کاربرد سلاح‏های شیمیایی در جنگ تحمیلی(1)

کاربرد سلاح‏های شیمیایی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و پیامدهای استراتژیک آن

چکیده

این مقاله با یک ورود تاریخی به موضوع، ابتدا به اجمال با بیان تاریخچه‏ای از کاربرد سلاح‏های شیمیایی در جریان جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم و دیگر جنگ‏های محدود پیش از وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، به بررسی موازین بین المللی جلوگیری از استفاده و اشاعه این قبیل سلاح‏ها می‏پردازد. در بحث مربوط به جنگ ایران و عراق، سیر استفاده این کشور از سلاح‏های شیمیایی علیه نیروهای نظامی و مردم غیر نظامی ایران و همچنین علیه مردم خودش مورد بررسی قرار گرفته و در پایان برخورد سازمان ملل و کشورهای غربی با این اقدام غیر انسانی عراق تشریح شده است.
واژه‏های کلیدی: سلاح‏های شیمیایی، کنترل تسلیحات، جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، جنگ ایران و عراق، دادگاه صدام.

مقدمه

در تاریخ زندگی بشر شواهد زیادی حاکی از تلاش انسان به منظور استیلا بر دیگران وجود دارد. در این راستا، انسان‏ها به دلایل مختلف در قالب قبایل و در مناطق گوناگون با یکدیگر جنگیده و در این ستیزها از ابزارهای مختلف از جمله سلاح‏های شیمیایی استفاده کرده‏اند. در زمانی که حقوق قراردادی جنگ هنوز تدوین و لازم الاجرا نشده بود، غلبه بر نیروهای دشمن یکی از اهداف غایی طرفین جنگ محسوب می‏شد ولو این هدف از طریق به کارگیری سلاح‏های شیمیایی تحقق یابد، به عبارت دیگر، در این دوران اصل حاکم، مثل معروف «ضرورت، قانون نمی‏شناسد» (1) بود.
به طور کلی، کاربرد سلاح‏های شیمیایی در جنگ، تاریخچه‏ای دارد که با بررسی این دوره، علاوه بر اینکه برخی از حقایق مربوط به این امر آشکار می‏شود، بر اساس یک مطالعه تطبیقی می‏توان نوع، میزان، روند و ماهیت آثار و پیامدهای هر کدام از جنگ‏هایی را که در آنها سلاح شیمیایی به کار رفته است، به طور مقایسه‏ای سنجید. این امر، به ویژه از دیدگاه کشور ما که طعم تلخ جنایات شیمیایی صدام را چشیده و در طول تاریخ بزرگترین و آخرین قربانی کاربرد وسیع و سازمان یافته سلاح‏های شیمیایی بوده است، اهمیت این مطالعه را دو چندان می‏سازد. زیرا، به هر تقدیر علاوه بر این که تجربه فوق، بخشی از تاریخ ما را تشکیل می‏دهد و واکاوی و ارائه آن، درس‏های برگرفته از آن را برای نسل‏های آینده و ملت‏های دیگر ماندگار خواهد ساخت؛ پیامدهای استراتژیک و نقش موثر کشورمان را در همکاری سازنده برای تأمین و تقویت صلح و امنیت بین المللی روشن کند.
بنابراین، در مقاله حاضر با نگاهی مقایسه‏ای به تاریخ کاربرد سلاح‏های شیمیایی، به خصوص با تمرکز بر کاربرد این سلاح‏ها در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روند کاربرد، نتایج و پیامدهای آن را در رابطه با هر کشور درگیر و نیز در سطح نظام بین الملل پی می‏گیریم.

