نویسنده: حیدر علی بلوجی
کاربرد سلاحهای شیمیایی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و پیامدهای استراتژیک آن
چکیده
این مقاله با یک ورود تاریخی به موضوع، ابتدا به اجمال با بیان تاریخچهای از کاربرد سلاحهای شیمیایی در جریان جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم و دیگر جنگهای محدود پیش از وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، به بررسی موازین بین المللی جلوگیری از استفاده و اشاعه این قبیل سلاحها میپردازد. در بحث مربوط به جنگ ایران و عراق، سیر استفاده این کشور از سلاحهای شیمیایی علیه نیروهای نظامی و مردم غیر نظامی ایران و همچنین علیه مردم خودش مورد بررسی قرار گرفته و در پایان برخورد سازمان ملل و کشورهای غربی با این اقدام غیر انسانی عراق تشریح شده است.واژههای کلیدی: سلاحهای شیمیایی، کنترل تسلیحات، جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، جنگ ایران و عراق، دادگاه صدام.
مقدمه
در تاریخ زندگی بشر شواهد زیادی حاکی از تلاش انسان به منظور استیلا بر دیگران وجود دارد. در این راستا، انسانها به دلایل مختلف در قالب قبایل و در مناطق گوناگون با یکدیگر جنگیده و در این ستیزها از ابزارهای مختلف از جمله سلاحهای شیمیایی استفاده کردهاند. در زمانی که حقوق قراردادی جنگ هنوز تدوین و لازم الاجرا نشده بود، غلبه بر نیروهای دشمن یکی از اهداف غایی طرفین جنگ محسوب میشد ولو این هدف از طریق به کارگیری سلاحهای شیمیایی تحقق یابد، به عبارت دیگر، در این دوران اصل حاکم، مثل معروف «ضرورت، قانون نمیشناسد» (1) بود.به طور کلی، کاربرد سلاحهای شیمیایی در جنگ، تاریخچهای دارد که با بررسی این دوره، علاوه بر اینکه برخی از حقایق مربوط به این امر آشکار میشود، بر اساس یک مطالعه تطبیقی میتوان نوع، میزان، روند و ماهیت آثار و پیامدهای هر کدام از جنگهایی را که در آنها سلاح شیمیایی به کار رفته است، به طور مقایسهای سنجید. این امر، به ویژه از دیدگاه کشور ما که طعم تلخ جنایات شیمیایی صدام را چشیده و در طول تاریخ بزرگترین و آخرین قربانی کاربرد وسیع و سازمان یافته سلاحهای شیمیایی بوده است، اهمیت این مطالعه را دو چندان میسازد. زیرا، به هر تقدیر علاوه بر این که تجربه فوق، بخشی از تاریخ ما را تشکیل میدهد و واکاوی و ارائه آن، درسهای برگرفته از آن را برای نسلهای آینده و ملتهای دیگر ماندگار خواهد ساخت؛ پیامدهای استراتژیک و نقش موثر کشورمان را در همکاری سازنده برای تأمین و تقویت صلح و امنیت بین المللی روشن کند.
بنابراین، در مقاله حاضر با نگاهی مقایسهای به تاریخ کاربرد سلاحهای شیمیایی، به خصوص با تمرکز بر کاربرد این سلاحها در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روند کاربرد، نتایج و پیامدهای آن را در رابطه با هر کشور درگیر و نیز در سطح نظام بین الملل پی میگیریم.
