خانواده

چکیده
 

نهاد خانواده، اصلی ترین رکن جامعه و بستر فرهنگ های گوناگون و زمینه ساز خوشبختی و یا بدبختی انسان ها و امت ها است، و از این رو اسلام –که برنامه سعادت و تکامل بشر است- عنایت ویژه ای به سلامت، و رشد و پویایی این نهاد سرنوشت ساز دارد. موضوع خانواده به طور کلی در سه محور، قابل بحث و بررسی است؛ تشکیل خانواده، عوامل تحکیم و تعالی خانواده و نیز آسیب ها و عوامل فروپاشی آن. اسلام در هر سه زمینه، رهنمودهای بسیار و مهم و عالی و سازنده ای دارد که محقق در این نوشتار به بیان آیات و روایات ائمه معصومین (ع) در این زمینه می پردازد و راهکارهایی را هر چند به صورت مختصر برای خوانندگان عزیز بیان میکند که اگر عزیزان راغب و مشتاق به این مباحث باشند حتما به پاورقی هایی که در ذیل بحث اشاره می شود رجوع می کنند و بحث هایی تفصیلی را در آنجا دنبال می کنند. انشاالله.
کلید واژه: خانواده – خدمت- آسیب ها- زن و شوهر
مقدمه: خانواده از منظر اسلام دارای جایگاه و قداست ویژه ای است که قابل مقایسه با هیچ نماد دیگری نیست. حکمت قداستی که اسلام به خانواده بخشیده است، ارزش گذاری معنوی بر پیوند خانوادگی، زمینه سازی برای تقویت این پیوند و پیشگیری از فروپاشی آن است قداست خانواده، سد محکمی در برابر سوء استفاده جنسی از زن به عنوان یک کالا یا ابزار فروش کالا و در واقع مانع بزرگی نوین زن است. محقق در ایتحقیق به حکمت ها و دلایل متنوع روانی، اخلاقی، اجتماعی و دینی تشکیل خانواده می پردازد وبه بیان آیات و روایات که به تشکیل خانواده تشویق نی کنند اشاره ای دارد و در ادامه بحث محقق عواملی که باعث تحکیم خانواده و یا ۀسیب هایی که برای تحکیم یک خانواده وجود دارد و همچنین به نشانه های یک خانواده موفق اشاره نموده است. حکمت تشکیل خانواده با استفاده از آیات قرآن بدین ترتیب است:
1-نخستین حکمت تشکیل خانواده که قرآن کریم، آن را با صراحت بیان کرده است، رسیدن به آرامش روانی است:«و من ءایته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجاً لتسکنوا إلیها و جعل بینکم مودهً و رحمهً إن فی ذلک لآیاتٍ لقوم یتفکرون»(1)[از نشانه های او این است که از [جنس] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنارشان آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد، آری! در این [نعمت] برای مردمی که می اندیشند، قطعا نشانه هایی است.]
2- سازندگی اخلاقی- تشکیل خانواده یکی از بارزترین مصادیق لباس تقواست. قرآن می فرماید: «یبنیء ادم قد انزلنا علیکم لباساً یوری سوءتکم و ریشاً و لباس التقوی ذلک خیر»(2)[ای فرزندان آدم! برای شما لباسی فرستادیم تا شرمگاهتان را بپوشاند و زیور شما باشد، ولی لباس تقوا، بهترین [لباس] است.] از این آیه استفاده می شود کخ برای مبارزه اساسی با تهاجم فرهنگی این دوران و پیشگیری ار فسادهای تربیتی و اجتماعی و کمک به نسل جوان در جهت سازندگی اخلاقی، هیچ اقدامی موثر تر از فراهم آوردن لباس تقوا (یا همان تشکیل خانواده) برای آنان نیست.
3. سازندگی اجتماعی- امام رضا(ع) در روایتی فرمودند: اگر هیچ دلیل روشنی از کتاب و سنت، به اهمیت تشکیل خانواده وجود نداشت آثارر و برکات گوناگون اجتماعی آن، برای تشویق و ترغیب انسان های خردمند به این اقدام مهم اجتماعی کافی بود. متن روایت: [اگر درباره ازدواج و وصلت، آیه ای روشن[از کتاب خدا] و سنتی پیروی شده [از پیامبر (ص)] و احادیث فراوان نبود، بی گمان [آثار و برکاتی چون:] نیکی کردن به خویشاوند، و نزدیک ساختن افراد دو [به یکدیگر]، الفت بخشیدن میان دل ها، و در هم تنیدن حقوق، و افزودن بر جمعیت، و اندوختن فرزند برای [رویا رویی با] سختی های روزگار که خردمند دانا، به این کار، رغبت نماید و انسان ره یافته درست اندیش، به سوی آن بشتابد.](3)
4. گسترش آرمان توحید* حکمت غایی تشکیل خانواده و هدف نهایی اسلام از این همه تاکید بر تشکیل و تحکیم و تداوم آن، گسترش ارزشهای انسانی، انتشار آرمان هاس توحیدی و سرانجام، جهانی شدن اسلام است و بقای نسل انسان، در واقع مقدمه برای رسیدن به این هدف بزرگ است و در حدیث نبوی آمده است: [چه چیزی مانع می شود که انسان مومن، زن بگیرد؟ شاید خداوند به او فرزندی روزی کند که زمین را از «لا اله الاالله» سنگین کنند.](4)
نتیجه نهایی: بدون آرامش روانی، نمی توان از جوان انتظار تقوا داشت بدون آرامش روانی نه نسل سالم . صالح پدید می آید و نه سازندگی اخلاقی و اجتماعی اتفاق می افتد و نه ارزش های دینی و آرمان توحید، گسترش می یابد. بحث را با ایات و روایاتی از ائمه معصومین (ع) ادامه می دهیم تا اهمیت بحث برای خوانندگان عزیز روشن شود و با مدد و إستعانت بیشتر بتوانیم بحث را ادامه دهیم:

آیات
 

«و وهبنا له أَهله و مثلهم معهم رحمه منا و ذکری لاُلی الأَلبب»(5) [و خانواده اش را به او بخشیدیم، و همانند آنها را بر آنان افزودیم تا رحمتی از سوی ما باسد و تذکری برای اندیشمندان]«یأیها الذین ءامنوا قوا أَنفسکم و أَهلیکم فاراً و قودها الناس و الحجاره علیها ملئکخ غلاظ شداد و لا یعضون ما أمرهم و یفعلون ما یؤمرون»(6)[ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید؛آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و آنچه را فرمان داده شده اند (به طور کامل) اجرا می نمایند!]«و إن خفتم شقاق بینهما فاعثوا حکما من اهله و حکما من أهلها أن یرید إصلحا یوفق الله بینهما إن الله کان علیماً خبیراً»(7)[و اگر از جدایی و شکاف میان آن دو (همسر) بیم داشته باشید یکداور از خانواده شوهر و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید (تا به کار آنان رسیدگی کند) اگر این دو داور تصمیم به اصلاح داشته باشند، خداوند به توافق آنها کمک می کند؛ زیرا خدا دانا و آگاه است(و از نیات همه با خبر است).] «جنت عدن یدخلونها و من صلح من ءابائهم و إزواجهم و ذریتهم و الملئکه یدخلون علیهم من کل باب»(8)[ (همان) باغهاب جاویدان بهشتی که وارد آن می شوند؛ و همچنین پدران و همسران و فرزندان صالح آنها؛ و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می گردند... .]