استفاده از سلاح‏های شیمیایی تا قرن 19

تاریخ دقیق اولین کاربرد ماده شیمیایی به عنوان یک سلاح جنگی مشخص نیست. طبق اسناد و شواهد موجود از ابتدا به طور غیر منظم، ناقص و محدود و به صورت ساده از عوامل شیمیایی در جنگ‏ها استفاده می‏شد. در زمان‏های گذشته، برای اولین بار بشر از نفت و قیر به عنوان عامل شیمیایی استفاده کرده است. استفاده از مواد شیمیایی دودزا در زمان قدیم نیز رایج بود. در جنگ‏های ساسانیان و رومی‏ها به منظور تسخیر دژهای دشمن، سپاه ساسانی نقب‏هایی حفر می‏کرد و به هنگام برخورد با نقب دشمن «دو طرف می‏کوشیدند سربازان حریف را با سوزاندن گوگرد بیرون برانند» (2) همچنین در یونان قدیم با ترکیب قیر، گوگرد و مواد چسبنده، ماده‏ای می‏ساختند که هنگامی که در آب ریخته می‏شد،: آتش می‏گرفت، این ماده را آتش یونانی می‏خواندند. در جنگ ترکان عثمانی برای فتح استانبول به سال 1453 م. «مدافعان شهر برای مقابله... با پخش دود حاصل از سوزاندن گوگرد که همان SO2 می‏باشد ترک‏ها را دچار خفگی می‏نمودند.» (3)