استفاده از سلاحهای شیمیایی تا قرن 19
تاریخ دقیق اولین کاربرد ماده شیمیایی به عنوان یک سلاح جنگی مشخص نیست. طبق اسناد و شواهد موجود از ابتدا به طور غیر منظم، ناقص و محدود و به صورت ساده از عوامل شیمیایی در جنگها استفاده میشد. در زمانهای گذشته، برای اولین بار بشر از نفت و قیر به عنوان عامل شیمیایی استفاده کرده است. استفاده از مواد شیمیایی دودزا در زمان قدیم نیز رایج بود. در جنگهای ساسانیان و رومیها به منظور تسخیر دژهای دشمن، سپاه ساسانی نقبهایی حفر میکرد و به هنگام برخورد با نقب دشمن «دو طرف میکوشیدند سربازان حریف را با سوزاندن گوگرد بیرون برانند» (2) همچنین در یونان قدیم با ترکیب قیر، گوگرد و مواد چسبنده، مادهای میساختند که هنگامی که در آب ریخته میشد،: آتش میگرفت، این ماده را آتش یونانی میخواندند. در جنگ ترکان عثمانی برای فتح استانبول به سال 1453 م. «مدافعان شهر برای مقابله... با پخش دود حاصل از سوزاندن گوگرد که همان SO2 میباشد ترکها را دچار خفگی مینمودند.» (3)عصر نوین جنگهای شیمیایی
تاریخ جدید جنگهای شیمیایی به سال 1899 در جنگ انگلستان با بوئرها (مهاجرین هلندی ساکن آفریقای جنوبی) برمیگردد. «در آن جنگ ارتش انگلستان از توپهای حاوی اسید پیکریک استفاده کرد که اثر تهوع زا داشتند» و نیز بنا به نوشته شارل روسو حقوقدان معروف «در جنگ ترانسوال، انگلستان از گلولههای توپی استفاده میکرد که حاوی لیدیت بود و پس از انفجار گازی متصاعد میکرد که موجب خفگی میشد». (4)از جمله پیامدهای مهم استفاده ارتش انگلستان از سلاحهای شیمیایی این بود که دیگر قدرتهای استعماری نیز به تولید و توسعه این گونه سلاحها رو بیاورند. «این روند به قدری گسترش یافت که در آستانه جنگ جهانی اول طرفین متخاصم مقادیر بسیار زیادی از گازهای سمی را در انبارهای خویش ذخیره نموده بودند. عدم آگاهی نسبت به آثار زیانبار و وحشتناک این نوع از سلاحها و عدم امکانات تدافعی نیروهای مسلح آن روز، سبب شد تا به کارگیری آنها تلفات و صدمات عظیمی را ببار بیاورد.» (5) در طول جنگ جهانی اول، آلمانها به دفعات از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کردند. «در اکتبر 1914 در نوشایل گلولههای حاوی گاز اشک آور به سوی فرانسویها پرتاب کردند، اما به سبب پراکندگی سربازان و محدود بودن شمار گلولهها این تاکتیک چندان کارساز نبود حتی فرانسویها متوجه آن نشدند.... در سوم فوریه نیز آلمانیها با گلولههای بزرگتری در منطقه یویسمف وارد کارزار شدند، ولی این بار نیز به خاطر سردی هوا گازهای متصاعد شده از این گلولهها موثر واقع نگردید.» (6)
آلمانیها برای اولین بار گاز کلر را در 22 آوریل 1915 در ایپر بلژیک علیه سربازان مستعمراتی فرانسه و پیاده نظام کانادایی که هیچ ماسکی برای حفاظت نداشتند، به کار بردند. تلفات ناشی از کاربرد این گاز در حدود بیست تا بیست و پنج هزار نفر بود، ولی دو روز بعد که آلمانیها قصد داشتند با کاربرد گاز خردل به پیشروی تازهای دست بزنند، با سربازان ماسک داری که حولههای خیس داشتند و ملحفههای مرطوب به خود پیچیده بودند، رو به رو شدند. در نتیجه، گاز فقط 25 درصد سپاهیان دشمن را از فعالیت جنگی بازداشت. در آغاز سال 1916 بار دیگر آلمانیها در وردن طی شش روز جنگ دو میلیون و پانصد هزار گلوله که صدها هزار آنها گلوله گاز دار بود، شلیک کردند که منجر به خفگی و مرگ یا تشنج دهها هزار فرانسوی شد». (7)
«علاوه بر آلمانیها کشورهایی که در جنگ جهانی اول به کار بردن جنگ افزارهای شیمیایی مبادرت ورزیدند، عبارت بودند از: مجارستان، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، روسیه و آمریکا. نیروهای ترکیه در این جنگ به جنگ افزارهای شیمیایی مجهز بودند ولی ظاهرا از آنها استفاده نکردند». (8)
متفقین برای مقابله به مثل سلاحهای شیمیایی به کار بردند، در LOOS (گینه) در 25 سپتامبر 1915، وردن و سوم (SOOM) در 1916 و سپس در ژوئیه 1918 گازهای فسژن، ایپریت و نسنیت و آکرولنین از همه بیشتر استفاده شد.