روایات
 

امام رضا فرمودند: [سزاوار است مرد، زندگی خانواده خود را توسعه بخشد تا مدام آرزوی مردن او را نداشته باشند.](9) امام صادق(ع) فرمودند: [ای علی! لحظه ای در خدمت خانواده بهتر است از عبادت هفتاد هزار سال.](10) امام صادق(ع) فرمودند: [ای علی! خدمت به خانواده کفاره گناهان کبیره است.](11) پیامبر (ص) فرمودند: [هر کس وارد بازار شود و هدیه ای خریده و آن را برای خانواده خود ببرد، همانند کسی است که برای گروهی نیازمند صدقه ای برد و باید از دادن هدیه از دختران شروع کرد.](12) امام علی(ع) فرمودند: [هر کس تغافل نکند و از بسیاری از امور جزئی زندگی چشم پوشی ننماید عیش و زندگی او ناگوار می شود.](13) پیامبر (ص) فرمودند: [با ایمان ترین مردم، خوش اخلاق ترین آنها و مهرورزترین شان به خانواده خود است.](14)
امام صادق(ع) فرمودند: [پنج چیز است که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد، پیوسته زندگیش لنگ، هردش سرگشته وفکرش مشغول می ایت: اول: تندرستی، دوم: امنیت سوم: فراخی در روزی، چهارم: همدم سازگار. راوی می گوید عرض کردم: منظور از همدم سازگار چیست؟ فرمود: زن نیک و فرزند و همنشین نیک- و پنجم: که جامع همه اینهاست، آسایش.](17)امام علی (ع) فرمودند: [زندگی، گاه شیرین و گاه تلخ است.](18) امام علی (ع) فرمودند: [خوشترین و آسوده ترین زندگی را کسی دارد، که خداوند پاک او را قناعت ببخشد و همسری پاک و شایسته عطایش فرماید.](19)استاد گرانقدر حجه الاسلام و المسلیمن حاج آقا مهدی نیلی پور در کتاب بهشت اخلاق(20) خود اصول و نشانه های کی خانواده موفق را اینچنین بر می شمارند.:
1- محبت سرشار
2- حفظ اسرار
3- قناعت و ساده زیستی
4-پرهیز از اسراف
5- عدالت محوری
6- وجود امنیت عاطفی
7- وجود نظم، بهداشت و سلامت روان
8- مراقبت و دفاع از یکدیگر
9- تعاون، تفاهم و مشارکت
10- حضور به موقع به مقدار نیاز در محیط خانواده
11- توسعه اقتصادی
و آفات یک زندگی سالم وشاداب را این چنین بر می شمارند:
1- چشم و هم چشمی
2- توقعات بیجا
3- بدخلقی
4- آزادی بیش از حد
5-مشغولیات بیش از حد خارج از خانه
6-اعتیاد
7- سرد مزاجی
8-زیاد ماندن مرد در خانه
9- کتمان محبت
10- بی صبری
11- بی نظمی
12- عدن آراستگی ظاهری افراد
13- تنبلی افراد
14- افسردگی
15- معصیت خدا در خانه
16- دخالت دیگران
17- استبداد نظر
18- رفاه و آسایش بیش از حد
19- شهوت زدگی زن و مرد
20- نبود آرامش در محیط خانه
اما حاج آقا محمد ری شهری در کتاب تحکیم خانواده خود(21)، عوامل تحکیم خانواده را اینچنین بر می شمارند:
1- محبت و مهربانی و عطوفت: (همان محبت میان زن و شوهر و دوست داشتن فرزندان و اندازه دوست داشتن خانواده را ملاک قرار داده اند.
2- خوی های والا و کردارهای نیکو:
( که همان خوش اخلاقی و خوش رفتاری و خدمت زن و کمک شوهر ، شکیبایی زوجین، و قناعت و چشم پوشی و خرسندی و غیرت را مورد بحث قرار داده اند.)
3-تربیت دینی: در اینجا ملاک تحکیم خانواده ا حفظ خانواده از آسیب های عقیدتی، اخلاقی و رفتاری و نقش دعا و نماز در رهایی تنگناهای زندگی قرار داده است.
4- پاسداشت حقوق: یکی از مهمترین بحث هایی که از نظر محقق مورد توجه و قابل تامل است این قسمت از سخن این بزرگوار است که حقوق دو جانبه زن و شوهر، حقوق زن بر شوهر و حقوق شوهر بر همسرش را بیان می فرماید.
5- عامل دیگر را برای تامین نیاز های اقتصادی خانواده بیان می فرمایند که نظرشان ایت است که گشاده دستی برای خانواده داشته باشیم و در عین حال توازن میان دخل و خرج برقرار سازیم.
6- پاسخ دادن به غرایز جنسی: که این بیان نیاز به یک بحث مفصلی دارد که بسیار بسیار قابل تفکر و تعقل می باشد.در اینجا باید هر کدام از زن و شوهر بتوانند نیاز های جنسی یکدیگر را بر آورده سازند تا در گرو این وظیفه استحکام خانواده محکمتر گردد و هیچ عاملی نتواند این استحکام را متزلزل سازد.
7- آخرین موردی در اینجا برای تحکیم خانواده بیان می فرمایند: دعا کردن است: دعا کردن برای خانواده برای پدر و مادر و برای فرزندان و نهی از نفرین کردن فرزندان می باشد.اما خانواده هم مانند همه نهادهای پر ارزش دیگر، ممکن است در معرض انواع آسیب ها و آفت هایی قرار گیرد که استواری و پویایی آن را تهدید کند پیشوایان بزرگ اسلام در کنار تبیین عوامل تحکیم خانواده، رهنمودهای بسیار ارزشمند و مهم را در جهت پیشگیری از این آفات ارایه کرده اند. که این حقیر برای این که وقت عزیزان زیاد گرفته نشود، آنها را به صورت خلاصه و تیتروار بیان می کنم و عزیزان را رجوع می دهیم که به منابع اصلی رجوع کنند و کمال استفاده را از بحث ببرند. انشا الله.این رهنمود های دینی برای جلوگیری از فروپاشی تحکیم خانواده به شه دسته تقیم می شود: 1- آسیب های کلی خانواده 2- آسیب های مرتبط با مرد 3- آسیب های مرتبط با زن و اما
1- آسیب های کلی: که آفاتی هستند که معمولا از ناحیه زن و یا شوهر نیستند؛ بلکه پدر و مادر و یا اشخاص دیگر، آنها را ایجاد می کنند.این آسیب ها عبارتند از:

الف) تحمیل پیوند زناشویی:
 

نخستین شرط خانواده پایدار، آزادی دختر و پسر در انتخاب همسر و تحمیل نکردن پیوند زناشویی بر آنهاست. پس ازدواج های تحمیلی پایدار نمی مانند (البته راهنمایی پدر و مادر برای انتخاب همسر فقط در حد مشورت و راهنمایی ضروری است.)

ب)مهریه سنگین:
 

حکمت مهریه، تعدیل روابط زن و مرد و نیز پیوند دادن آنها به یکدیگر است چون مرد در مقابل غریزه، از زن ناتوان تر است این ویژگی همواره به زن فرصت داده است که به دنبال مرد نرود و زود تسلیم نشود برعکس، مرد را وادار کرده است که به زن، اظهار نیاز کند و برای جلب رضای همسر، و به احترام موافقت او، هدیه ای نثار او می کرده است. مهریه، با حیا و عفاف زن، هم ریشه است پس حالا نبادی میزان مهریه، با حکمت آن در تضاد باشد چون باعث یک آفت در تحکیم نهاد خانواده می شود و در روایات سنگینی مهریه را موجب کینه و دشمنی خانوادگی معرفی کرده است.(22)

ج) ازدوا با انگیزه های غیر ارزشی:
 

نخستین ادب از آداب تشکیل خانواده، درستی انگیزه آن است، از این رو ازدواج کردن با هدف تقویت طایفه، خودنمایی، شهرت طلبی، و بهره گیری از ثروت یا موقعیت خانوادگی همسر، ضد ارزش و نکوهیده شمرده شده است.پس رعایت نکردن این ادب آفت نهاد خانوادگی و زمینه ساز فروپاشی آن است مثلا در روایت داریم: زنان را [به خاطر تقویت روابط خویشاوندی] با خویشاوندانشان تزویج نکنید؛ زیرا این کار، به بریده شدن روابط خویشی می انجامد.(23)

د) ازدواج، پیش از رشد عقلی:
 

در روایات اسلامی، به خانواده ها تاکید کرده که هنگام بلوغ فرزندان، زمینه ازدواج آنها را فراهم کنند. این سخن به این مفهوم می باشد که ازدواج پیش از رشد عقلی زوجین، آفت تحکیم خانواده است و ممکن است به جدایی بینجامد.