عصر نوین جنگ‏های شیمیایی

تاریخ جدید جنگ‏های شیمیایی به سال 1899 در جنگ انگلستان با بوئرها (مهاجرین هلندی ساکن آفریقای جنوبی) برمی‏گردد. «در آن جنگ ارتش انگلستان از توپ‏های حاوی اسید پیکریک استفاده کرد که اثر تهوع زا داشتند» و نیز بنا به نوشته شارل روسو حقوقدان معروف «در جنگ ترانسوال، انگلستان از گلوله‏های توپی استفاده می‏کرد که حاوی لیدیت بود و پس از انفجار گازی متصاعد می‏کرد که موجب خفگی می‏شد». (4)
از جمله پیامدهای مهم استفاده ارتش انگلستان از سلاح‏های شیمیایی این بود که دیگر قدرت‏های استعماری نیز به تولید و توسعه این گونه سلاح‏ها رو بیاورند. «این روند به قدری گسترش یافت که در آستانه جنگ جهانی اول طرفین متخاصم مقادیر بسیار زیادی از گازهای سمی را در انبارهای خویش ذخیره نموده بودند. عدم آگاهی نسبت به آثار زیانبار و وحشتناک این نوع از سلاح‏ها و عدم امکانات تدافعی نیروهای مسلح آن روز، سبب شد تا به کارگیری آنها تلفات و صدمات عظیمی را ببار بیاورد.» (5) در طول جنگ جهانی اول، آلمان‏ها به دفعات از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کردند. «در اکتبر 1914 در نوشایل گلوله‏های حاوی گاز اشک آور به سوی فرانسوی‏ها پرتاب کردند، اما به سبب پراکندگی سربازان و محدود بودن شمار گلوله‏ها این تاکتیک چندان کارساز نبود حتی فرانسوی‏ها متوجه آن نشدند.... در سوم فوریه نیز آلمانی‏ها با گلوله‏های بزرگتری در منطقه یویسمف وارد کارزار شدند، ولی این بار نیز به خاطر سردی هوا گازهای متصاعد شده از این گلوله‏ها موثر واقع نگردید.» (6)
آلمانی‏ها برای اولین بار گاز کلر را در 22 آوریل 1915 در ایپر بلژیک علیه سربازان مستعمراتی فرانسه و پیاده نظام کانادایی که هیچ ماسکی برای حفاظت نداشتند، به کار بردند. تلفات ناشی از کاربرد این گاز در حدود بیست تا بیست و پنج هزار نفر بود، ولی دو روز بعد که آلمانی‏ها قصد داشتند با کاربرد گاز خردل به پیشروی تازه‏ای دست بزنند، با سربازان ماسک داری که حوله‏های خیس داشتند و ملحفه‏های مرطوب به خود پیچیده بودند، رو به رو شدند. در نتیجه، گاز فقط 25 درصد سپاهیان دشمن را از فعالیت جنگی بازداشت. در آغاز سال 1916 بار دیگر آلمانی‏ها در وردن طی شش روز جنگ دو میلیون و پانصد هزار گلوله که صدها هزار آنها گلوله گاز دار بود، شلیک کردند که منجر به خفگی و مرگ یا تشنج دهها هزار فرانسوی شد». (7)
«علاوه بر آلمانی‏ها کشورهایی که در جنگ جهانی اول به کار بردن جنگ افزارهای شیمیایی مبادرت ورزیدند، عبارت بودند از: مجارستان، بریتانیا، فرانسه، ایتالیا، روسیه و آمریکا. نیروهای ترکیه در این جنگ به جنگ افزارهای شیمیایی مجهز بودند ولی ظاهرا از آنها استفاده نکردند». (8)
متفقین برای مقابله به مثل سلاح‏های شیمیایی به کار بردند، در LOOS (گینه) در 25 سپتامبر 1915، وردن و سوم (SOOM) در 1916 و سپس در ژوئیه 1918 گازهای فسژن، ایپریت و نسنیت و آکرولنین از همه بیشتر استفاده شد.
در مجموع در طول چهار سال جنگ جهانی اول حدود یک صد و بیست هزار تن از مواد شیمیایی استفاده کردند که شامل «12 نوع گاز اشک آور، 15 نوع گاز خفه کننده، 3 نوع گاز خون، 4 نوع گاز تهوع آور و تاول زا و دیگر گازهای سمی مورد استفاده قرار گرفت». (9)
آمار تلفات و مصدومین گازهای شیمیایی طی این جنگ چشمگیر بود و تعداد افرادی که بر اساس اطلاعات و آمار رسمی در معرض خطر مواد شیمیایی قرار گرفتند، بیش از یک میلیون و سیصد هزار نفر بود که حدود صد هزار نفر آنها کشته شدند.
تا این زمان، مهمترین تاثیر اشاعه و کاربرد سلاح‏های شیمیایی، در سطح بین المللی به خصوص در سوق دادن کشورها برای انعقاد معاهده‏ای جهت منع کاربرد این سلاح بود. به عبارت دیگر، بازتاب آثار وحشتناک استفاده از سلاح‏های شیمیایی در جنگ جهانی اول، کشورها را به انعقاد معاهده‏ای جدید مبنی بر ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده سمی و دیگر گازها و روش‏های بیولوژیک جنگ (پروتکل 1925 ژنو) رهنمون می‏کرد و در نتیجه، روند مذاکرات خلع سلاح تسریع می‏شد. هر چند، کشورهای زیادی آن را امضا کردند ولی تصویب و الحاق به پروتکل بسیار کند بود. (10) پروتکل ژنو به دلیل نواقص موجود از ایفای نقش موثر در صحنه جهانی بازماند که نواقص آن عبارتند از:
پروتکل، تعهد عدم استفاده سلاح‏های شیمیایی را به تحقق شرایط جنگ به معنای وسیع کلمه محدود دانسته و آن را به برخوردهای مسلحانه منطقه‏ای و محدود توسعه نمی‏دهد. به علاوه، این ممنوعیت تنها اعضای پروتکل را متعهد می‏سازد و سایر دولت‏ها را شامل نمی‏شود.
ممنوعیت استفاده نیز مشروط شده است، زیرا بیش از 40 کشور در موقع الحاق به این معاهده اعلام کردند تا زمانی به مفاد پروتکل پایبند خواهند بود که قوای مسلح سایر دولت‏ها به ممنوعیت‏های مربوطه احترام بگذارند.
پروتکل ژنو مکانیسمی برای بررسی، نظارت بر حسن اجرا و ضمانت اجرای کافی به ویژه در مورد تحقیق در موارد نقض و یا مجازات کشور خاطی در صورت اثبات ندارد و نیز توسعه، تولید و انباشت سلاح‏های شیمیایی موضوعی مبهم است. در مورد سلاح‏های ترکیبی و دوگانه که دارای موادی هستند که هر کدام به تنهایی مضر نبوده و به هنگام شلیک مخلوط شده و به گاز کشنده‏ای تبدیل می‏شوند، مشکل بتوان با استناد به پروتکل، ترکیبات دو تایی را ممنوع ساخت یا تولید آنها را در صنایع غیر نظامی کنترل نمود. تفاسیر ارائه شده در تعریف سلاح‏ها و به تبع آن شمول این تعریف بر مواد، مشکلاتی به وجود می‏آورند. مثلا بعضی از کشورها سلاح‏های آتش زا را مشمول منع استعمال می‏دانند و برخی بر عکس؛ مجادلات دیگری نیز در مورد گازهای اشک آور و عوامل ضد گیاه وجود دارد.
با ارزیابی مفاد کنوانسیون لاهه (11) و پروتکل 1925 ژنو می‏توان نتیجه گرفت که این دو سند بین المللی، بیشتر مقررات بشر دوستانه و نه قراردادهای کنترل تسلیحات تلقی می‏شوند؛ زیرا هیچ یک از آنها توسعه، ذخیره‏سازی و به خدمت گرفتن جنگ افزارهای شیمیایی را غیر قانونی اعلام نکرده‏اند». (12) در حالی که منع سلاح‏های شیمیایی در این پروتکل و بسط آن به جنگ افزارهای میکربی در سطح جهانی پذیرفته شده است و با وجود عضویت اکثر کشورهای جهان در این پروتکل، مقررات آن زیر پا گذاشته شده و کشورهای مختلف از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کرده‏اند، مثلا عراق عضو این پروتکل می‏باشد. مفرهای زیاد این پروتکل برای شانه خالی کردن از اجرای تعهدات، برغم منع سلاح‏های شیمیایی، با تفسیر قدرت‏های بزرگ، پروتکل را به قرارداد عدم استفاده اول تبدیل کرد.
در مورد شرط استفاده از عمل متقابل بعضی کشورها نسبت به پروتکل ژنو ذکر نکته‏ای دیگر قابل توجه است.
تعدادی از کشورها در حالی که مذاکرات کنوانسیون سلاح‏های شیمیایی رو به پایان بود. شرط فوق را پس گرفتند. استرالیا در سال 1989، رومانی، چکسلواکی و مغولستان در سال 1990، بلغارستان و شیلی در سال 1991، اسپانیا در سال 1992 جزء این کشورها بودند. همچنین کانادا و انگلستان در سال 1991 حضور خود در این کنوانسیون را تنها در مورد سلاح‏های بیولوژیک پس گرفتند. کشور باربادوس به عنوان دولت جانشین بریتانیا و روسیه نیز در سال 1992 موضع مشابهی اتخاذ کردند. (13)

