ایران، عراق و مذاکرات آتش بس (1)

اشاره

مذاکرات ایران و عراق بعد از پذیرش قطع نامه 598 یکی از پیچیده‏ترین گفت و گوهای صلح میان دولت‏ها محسوب می‏شود. ایران و عراق با تجربه یک جنگ تمام عیار هشت ساله در مسیری گام نهادند که می‏خواستند از راه گفت و گو به تفاهم برسند و مشکلات و اختلافات خود را حل کنند چنین راهی پیچیده و ناهموار، اما کم هزینه و آموزنده بود. شناخت مواضع و منافع و سیاست‏ها و برنامه‏های دو کشور می‏تواند زمینه‏ای برای حل مشکلات و برداشتن گام‏های آگاهانه و حساب شده برای آینده باشد. به ویژه اگر توجه شود که با وجود تأثیر عمده تحولات منطقه‏ای خارج از اراده جمهوری اسلامی ایران بر گفت و گوهای دو کشور و گذشت نزدیک به پانزده سال از پایان جنگ ایران و عراق هنوز قرار داد صلحی بین تهران و بغداد به امضا نرسیده و بیشتر مواد قطع نامه 598 اجرا نشده است.
در ضمن لازم است یادآوری شود که تحولات و پیشرفت‏های بعدی مذاکرات صلح و مقاله نیامده است، با وجود این مسائل و مشکلات دوره پایانی جنگ و گفت و گوهای ایران و عراق در سه سال بعد از آن به تفصیل بیان شده است.
در 20 اوت 1988، زمانی که بین دو دولت ایران و عراق آتش بس واقعی برقرار گردید، نقش حقوق بین الملل در منازعه این دو کشور به مرحله جدیدی وارد شد، آتش بس بر پایه قطع نامه 20،598 جولای 1987 شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار داشت. هر چند در آغاز، عراق از این قطع نامه حمایت کرد، در اواسط تابستان 1988، هنگامی که ایران به دنبال پیروزی‏های عراق در صحنه نبرد آن را پذیرفت، چنین نظری نداشت. در 15 اوت 1988، یعنی پنج روز بعد از برقراری آتش بس مؤثر، مذاکرات بین اران و عراق بر پایه قطع نامه 598 آغاز شد. این امر فرصتی را فراهم آورد تا دو کشور اختلافات خود را از راه شیوه‏های صلح آمیز دیپلماتیک در چارچوب قانونی قطع‏نامه 598 دنبال کنند. در پی این امر، آنها توانستند توان خود را برای بازسازی ویرانی‏های جنگ هشت ساله صرف کنند.
در این مقاله، ادعاهای حقوقی بین المللی ایران و عراق و منافع سیاسی آنها که از موضع حقوقی، در مذاکرات طرح می‏شد، ارزیابی می‏شود. با این امید که چگونه تسهیل تنظیم روابط دو دولت جهان سومی و ماهیت اختلاف حقوقی بین آنها روشن شود و بتواند در رویکرد ایران و عراق نسبت به حقوق بین الملل، به برخی از آگاهی‏ها نیز دست یافت.
این مقاله بر مباحث حقوقی انتخابی در چارچوب صلح پذیرفته شده بین دو طرف قطع‏نامه (1) 598 شورای امنیت که به اتفاق آراء در 20 ژوئیه 1987 به تصویر رسید می‏پردازد. ملاحظه نخست این است که سیاست‏های هر دور کشور ایران و عراق بر پذیرش نهایی قطع‏نامه آتش بس مقدم است. بعد از این که به طور خلاصه شرایط قطع‏نامه 598 مشخص شد، در آوریل 1989، در مذاکرات تحت نظر سازمان ملل، مورد سنجش قرار گرفت و با توجه به سه مبحث زیر ادعاهای حقوقی ایران و عراق ارزیابی شد:
1) توقف تمامی اقدامات نظامی یا آتش بس و عقب نشینی نیروهای نظامی به مرزهای شناخته شده بین المللی؛ (2)
2) آزاد کردن و بازگرداندن همه اسیران جنگی به وطنشان؛ (3) و
3) حل و فصل جامع، عادلانه و شرافتمندانه دیگر مسائل باقیمانده، (4) به ویژه، مشکل شط العرب با مرز اروندرود.
مباحث دیگری مانند اقداماتی برای تأمین امنیت و ثبات در منطقه، (5) مسئولیت منازعه (6) و تعمیر خرابی‏ها و مشکل بازسازی که در قطع‏نامه مشخص شده بودند، (7) اغلب در مذاکرات به فراموشی سپرده شدند و بعید به نظر می‏رسید که در فضای سیاسی حاکم بر روابط بین ایران و عراق، به آنها به طور جدی توجه شود. در اینجا، ادعاهای حقوقی ایران و عراق در متن گسترده‏تر منافع سیاسی زیر بنائیشان تحلیل خواهد شد و در نهایت نیز، شیوه‏ای که ایران و عراق در حقوق بین الملل به کار می‏گیرند، با مروری بر توضیح دلایل حقوقی دو دولت بر مواضع سیاسی مد نظر آنها، بررسی خواهد شد.