2- آسیب های مرتبط با مرد:
 

الف- آزار دادن همسر
ب- بدخویی و کتک زدن همسر
ج- بخل و بداخلاقی با همسر
د- بی تدبیری و تحقیر کردن همسر
هـ- تنوع طلبی و غیر ورزی نا به جا
و- تهمت زنا زدن به همسر

3- آسیب های مرتبط با زن
 

الف- آزار دادن شوهر
ب- ناسپاسی نسبت به شوهر
ج- انتظارات بی جا از شوهر
د- عصبانی کردن شوهر
هـ- مکلف کردن شوهر به َآنچه در توان او نیست.
و- منت نهادن بر شوهر
ی- خدا آرایی برای غیر شوهرش
ک- خیانت کردن
گ- مدارا نکردن با شوهر
م- بُلهوسی (تنوع طلبی در ازدواج)
در کتاب معراج السعاده(24) نکات جالبی راجع به آداب رسیدگی مالی به خانواده بیان شده است که بدین ترتیب است:
1- انفاق و رسیدگی خانواده به خاطر خدا.
2- از به دست آوردن مال حرام و شبهه ناک اجتناب شود.
3- از سختگیری به خانواده پرهیز شود تا آنان تحت فشارهای مختلف، فاسد و ضایع نشوند.
4- از اسراف پرهیز شود تا نتیجه تلاشهای روزانخ مرد به دست خودش خراب نشود و از زیانکاران نشود.
5- مرد یازن نباید خود یا بعضی از افراد خانواده را به چیزهای خوب مقدم بدارند و از دیگر اعضاء سلب کنند (مگر مواردی که اضطراری که به خاطر بیمار یاضعف و.. پیش آید.)
6- تعریف و توصیف چیزی را کخ نمی تواند یا قصد ندارد برای ایشان بخرد، پیش روی ایشان نکند.
7- هنگام خوردن غذا، همه افراد خانواده را بر سر سفره بنشاند (در روایت آمدهاس: خداوند و ملائکه او بر خانواده ای که با هم غذا می خورند می رود.)

نتیجه کلی:
 

طبق آیات و روایات که مطرح شد، یک دیدگاه . یک فرهنگ اصیل در زندگی مشترک وجود دارد؛ و آن اینکه در باور اندیشه زن و مرذ باید زندگی بر اساس مودت و محبت شکل گیرد و اگر چنین شود سخن و گفتگو درباره بسیاری از حقوق، غیر ضروری می شود.

نکات پایانی
 

1.رعایت حقوق خانواده و خویشاوندان، لازمه تقواست.
2.بنیان خانواده بر تقواست و مراعات آن بر همه لازم است.
3.رمز تزلزل بسیاری از خانواده ها، تنگ نظری و بخل و حرصی است که انسان را احاطه کرده است.
4.با پیدایش گره در زندگی، نباید مایوس شد، بلکه مسیر را باید عوض کرد.
5.رعایت سلسله مراتب و موقعیت سنی در خانواده و جامعه لازم است.
6.بارها در قرآن آمده است که افراد صالح یک خانواده، در بهشت نیز در کنار هم خواهند بود و از مصاحبت با یکدیگر لذت خواهند برد.
7.خانواده بهشتی، خانواده ای است که بین اعضای آن همبستگی و صمیمت در مسیر حق باشد.
8.یکی از راههای تربیت، توجه دادن افراد به نیکی و فضیلت نیاکان و خانواده است.
9.از والدین و خانوداه صالح جز فرزند صالح انتظار نیست.
10.صالح بودن پدر و مادر و خانواده در رفتار و کردار فرزند موثر است .
11.اولین مرحله تربیت، کانون خانواده است.
12.نیازمندی نوزاد، منحصر به غذا نیست، بلکه او به خانواده و کانون محبت نیز احتیاج دارد.
13.وقتی پدر و نان آور خانواده از کار می افتد همه فرزندان حتی دختران نیز مسئول هستند.
14.روابط حسنه میان والدین وفرزندان وآزادی بیان در خانواده، یک ارزش است.
15.همه اعضای خانواده پیشنهاد بدهند، ولی تصمیم نهایی با سرپرست خانواده است.
16.قرآن نسبت به تشکیل خانواده و اقدام برای ازدواج، دستور اکید داده و سفارش کرده که فقر از نترسید، اگرتنگ دست باشند، خداوند از فضل و کرم خود، شما را بی نیاز خواهد کرد.
17.هر کس یا هر عملی که آرامش و مودت و رحمت خانواده را خدشه دار کند، از مدار الهی خارج و در خط شیطان است.
18.خداوند ساده زیستی را برای خانواده رهبزان دینی، امری نیک و حسن می داند.
19.احکام الهی برای برقراری عدالت و حفظ حقوق خانواده است گرچه در دلها توقع چیز دیگری باشد.
20.در خانواده گفتگوی پدر با فرزندان، عاطفی و محترمانه باشد.](26)