استفاده از سلاح‏های شیمیایی بین دو جنگ جهانی

در بین دو جنگ جهانی برغم امضای پروتکل 1925 ژنو مبنی بر منع استفاده از سلاح‏های شیمیایی و تلاش‏های نافرجام جامعه ملل در زمینه خلع سلاح، کشورهایی چند از این تسلیحات استفاده کردند. «در نوامبر 1935، به هنگام حمله ایتالیا به اتیوپی سربازان موسولینی علیه مردم بی‏پناه اتیوپی از گاز سمی استفاده کردند که در این تهاجم شیمیایی 15 هزار نفر قربانی شدند.» (14) در طول جنگ‏های داخلی اسپانیا که از سال 1936 آغاز شد و روس‏ها جمهوری خواهان اسپانیا به رهبری فرانکو را در مقابل جبهه ناسیونالیست‏ها یاری می‏کردند، «به فرمان استالین در دو منطقه اسپانیا، گلوله‏های گاز سمی و خردل به کار برده شد که در نتیجه شمار زیادی از افراد غیر نظامی در روستاها و شهرها کشته شدند». (15) استفاده از سلاح‏های شیمیایی همچنان ادامه داشت. دو سال بعد یعنی در سال 1937 «ژاپن در جنگ با چین به استفاده از سلاح‏های شیمیایی اقدام کرد و این امر تا سال 1945 ادامه داشت.» (16)