پیش درآمد آتش بس

جنگ خلیج فارس (ایران و عراق)، طولانی‏ترین جنگ تاریخ معاصر از زمان نبرد واترلو (8)(9) به شمار می‏رود.
این جنگ از 22 سپتامبر 1980، یعنی زمانی که نیروهای عراق به سرزمین ایران تجاوز کردند، آغاز شد و تا 20 اوت 1988، یعنی زمان اجرای آتش بس مؤثر رسمی بین ایران و عراق ادامه داشت. فرصت‏های جنگی عراق زمانی به پایان رسید که در سپتامبر 1981، ایران با حملات متقابل به موفقیت‏های اولیه این کشور پایان داد و محاصره آبادان را درهم شکست. پیشروی‏های ایران، عراق را وادار کرد تا در ژوئن 1982، از قلمروی ایران عقب نشینی کند. در این هنگام، عراق تقاضای آتش بس کرد، اما ایران به دلیل حضور ارتش عراق در بخش‏های عمده‏ای از خاک این کشور هم چنان بر خواسته‏های خود مبنی بر پایان دادن به رژیم صدام حسین و جبران خسارت‏های وارده پا فشاری می‏نمود.
هر چند در آغاز جنگ، ایران نشان داد که تنها، برای دفاع از خود می‏جنگد، اما به زودی درصدد برآمد تا با تنبیه متجاوز، حقوق حقه خویش را بدست آورد؛ بنابراین، در اواسط جولای 1982، از مرزها گذشت و به خاک عراق وارد شد. از این به بعد، ایران سیاستی را دنبال کرد که هدف آن تسلیم بدون قید و شرط عراق بدون معامله با رژیم صدام حسین بود. (10) با این حال، ایران در بعضی از مواقع می‏خواست مذاکراتی را از موضع قدرت انجام دهد، به ویژه پس از فتح فاو در فوریه 1986 (تا این که آن را در آوریل 1988 مجددا از دست داد)، که رژیم [امام] خمینی (ره) در صدد بود متجاوز را تنبیه کند.
از سوی دیگر، عراق بعد از این که ناگزیر شد تا موضع دفاعی را اتخاذ کند، درصدد گسترش جنگ برآمد و برای تحمیل آتش بس به ابر قدرت‏ها فشار آورد. در اوایل سال 1984، عراق نفتکش‏های ایران را هدف حملات هوایی قرار داد و در مقابل، ایران نیز با حمله به نفتکش‏های کشورهای عربی ساحل خلیج فارس به عراق پاسخ داد. به همان اندازه که پای ابر قدرت‏ها برای حمایت از کشتیرانی بی‏طرف به خلیج فارس کشیده می‏شد، فشار بین‏المللی برای یافتن راه حلی دیپلماتیک نیز تشدید می‏گردید. در 20 جولای 1987، درست قبل از حرکت امریکا برای اسکورت نفتکش‏های مجددا پرچم گذاری شده کویت، شورای امنیت قطع‏نامه 598 را تصویب کرد. بلافاصله بعد از تصویب قرارداد، عراق اعلام کرد، در صورتی که ایران قطع‏نامه آتش بس را قبول کند، عراق نیز آن را خواهد پذیرفت. به هر حال، ایران اعلام کرد تا زمانی که کمیسیونی برای تعیین متجاوز تشکیل نشود، از قبول قطع‏نامه خودداری خواهد کرد. جنگ خلیج فارس با تعهد فزاینده بین المللی برای عملیات پرچم‏گذاری و مین روبی پیچیده‏تر شد. بعد از نیمه سال 1987، حضور بین المللی گسترده در خلیج فارس کم کم به برخورد نظامی میان نیروی ایران و نیروی دریایی امریکا انجامید.
در فوریه 1988، جنگ شهرها شاهد اصابت 190 فروند موشک عراقی به تهران بود، در حالی که ایران به دلیل فقدان موشک کافی نمی‏توانست در این سطح، با عراق مقابله به مثل کند. در مارس 1988، موشک‏باران تهران و حمله شیمیایی عراق به حلبچه که به طور مستقیم از تلویزیون ایران پخش شد، روحیه مردم را تضعیف کرد. هنگامی که در 17 آوریل 1988، عراق فاو را پس گرفت و ماشین نظامی هجومی خود را به سلاح‏های شیمیایی تجهیز کرد، معلوم شد که ایران در موضع ضعف قرار داد.
در 18 جولای 1988، ایران با پی گیری همه جانبه اقدامات دیپلماتیک قطع‏نامه 598 را پذیرفت. این امر در 8 اوت به پذیرش آتش بس از سوی دو طرف انجامید و در 20 اوت 1988، لازم الاجرا شد. هنگامی که در 25 اوت، مذاکرات مستقیم آغاز گردید، عراق طرف برتر میدان نبرد بود و بعد از اعلام تاریخ برقراری آتش بس نیز به پیشروی خود علیه ایران ادامه داد و تلاش کرد تا با به اسارت گرفتن تعداد بیشتری از نیروهای ایرانی تا حد امکان موقعیت خود را در مذاکرات مربوط به مبادله اسیران، تقویت کند. همچنین، علی رغم این که به روشنی لزوم عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده، پیش‏بینی شده بود، قسمت‏های زیادی از ایران را تصرف کرد. بنابر گزارش، یک روز قبل از این که مذاکرات مستقیم آغاز شود، عراق در حمله به شورشیان شمال به طور مؤثر، از سلاح‏های شیمیایی استفاده کرد و به موازات مرز، جایی که آن را منطقه آزاد شده می‏نامند حرکت و طبق گزارشی، حدود هزار روستا را ویران کرد. در نتیجه، بیش از صد هزار نفر آواره به سوی ترکیه و ایران سرازیر شدند. (11)