پي‌نوشت‌ها:
 

1.سوره روم، آیه 21
2.اعراف، آیه 26
3.تحکیم خانواده، ص50، به نقل از کافی، 5، 373، 7 و مکارم اخلاق، 1، 449، ح1541، و بحار، 103، 264، ح4
4.تحکیم خانواده ص 56 به نقل از کتاب من لا یحضره الفقیه، ج3، ص382، ح 4340، وسایل الشیعه، 14،ف 2، 3
5.سوره ص، آیه 43
6.سوره تحریم، آیه 6
7.سوره نساء، آیه 35
8.سوره مبارکه رعد، آیه 213
9.بهشت اخلاق، 2، ص446 به نقل از جامع السعادات، (2، 143)
10.بهشت اخلاق، 2، ص446 به نقل از جامع السعادات، (2، 143)
11.همان
12.میزان الحکمه، ح7911
13.میزان الحکمه، 9، 4375، ح15220
14.گنجینه معارف، 2، ص261، به نقل از بحار، 71، 387
15.گنجینه معارف، 2، ص261، به نقل از مکارم الاخلاق، 1، 44
16.گنجینه معارف، 2،ص 262، به نقل از بحار 78، 136
17.میزان الحکمه، 9، ص 4241، ح 14766 به نقل از خصال، 284، 34
18.میزان الحکمه، 9، ص4241، ح 14767، به نقل از غرر الحکم، 6807
19.میزان الحکمه، 9، ص 4243، ح14775، به نقل از غرر الحکم، 512
20.میزان الحکمه، 9، ص4239، ح 14756، به نقل از غرر الحکم 3295
21.بهشت اخلاق، 1، 124
22.تحکیم خانوداه از منظر قرآن و احادیث، ص191
23.تحکیم خانواده، ص 418 به نقل از کنز العمال، ج16، ص 324، ح 44731
24.تحکیم خانواده، ص 420، به نقل از فردوس، 5، 22، 7329
25.معراج السعاده، ص419
26.گنجینه معارف، 2، ص 269-268
 

منابع:
1.قرآن کریم
2.میزان الحکمه همراه با ترجمه فارسی، محمد محمدی ری شهری، قم: دار الحدیث، ویرایش سوم، 1379
3.سیری در رساله حقوق امام سجاد(ع)، سلسله گفتار های آیت الله یثربی، فرهنگ آفتاب، مهر 1382 دوره 3 جلدی
4.معراج السعاده، ملا احمد نراقی، قم: هجرت، تابستان 1381
5.بهشت اخلاق، مهدی نیلی پور، قم: موسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر(عج)، پاییز 1386
6.گنجینه معارف، محمد رحمتی شهرضا، انتشارات صبح پیروزی، چاپ نوید اسلام، 1386
7.تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، محمد محمدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ سوم 1390