عدم استفاده عمده تسلیحات شیمیایی در جنگ جهانی دوم

رقابت تسلیحاتی چند سال قبل از جنگ جهانی دوم بین قدرت‏های بزرگ آغاز شده بود، به خصوص در زمینه تحقیق و توسعه سلاح‏های شیمیایی که در این باره کشورها به نتایج جدیدی رسیدند. پیشرفت‏های به دست آمده در این دوره بسیار مهم بودند، به طوری که خردل‏های نیتروژنه و عوامل گاز تولید شدند و آلمان‏ها دو سال قبل از آغاز جنگ، گاز عصبی سارین و تابون را کشف کردند. با دسترسی کشورهای متخاصم به تسلیحات شیمیایی و انبارهای موجود از این سلاحها، تردیدی نبود که این کشورها در مقابله، با دشمن به توسل به سلاح‏های شیمیایی وسوسه شوند.
در جنگ جهانی دوم همه متخصصان اصلی (انگلستان، فرانسه، آمریکا، شوروی، ژاپن، آلمان و ایتالیا) گازهای سمی مختلفی داشتند، «احتمالا در این زمان میزان کل ذخایر جنگ افزارهای شیمیایی توسط قدرت‏های اصلی متخاصم، به بیش از 25 میلیون تن می‏رسید، دو برابر آنچه که در طول جنگ اول استفاده شد». (17) ولی در این جنگ، سلاح‏های شیمیایی به طور عمده مورد استفاده قرار نگرفت، «نیروهای آلمان فقط در چندین تک در مقابل پارتیزان‏های شوروی در اودسا و کریمه از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کردند» (18) انگلیسی‏ها و آمریکایی‏ها ماده‏ای تحت نام ناپالم (نفت ژله شده که ماده‏ای سوزان و خطرناک است) ساختند و از طریق بمباران‏های هوایی در آتش زدن شهرها و سربازان حریف استفاده کردند، «بر اثر بمباران هامبورگ توسط هواپیماهای متفقین در سال 1942، حدود 200 هزار غیر نظامی سوختند... در 1945 نیز آمریکایی‏ها در سدان از ناپالم استفاده کردند که تلفات ناشی از آن را حدود 400 هزار نفر گزارش کرده‏اند». (19) دلیل این خودداری وسیع از سلاح‏های شیمیایی چیزی نبود جز این که «هیچ یک از دول متخاصم از قدرت و توانایی آنچنان بالایی که بتواند یک تهاجم شیمیایی وسیع و تمام کننده را سازماندهی کند، برخوردار نبود و همین امر دول متخاصم را در کاربرد سلاح‏های شیمیایی محتاط می‏نمود. دول قدرتمند متحد علیه آلمان در مواقعی که از جانب نیروهای آلمانی به شدت تحت فشار قرار داشتند حتی مسئله استفاده سلاح‏های شیمیایی علیه آن کشور را مورد بررسی قرار دادند اما از آنجا که از اقدام مقابله به مثل ارتش نیرومند آلمان وحشت داشتند از این اقدام خودداری نمودند». (20) کارشناسان نظامی معتقدند که یک کشور در شرایط جنگی تنها از عواملی ممکن است استفاده کند که فن مقابله و درمان مصدومین ناشی از آن عوامل را نیز داشته باشد. در جنگ جهانی دوم، زراد خانه‏های شیمیایی کشورهای متخاصم با هم فرق داشت. به طور عمده آلمان‏ها عوامل اعصاب و متفقین عوامل خون را در اختیار داشتند. در نتیجه استفاده از سلاح‏های شیمیایی بدون داشتن وسایل درمانی مقابله با آنها، احتمال آسیب پذیری در مقابل عوامل ناشناخته را افزایش می‏داد. همچنین گفته شده است که «تأثیرات روانی به جا مانده از کاربرد این جنگ افزارها در جنگ جهانی اول و اینکه هیتلر خود از مصدومان ناشی از کاربرد این جنگ افزار در درگیری‏های جنگ اول بوده است»، (21) در عدم تمایل آلمان‏ها به استفاده از سلاح‏های شیمیایی موثر افتاد.