در مجموع در طول چهار سال جنگ جهانی اول حدود یک صد و بیست هزار تن از مواد شیمیایی استفاده کردند که شامل «12 نوع گاز اشک آور، 15 نوع گاز خفه کننده، 3 نوع گاز خون، 4 نوع گاز تهوع آور و تاول زا و دیگر گازهای سمی مورد استفاده قرار گرفت». (9)
آمار تلفات و مصدومین گازهای شیمیایی طی این جنگ چشمگیر بود و تعداد افرادی که بر اساس اطلاعات و آمار رسمی در معرض خطر مواد شیمیایی قرار گرفتند، بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفر بود که حدود صد هزار نفر آنها کشته شدند.
تا این زمان، مهمترین تاثیر اشاعه و کاربرد سلاحهای شیمیایی، در سطح بین المللی به خصوص در سوق دادن کشورها برای انعقاد معاهدهای جهت منع کاربرد این سلاح بود. به عبارت دیگر، بازتاب آثار وحشتناک استفاده از سلاحهای شیمیایی در جنگ جهانی اول، کشورها را به انعقاد معاهدهای جدید مبنی بر ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده سمی و دیگر گازها و روشهای بیولوژیک جنگ (پروتکل 1925 ژنو) رهنمون میکرد و در نتیجه، روند مذاکرات خلع سلاح تسریع میشد. هر چند، کشورهای زیادی آن را امضا کردند ولی تصویب و الحاق به پروتکل بسیار کند بود. (10) پروتکل ژنو به دلیل نواقص موجود از ایفای نقش موثر در صحنه جهانی بازماند که نواقص آن عبارتند از:
پروتکل، تعهد عدم استفاده سلاحهای شیمیایی را به تحقق شرایط جنگ به معنای وسیع کلمه محدود دانسته و آن را به برخوردهای مسلحانه منطقهای و محدود توسعه نمیدهد. به علاوه، این ممنوعیت تنها اعضای پروتکل را متعهد میسازد و سایر دولتها را شامل نمی‌شود.
ممنوعیت استفاده نیز مشروط شده است، زیرا بیش از 40 کشور در موقع الحاق به این معاهده اعلام کردند تا زمانی به مفاد پروتکل پایبند خواهند بود که قوای مسلح سایر دولتها به ممنوعیتهای مربوطه احترام بگذارند.
پروتکل ژنو مکانیسمی برای بررسی، نظارت بر حسن اجرا و ضمانت اجرای کافی به ویژه در مورد تحقیق در موارد نقض و یا مجازات کشور خاطی در صورت اثبات ندارد و نیز توسعه، تولید و انباشت سلاحهای شیمیایی موضوعی مبهم است. در مورد سلاحهای ترکیبی و دوگانه که دارای موادی هستند که هر کدام به تنهایی مضر نبوده و به هنگام شلیک مخلوط شده و به گاز کشندهای تبدیل میشوند، مشکل بتوان با استناد به پروتکل، ترکیبات دو تایی را ممنوع ساخت یا تولید آنها را در صنایع غیر نظامی کنترل نمود. تفاسیر ارائه شده در تعریف سلاحها و به تبع آن شمول این تعریف بر مواد، مشکلاتی به وجود میآورند. مثلا بعضی از کشورها سلاحهای آتش زا را مشمول منع استعمال میدانند و برخی بر عکس؛ مجادلات دیگری نیز در مورد گازهای اشک آور و عوامل ضد گیاه وجود دارد.
با ارزیابی مفاد کنوانسیون لاهه (11) و پروتکل 1925 ژنو میتوان نتیجه گرفت که این دو سند بین المللی، بیشتر مقررات بشر دوستانه و نه قراردادهای کنترل تسلیحات تلقی میشوند؛ زیرا هیچ یک از آنها توسعه، ذخیرهسازی و به خدمت گرفتن جنگ افزارهای شیمیایی را غیر قانونی اعلام نکردهاند». (12) در حالی که منع سلاحهای شیمیایی در این پروتکل و بسط آن به جنگ افزارهای میکربی در سطح جهانی پذیرفته شده است و با وجود عضویت اکثر کشورهای جهان در این پروتکل، مقررات آن زیر پا گذاشته شده و کشورهای مختلف از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کردهاند، مثلا عراق عضو این پروتکل میباشد. مفرهای زیاد این پروتکل برای شانه خالی کردن از اجرای تعهدات، برغم منع سلاحهای شیمیایی، با تفسیر قدرتهای بزرگ، پروتکل را به قرارداد عدم استفاده اول تبدیل کرد.
