاله به بستانها بسيار حكايتها گرديده كهن امّا جانسوز حديث تو، تازه است به دورانها در دفتر آزادى، نام تو به خون ثبت است شد ثبت به هر دفتر، با خون تو عنوان‏ها اين سان كه تو جان دادى، در راه رضاى حق آدم به تو مى‏نازد، اى اشرف انسان‏ها قربانى اسلامى با همت مردانه اى مفتخر از عزمت همواره مسلمانها
[6]
مرحوم خوشدل از شاعران پيش از انقلاب، در مفاهيم سياسى اجتماعى نهضت كربلابسيار شعر سروده است. در يكى از آنها كه به فلسفه نهضت حسينى اشاره مى‏كند، مى‏گويد:
بزرگ فلسفه قتل شاه دين اين است كه مرگ سرخ به از زندگى ننگين است
حسين مظهر آزادگى و آزادى خوشا كسى كه چنينش مرام و آيين است نه ظلم كن به كسى نى به زير ظلم كه اين مرام حسين است و منطق دين است همين نه گريه بر آن شاه تشنه لب كافى اگر چه گريه بر آلام قلب تسكين است ببين كه مقصد عالى وى چه بود اى كه درك آن سبب عزّ و جاه و تمكين است ز خاك مردم آزاده بوى خون نشان شيعه و آثار پيروى اين است
[7]
نيز دكتر قاسم رسا، در ترجمه كلام اباعبدالله(ع) مى‏گويد:
گر شما را به جهان دينى و آيينى نيست لااقل مردم آزاده به دنيا باشيد
[8]
در سروده فضل‏الله صلواتى مى‏خوانيم:
درس آزادى به دنيا داد رفتار حسين بذر همت در جهان افشاند افكار حسين با قيام خويش بر اهل جهان معلوم كرد تابع اهل ستم گشتن بود عار حسين
[9]
در يكى از سروده‏هاى محسن حافظى مى‏خوانيم:
جان فدا كردى به راه مكتب آزادگى جان هر آزاده‏اى گردد فدايت يا حسين
[10]
شاعر ديگرى چنين سروده است(در باره عباس بن على):
درس آزادگى عباس به عالم آموخت زانكه شد مست از آن باده كه در ساغر توست
[11]
احد ده‏بزرگى از زبان پيشواى آزادى چنين مى‏سرايد:
منم آزاد مرد ملك هستى منم قانونگذار كشور گُل منم ويرانگر كاخ ستمگر منم روح عدالت گستر گُل
[12]

پي‌نوشت‌ها:
 

[1]. صحيفه نور، ج‏2، ص‏208.
[2]. همان، ج‏4، ص‏15.
[3]. ولايت فقيه، ص‏161.
[4]. مناقب، ابن شهرآشوب، ج‏4، ص‏89.
[5]. ستودگان و ستايشگران، ص‏101.
[6]. رضا معصومى، اشك شفق، ج‏1، تهران، رشيدى، 1366، ص‏339 - 340.
[7]. گلواژه، ج‏1، ص‏105.
[8]. همان.
[9]. همان، ص‏95.
[10]. چلچراغ اشك، ص‏159 و 166.
[11]. همان.
[12]. شب شعر عاشورا، ج‏1، ص‏63.
 

منبع: فصلنامه حکومت اسلامی شماره 27