سلاح‏های شیمیایی بعد از جنگ جهانی دوم

بعد از جنگ جهانی دوم، رقابت تسلیحاتی نه تنها فروکش نکرد، بلکه با دو قطبی شدن جهان، ظهور کشورهای تازه استقلال یافته و پیشرفت علم و تکنولوژی، این رقابت جان تازه‏ای به خود گرفت و سلاح‏های شیمیایی اشاعه بیشتری یافتند.
«در جنگ ویتنام (1965 - 1972) آمریکایی‏ها با پاشیدن مواد سمی بر کشتزارها و جنگل‏ها که چریک‏های ویتنام از آنها در استتار خود استفاده می‏کردند، حیات گیاهی و جانوری را از بین بردند و از بمب ناپالم نیز در حد وسیعی علیه ویت کنگ‏ها استفاده کردند». (22) در این جنگ «سلاح‏های شیمیایی نه به شکل گازهای سمی بلکه به صورت علف کش و گازهای اشک آور در حد زیاد، مخصوصا بین سال‏های 1965 - 1970 مورد استفاده قرار گرفت که میزان این استفاده چیزی در حدود مقدار مذکور در جنگ جهانی اول بود». (23)
در جنگ‏های یمن (1963 - 1967)، مصر از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کرد که به دلیل مسائل خاورمیانه و نیز مسائل وحدت اعراب موضوع مسکوت ماند. در افغانستان نیز نیروهای شوروی و دولتی در مقابله با چریک‏های افغانی از عوالم شیمیایی موسوم به «باران زرد» استفاده کرده‏اند.

کاربرد سلاح‏های شیمیایی علیه ایران

اما فاجعه آمیزترین کاربرد سلاح‏های شیمیایی در طول تاریخ، استفاده عراق از این جنگ افزارها در طول هشت سال جنگ تحمیلی بود. در این جنگ نیروهای عراقی پس از شکست‏های متعدد در مناطق مختلف جبهه جنگ به استفاده از انواع عوامل شیمیایی علیه افراد نظامی و غیر نظامی روی آوردند و در این مدت با استفاده از انواع مهمات شیمیایی از قبیل بمب، گلوله‏های توپ و خمپاره که حاوی گازهای سمی و کشنده‏ای همچون عوامل عصبی، گازهای خردل، سیانور و عوامل خفه کننده بودند، به نقض آشکار تعهدات مربوطه خود در کنوانسیون‏های بین المللی پرداختند. «در طی این مدت بیش از 252 مورد حمله شیمیایی (عراق) علیه ایران صورت گرفت که در سازمان ملل متحد ثبت شده است». (24)
در ادامه با استفاده از مهمترین منبع ثبت حملات شیمیایی عراق علیه ایران، روند این حملات را مورد بررسی قرار می‏دهیم. (25) این حملات را به سه بخش می‏توان تقسیم نمود: 1. دی ماه 1359 تا تیرماه 1362 به صورت حملات و مانورهای آزمایشی؛ 2. مردادماه 1362 تا بهمن ماه 1362 به صورت حملات محدود ولی متمرکز؛ و 3. اسفندماه 1362 تا خاتمه جنگ به صورت حملات گسترده و سنگین. لذا در دوران جنگ تحمیلی کشور ما به مدت پنج سال از مردادماه 1362 تا تیرماه 1367 مورد تهاجم جدی شیمیایی عراق قرار گرفت. اگر وقایع گذشته را یک بار به سرعت مرور کنیم متوجه یک روند رو به رشد خواهیم شد که در ماه‏های آخر جنگ به اوج خود رسید.