در مورد شرط استفاده از عمل متقابل بعضی کشورها نسبت به پروتکل ژنو ذکر نکتهای دیگر قابل توجه است.
تعدادی از کشورها در حالی که مذاکرات کنوانسیون سلاحهای شیمیایی رو به پایان بود. شرط فوق را پس گرفتند. استرالیا در سال 1989، رومانی، چکسلواکی و مغولستان در سال 1990، بلغارستان و شیلی در سال 1991، اسپانیا در سال 1992 جزء این کشورها بودند. همچنین کانادا و انگلستان در سال 1991 حضور خود در این کنوانسیون را تنها در مورد سلاحهای بیولوژیک پس گرفتند. کشور باربادوس به عنوان دولت جانشین بریتانیا و روسیه نیز در سال 1992 موضع مشابهی اتخاذ کردند. (13)
استفاده از سلاحهای شیمیایی بین دو جنگ جهانی
در بین دو جنگ جهانی برغم امضای پروتکل 1925 ژنو مبنی بر منع استفاده از سلاحهای شیمیایی و تلاشهای نافرجام جامعه ملل در زمینه خلع سلاح، کشورهایی چند از این تسلیحات استفاده کردند. «در نوامبر 1935، به هنگام حمله ایتالیا به اتیوپی سربازان موسولینی علیه مردم بیپناه اتیوپی از گاز سمی استفاده کردند که در این تهاجم شیمیایی 15 هزار نفر قربانی شدند.» (14) در طول جنگهای داخلی اسپانیا که از سال 1936 آغاز شد و روسها جمهوری خواهان اسپانیا به رهبری فرانکو را در مقابل جبهه ناسیونالیستها یاری میکردند، «به فرمان استالین در دو منطقه اسپانیا، گلولههای گاز سمی و خردل به کار برده شد که در نتیجه شمار زیادی از افراد غیر نظامی در روستاها و شهرها کشته شدند». (15) استفاده از سلاحهای شیمیایی همچنان ادامه داشت. دو سال بعد یعنی در سال 1937 «ژاپن در جنگ با چین به استفاده از سلاحهای شیمیایی اقدام کرد و این امر تا سال 1945 ادامه داشت.» (16)عدم استفاده عمده تسلیحات شیمیایی در جنگ جهانی دوم
رقابت تسلیحاتی چند سال قبل از جنگ جهانی دوم بین قدرتهای بزرگ آغاز شده بود، به خصوص در زمینه تحقیق و توسعه سلاحهای شیمیایی که در این باره کشورها به نتایج جدیدی رسیدند. پیشرفتهای به دست آمده در این دوره بسیار مهم بودند، به طوری که خردلهای نیتروژنه و عوامل گاز تولید شدند و آلمانها دو سال قبل از آغاز جنگ، گاز عصبی سارین و تابون را کشف کردند. با دسترسی کشورهای متخاصم به تسلیحات شیمیایی و انبارهای موجود از این سلاحها، تردیدی نبود که این کشورها در مقابله، با دشمن به توسل به سلاحهای شیمیایی وسوسه شوند.در جنگ جهانی دوم همه متخصصان اصلی (انگلستان، فرانسه، آمریکا، شوروی، ژاپن، آلمان و ایتالیا) گازهای سمی مختلفی داشتند، «احتمالا در این زمان میزان کل ذخایر جنگ افزارهای شیمیایی توسط قدرتهای اصلی متخاصم، به بیش از 25 میلیون تن میرسید، دو برابر آنچه که در طول جنگ اول استفاده شد». (17) ولی در این جنگ، سلاحهای شیمیایی به طور عمده مورد استفاده قرار نگرفت، «نیروهای آلمان فقط در چندین تک در مقابل پارتیزانهای شوروی در اودسا و کریمه از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کردند» (18) انگلیسیها و آمریکاییها مادهای تحت نام ناپالم (نفت ژله شده که مادهای