روند رو به رشد حملات شیمیایی عراق

عراق از سال 1362 تا اوایل 1363 ابتدا از گاز خردل و سپس از گاز تابون استفاده کرد. در آن زمان اختلالی در وسایل پخش گاز شیمیایی و ساختمان بمب‏ها وجود داشت و حملات شیمیایی به طور نسبتا ناموفقی صورت می‏گرفت، لذا رقم مصدومین و شهدا کمتر از حدی بود که از به کارگیری آن حجم عظیم عامل شیمیایی محاسبه می‏شد. در طی این مرحله اغلب مصدومین دچار ضایعات خفیف و متوسط شده و تعداد کمتری آسیب شدید دیدند.
در اواخر سال 1363 و سال‏های 1364 و 1365 نارسایی‏های گذشته به وضوح اصلاح شد و روش پخش عوامل شیمیایی به نحو موثری بهبود یافت. علاوه بر این احتمالا از سیستم‏های پخش کننده عامل شیمیایی به روش اسپری نیز به میزان محدودی استفاده شد.
در اوایل سال 1366 نخستین حمله با گاز عصبی سارین در خرمشهر توسط موشک‏های کاتیوشا صورت گرفت. لازم به بذکر است که قدرت کشندگی سارین بسیار بیشتر از تابون است. در آخرین مراحل جنگ، عراق حملاتی را به خصوص با گاز سارین به خطوط مقدم دفاعی رزمندگان ایران به ترتیب در منطقه فاو، شلمچه و جزایر مجنون انجام داد تا مقاومت آنها را از بین برده و به سهولت منطقه را تصرف کند. در این حملات گلوله‏های گاز اعصاب توسط توپخانه، به تعداد زیاد و معمولا در شب و به طور دقیق در مقدمه حمله عراقی‏ها استفاده می‏شد. با یک جمع بندی ساده سیر پیشرفت جنگ شیمیایی چنین مشخص می‏گردد:
کیفیت پخش عامل، سال‏های اول: ابتدایی بودن وسایل پخش عامل و اشکال در گلوله‏ها و بمب‏ها، در سال‏های آخر: رفع نواقص
نوع وسایل، سال‏هال اول: بمب و توپ، در سال‏های آخر: بمب و توپ به اضافه موشک.
حجم گاز در هر حمله، در سال‏های اول: محدود، در سال‏های آخر: گسترده و غلظت زیاد.
نوع گاز، در سال‏های اول: خردل به اضافه تابون، سال‏های آخر: خردل به اضافه سارین به اضافه GF.
جسارت در به کارگیری، در سال‏های اول: بیشتر در مناطق نظامی و مصدوم شدن غیر نظامیان به طور جانبی، در سال‏های آخر: علاوه بر اهداف نظامی حمله به نقاط کاملا مسکونی و غیر نظامی.
این روند رو به رشد استفاده از جنگ افزارهای شیمیایی، زیر دید ناظران بین المللی و به ویژه تیم‏های کارشناسی اعزام سازمان ملل متحد علیرغم هشدارها و اعلام خطرهای آنان، ادامه یافت و جنگ در هاله گرد و غبار ابرهای شیمیایی به اتمام رسید.

پی‌نوشت‌ها:

1. Necessity Knows No Rule.
2. «تاریخ جنایت بار جنگ شیمیایی از آغاز تا حلبچه» رسالت،22 / 1 / 67، ص 4.
3. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، صنایع شیمیایی، تسلیحات و خلع سلاح شیمیایی، تهران؛ موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1371، ص 44.
4. حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه دکتر سید علی هنجنی، تهران: دفتر خدمات حقوقی بین المللی، 1369، ص 132.
5. رضا نجفی «عوامل موثر و دلایل تدوین کنوانسیون سلاح‏های شیمیایی»، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران،1375.
6. A. Kuntsewich and Y.Nazardim "Ban All Chemical Weapons" International Peace and Disarmament,Scientific Council on Peace and Disarmament Naula 1987.P69.
7. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، پیشین ص 45 و 44.
8. همان، ص 45.
9. Roblinson. A Chemical and Biological Warfare (Stevens and Sona Ltd.1968) P.47.
10. SIPRI Biological & Chemical Warfare Studies , Proceedings of SIPRI and Pugwash Conference, 1986,P106.
11. در دومین کنفرانس لاهه در سال 1907 بود که تلاش‏های بین المللی خلع سلاح به اولین قرارداد بین المللی که از نظر حقوقی تعهد آور بود، نایل آمد. در این کنوانسیون، منع قبلی استفاده از سلاح‏های سمی در جنگ تأیید شد. در ماده 23 بندهای (الف) و (ر) این کنوانسیون در مورد جنگ‏های زمینی تصریح شده که حق هر دو طرف متخاصم در به کارگیری وسایلی که به دشمن صدمه بزنند، نامحدود نیست و به کارگیری جنگ افزارها، پرتاب کننده‏ها یا مواد با هدف ایجاد آسیب غیر عقلایی به ویژه استفاده از سم یا جنگ افزارهای سمی ممنوع است. به هر حال کنوانسیون لاهه که محصول زمان خود بود، از هیچ مقرراتی برای اعمال بازرسی برخوردار نبود و در آن از نحوه برخورد با موارد عدم رعایت مفاد کنوانسیون ذکری به میان نیامد. طبق ماده 3 این کنوانسیون، در صورتی که طرف مقابل مقررات کنوانسیون را نقض کند، با توجه به اقتضای مورد، موظف به پرداخت غرامت است. با شروع جنگ جهانی اول کنوانسیون نتوانست از وقوع جنگ شیمیایی ممانعت به عمل آورد و هر دو گروه دول متحد و متفق از سلاح‏های شیمیایی استفاده کردند.
12. Goldblate. Jozef "Chemical Disarmament from the Bon on Use to a Ban of Possession, Background Paper Number 17 , the Canadian Institute for International Peace and Security (Feb 1988) P.1.
13. Natalino Ronzitti Workshop on CWC, A Breakthrough in Multilateral Disarmament, Hague Academy of International Law 1994.
14. حسین، علایی، جنگ شیمیایی تهدید فزاینده، تهران: موسسه اطلاعات، 1367، ص 12.
15. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، پیشین، ص 46.
16. Glodblate, Jozef "The Problem of Chemical and Biological Warfare" Sipri CBW Studies, Vol. IV, P.2.
17. SIPRI CB Studies Vol.1 p Xll.
18. حسین علایی و بابک خواجه کاوسی، پیشین، ص 46.
19. «از حشره کش تا بمب شیمیایی» آدینه، شماره 1367،22، ص 13.
20. حمید بعیدی نژاد، سیستم‏های نظارت بر اجرای تعهدات در کنوانسیون سلاح‏های شیمیایی، تهران: وزارت امور خارجه، بی‏تا، ص 12.
21. حسن مشهدی، «خلع سلاح و امنیت جهانی»، روزنامه اطلاعات، 30 دی ماه 1370، ص 12.
22. Kuntsewich and Narkim Op cit P.31.
23. SIPRI CB Studies Op cit P.Xll.
24. رضا نجفی، پیشین، ص 13.
25. سید عباس فروتن، جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن، تهران: دانشگاه علوم پزشکی بقیه ا.. (عج)، 1382.

منبع: فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، سال ششم، شماره بیست و پنجم.