سوزان و خطرناک است) ساختند و از طریق بمبارانهای هوایی در آتش زدن شهرها و سربازان حریف استفاده کردند، «بر اثر بمباران هامبورگ توسط هواپیماهای متفقین در سال 1942، حدود 200 هزار غیر نظامی سوختند... در 1945 نیز آمریکاییها در سدان از ناپالم استفاده کردند که تلفات ناشی از آن را حدود 400 هزار نفر گزارش کردهاند». (19) دلیل این خودداری وسیع از سلاحهای شیمیایی چیزی نبود جز این که «هیچ یک از دول متخاصم از قدرت و توانایی آنچنان بالایی که بتواند یک تهاجم شیمیایی وسیع و تمام کننده را سازماندهی کند، برخوردار نبود و همین امر دول متخاصم را در کاربرد سلاحهای شیمیایی محتاط مینمود. دول قدرتمند متحد علیه آلمان در مواقعی که از جانب نیروهای آلمانی به شدت تحت فشار قرار داشتند حتی مسئله استفاده سلاحهای شیمیایی علیه آن کشور را مورد بررسی قرار دادند اما از آنجا که از اقدام مقابله به مثل ارتش نیرومند آلمان وحشت داشتند از این اقدام خودداری نمودند». (20) کارشناسان نظامی معتقدند که یک کشور در شرایط جنگی تنها از عواملی ممکن است استفاده کند که فن مقابله و درمان مصدومین ناشی از آن عوامل را نیز داشته باشد. در جنگ جهانی دوم، زراد خانههای شیمیایی کشورهای متخاصم با هم فرق داشت. به طور عمده آلمانها عوامل اعصاب و متفقین عوامل خون را در اختیار داشتند. در نتیجه استفاده از سلاحهای شیمیایی بدون داشتن وسایل درمانی مقابله با آنها، احتمال آسیب پذیری در مقابل عوامل ناشناخته را افزایش میداد. همچنین گفته شده است که «تأثیرات روانی به جا مانده از کاربرد این جنگ افزارها در جنگ جهانی اول و اینکه هیتلر خود از مصدومان ناشی از کاربرد این جنگ افزار در درگیریهای جنگ اول بوده است»، (21) در عدم تمایل آلمانها به استفاده از سلاحهای شیمیایی موثر افتاد.
سلاحهای شیمیایی بعد از جنگ جهانی دوم
بعد از جنگ جهانی دوم، رقابت تسلیحاتی نه تنها فروکش نکرد، بلکه با دو قطبی شدن جهان، ظهور کشورهای تازه استقلال یافته و پیشرفت علم و تکنولوژی، این رقابت جان تازهای به خود گرفت و سلاحهای شیمیایی اشاعه بیشتری یافتند.«در جنگ ویتنام (1965 - 1972) آمریکاییها با پاشیدن مواد سمی بر کشتزارها و جنگلها که چریکهای ویتنام از آنها در استتار خود استفاده میکردند، حیات گیاهی و جانوری را از بین بردند و از بمب ناپالم نیز در حد وسیعی علیه ویت کنگها استفاده کردند». (22) در این جنگ «سلاحهای شیمیایی نه به شکل گازهای سمی بلکه به صورت علف کش و گازهای اشک آور در حد زیاد، مخصوصا بین سالهای 1965 - 1970 مورد استفاده قرار گرفت که میزان این استفاده چیزی در حدود مقدار مذکور در جنگ جهانی اول بود». (23)
در جنگهای یمن (1963 - 1967)، مصر از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کرد که به دلیل مسائل خاورمیانه و نیز مسائل وحدت اعراب موضوع مسکوت ماند. در افغانستان نیز نیروهای شوروی و دولتی در مقابله با چریکهای افغانی از عوالم شیمیایی موسوم به «باران زرد» استفاده کردهاند.
کاربرد سلاحهای شیمیایی علیه ایران
اما فاجعه آمیزترین کاربرد سلاحهای شیمیایی در طول تاریخ، استفاده عراق از این جنگ افزارها در طول هشت سال جنگ تحمیلی بود. در این جنگ نیروهای عراقی پس از شکستهای متعدد در مناطق مختلف جبهه جنگ به استفاده از انواع عوامل شیمیایی علیه افراد نظامی و غیر نظامی روی آوردند و در این مدت با استفاده از انواع مهمات شیمیایی از قبیل بمب، گلولههای توپ و خمپاره که حاوی گازهای سمی و کشندهای همچون عوامل عصبی، گازهای خردل، سیانور و عوامل خفه کننده بودند، به نقض آشکار تعهدات مربوطه خود در کنوانسیونهای بین المللی پرداختند. «در طی این مدت بیش از 252 مورد حمله شیمیایی (عراق) علیه ایران صورت گرفت که در سازمان ملل متحد ثبت شده است». (24)در ادامه با استفاده از مهمترین منبع ثبت حملات شیمیایی عراق علیه ایران، روند این حملات را مورد بررسی قرار میدهیم. (25) این حملات را به سه بخش میتوان تقسیم نمود: 1. دی ماه 1359 تا تیرماه 1362 به صورت حملات و مانورهای آزمایشی؛ 2. مردادماه 1362 تا بهمن ماه 1362 به صورت حملات محدود ولی متمرکز؛ و 3. اسفندماه 1362 تا خاتمه جنگ به صورت حملات گسترده و سنگین. لذا در دوران جنگ تحمیلی کشور ما به مدت پنج سال از مردادماه 1362 تا تیرماه 1367 مورد تهاجم جدی شیمیایی عراق قرار گرفت. اگر وقایع گذشته را یک بار به سرعت مرور کنیم متوجه یک روند رو به رشد خواهیم شد که در ماههای آخر جنگ به اوج خود رسید.
روند رو به رشد حملات شیمیایی عراق
عراق از سال 1362 تا اوایل 1363 ابتدا از گاز خردل و سپس از گاز تابون استفاده کرد. در آن زمان اختلالی در وسایل پخش گاز شیمیایی و ساختمان بمبها وجود داشت و حملات شیمیایی به طور نسبتا ناموفقی صورت میگرفت، لذا رقم مصدومین و شهدا کمتر از حدی بود که از به کارگیری آن حجم عظیم عامل شیمیایی محاسبه میشد. در طی این مرحله اغلب مصدومین دچار ضایعات خفیف و متوسط شده و تعداد کمتری آسیب شدید دیدند.در اواخر سال 1363 و سالهای 1364 و 1365 نارساییهای گذشته به وضوح اصلاح شد و روش پخش عوامل شیمیایی به نحو موثری بهبود یافت. علاوه بر این احتمالا از سیستمهای پخش کننده عامل شیمیایی به روش اسپری نیز به میزان محدودی استفاده شد.
در اوایل سال 1366 نخستین حمله با گاز عصبی سارین در خرمشهر توسط موشکهای کاتیوشا صورت گرفت. لازم به بذکر است که قدرت کشندگی سارین بسیار بیشتر از تابون است. در آخرین مراحل جنگ، عراق حملاتی را به خصوص با گاز سارین به خطوط مقدم دفاعی رزمندگان ایران به ترتیب در منطقه فاو، شلمچه و جزایر مجنون انجام داد تا مقاومت آنها را از بین برده و به سهولت منطقه را تصرف کند. در این حملات گلولههای گاز اعصاب توسط توپخانه، به تعداد زیاد و معمولا در شب و به طور دقیق در مقدمه حمله عراقیها استفاده میشد. با یک جمع بندی ساده سیر پیشرفت جنگ شیمیایی چنین مشخص میگردد:
کیفیت پخش عامل، سالهای اول: ابتدایی بودن وسایل پخش عامل و اشکال در گلولهها و بمبها، در سالهای آخر: رفع نواقص
نوع وسایل، سالهال اول: بمب و توپ، در سالهای آخر: بمب و توپ به اضافه موشک.
حجم گاز در هر حمله، در سالهای اول: محدود، در سالهای آخر: گسترده و غلظت زیاد.
نوع گاز، در سالهای اول: خردل به اضافه تابون، سالهای آخر: خردل به اضافه سارین به اضافه GF.
جسارت در به کارگیری، در سالهای اول: بیشتر در مناطق نظامی و مصدوم شدن غیر نظامیان به طور جانبی، در سالهای آخر: علاوه بر اهداف نظامی حمله به نقاط کاملا مسکونی و غیر نظامی.
این روند رو به رشد استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی، زیر دید ناظران بین المللی و به ویژه تیمهای کارشناسی اعزام سازمان ملل متحد علیرغم هشدارها و اعلام خطرهای آنان، ادامه یافت و جنگ در هاله گرد و غبار ابرهای شیمیایی به اتمام رسید.
پی‌نوشت‌ها:
1. Necessity Knows No Rule.
2. «تاریخ جنایت بار جنگ شیمیایی از آغاز تا حلبچه» رسالت،22 / 1 / 67، ص 4.
3. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، صنایع شیمیایی، تسلیحات و خلع سلاح شیمیایی، تهران؛ موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1371، ص 44.
4. حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه دکتر سید علی هنجنی، تهران: دفتر خدمات حقوقی بین المللی، 1369، ص 132.
5. رضا نجفی «عوامل موثر و دلایل تدوین کنوانسیون سلاحهای شیمیایی»، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران،1375.
6. A. Kuntsewich and Y.Nazardim "Ban All Chemical Weapons" International Peace and Disarmament,Scientific Council on Peace and Disarmament Naula 1987.P69.
7. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، پیشین ص 45 و 44.
8. همان، ص 45.
9. Roblinson. A Chemical and Biological Warfare (Stevens and Sona Ltd.1968) P.47.
10. SIPRI Biological & Chemical Warfare Studies , Proceedings of SIPRI and Pugwash Conference, 1986,P106.
11. در دومین کنفرانس لاهه در سال 1907 بود که تلاشهای بین المللی خلع سلاح به اولین قرارداد بین المللی که از نظر حقوقی تعهد آور بود، نایل آمد. در این کنوانسیون، منع قبلی استفاده از سلاحهای سمی در جنگ تأیید شد. در ماده 23 بندهای (الف) و (ر) این کنوانسیون در مورد جنگهای زمینی تصریح شده که حق هر دو طرف متخاصم در به کارگیری وسایلی که به دشمن صدمه بزنند، نامحدود نیست و به کارگیری جنگ افزارها، پرتاب کنندهها یا مواد با هدف ایجاد آسیب غیر عقلایی به ویژه استفاده از سم یا جنگ افزارهای سمی ممنوع است. به هر حال کنوانسیون لاهه که محصول زمان خود بود، از هیچ مقرراتی برای اعمال بازرسی برخوردار نبود و در آن از نحوه برخورد با موارد عدم رعایت مفاد کنوانسیون ذکری به میان نیامد. طبق ماده 3 این کنوانسیون، در صورتی که طرف مقابل مقررات کنوانسیون را نقض کند، با توجه به اقتضای مورد، موظف به پرداخت غرامت است. با شروع جنگ جهانی اول کنوانسیون نتوانست از وقوع جنگ شیمیایی ممانعت به عمل آورد و هر دو گروه دول متحد و متفق از سلاحهای شیمیایی استفاده کردند.
12. Goldblate. Jozef "Chemical Disarmament from the Bon on Use to a Ban of Possession, Background Paper Number 17 , the Canadian Institute for International Peace and Security (Feb 1988) P.1.
13. Natalino Ronzitti Workshop on CWC, A Breakthrough in Multilateral Disarmament, Hague Academy of International Law 1994.
14. حسین، علایی، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، تهران: موسسه اطلاعات، 1367، ص 12.
15. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، پیشین، ص 46.
16. Glodblate, Jozef "The Problem of Chemical and Biological Warfare" Sipri CBW Studies, Vol. IV, P.2.
17. SIPRI CB Studies Vol.1 p Xll.
18. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، پیشین، ص 46.
19. «از حشره کش تا بمب شیمیایی» آدینه، شماره 1367،22، ص 13.
20. حمید بعیدی نژاد، سیستمهای نظارت بر اجرای تعهدات در کنوانسیون سلاحهای شیمیایی، تهران: وزارت امور خارجه، بیتا، ص 12.
21. حسن مشهدی، «خلع سلاح و امنیت جهانی»، روزنامه اطلاعات، 30 دی ماه 1370، ص 12.
22. Kuntsewich and Narkim Op cit P.31.
23. SIPRI CB Studies Op cit P.Xll.
24. رضا نجفی، پیشین، ص 13.
25. سید عباس فروتن، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، تهران: دانشگاه علوم پزشکی بقیه ا.. (عج)، 1382.
/ج