قطع نامه 598 شورای امنیت، چارچوبی برای صلح

هنگامی که در 25 اوت 1988، مذاکرات آغاز شد، هر دو طرف متوجه شدند که گفت و گوها طولانی خواهد بود و به آسانی نمی‏توان به دنبال چنین جنگ طولانی و پر هزینه‏ای با یکدیگر به توافق رسید. عراق پیروز بی چون و چرای میدان نبرد بود، اما ایران به منزله یک دشمن قوی، تلخ و بالقوه قدرتمند باقی ماند. هر چند هیچ یک از دو طرف به دیگری اطمینان نداشت، اما هر دو برای پایان منازعه می‏جنگیدند.
قطع‏نامه 598 چارچوب حقوقی مذاکرات تحت نظر سازمان ملل را فراهم آورد. مقدمه قطع نامه «از آغاز و ادامه منازعه و بمباران مراکز مسکونی غیر نظامی، حمله به کشتیرانی بی طرف یا هواپیمای کشوری، نقض قوانین بین المللی بشر دوستانه و دیگر قوانین ناظر بر درگیری مسلحانه، به ویژه کاربرد سلاح‏های شیمیایی بر خلاف الزامات پروتکل 1925 ژنو»، ابراز تأسف می‏کند.(12) ماده 1 خواستار آن است که «ایران و عراق فورا آتش بس را رعایت کنند، به تمام اقدامات نظامی در زمین، دریا و هوا خاتمه دهند و تمامی نیروهای خود را بدون درنگ به مرزهای شناخته شده بین المللی، باز گردانند». ماده 2 تأسیس نیروی حافظ صلح، گروه ناظر نظامی سازمان ملل در ایران و عراق ( را برای نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها ارائه می‏کند. مقرر شد تقریبا 350 نفر از کارکنان سازمان ملل با آغاز آتش بس در طول مرز مستقر شوند. ماده 3 مصرانه خواستار آزادی و برگرداندن اسیران جنگی به وطن خود است. ماده 4 خواستار حل و فصل جامع، عادلانه و شرافتمندانه تمام (13)موضوعات موجود براساس اصول مندرج در منشور سازمان ملل متحد (شامل دخالت نکردن در امور داخلی دولت‏های دیگر) است. ماده 5 مصرانه از سایر دولت‏ها می‏خواهد از هر گونه اقدامی که به گسترش منازعه منجر شود، اجتناب کنند. ماده 6 از دبیر کل سازمان ملل می‏خواهد تا با مشورت ایران و عراق، تأسیس مجموعه بی طرفی را برای تعیین مسئولیت دولت‏ها در منازعه بررسی کند. ماده 7 خواستار ایجاد گروه متخصصی برای ارزیابی هزینه‏های جنگ و مشکلات بازسازی است. ماده 8 از دبیر کل سازمان ملل می‏خواهد تا اقدامات منطقه‏ای را برای تأمین و تقویت امنیت و ثبات بررسی کند. ماده 9 از دبیر کل می‏خواهد شورای امنیت را از اجرای قطع‏نامه مطلع نماید. ماده 10 برگزاری جلسات بیشتر را برای تضمین رعایت قطع‏نامه مطرح می‏کند. (14)
مسائل عمده‏ای که ایران و عراق با آن رو به رو بودند عبارت بود از: عقب‏نشینی به مرزهای شناخته شده بین المللی و خاتمه همه اقدامات نظامی در زمین، دریا و هوا؛ آزادی اسیران جنگی؛ و کنترل آب راه شط العرب (اروند رود). گفت و گوها آغاز خوبی داشتند. در نخستین روز مذاکرات مستقیم، پرز دکوئیار، دبیر کل سازمان ملل، بعد از شش ساعت و نیم جلسه مذاکره بین طارق عزیز، وزیر خارجه عراق و علی اکبر ولایتی، وزیر خارجه ایران این مذاکره را شروعی جدی نامید. مباحث نخستین جلسه بر عقب نشینی نیروها، مبادله اسیران جنگی و برنامه جلسات آینده متمرکز بود. به هر حال روز بعد، گفت و گوها به مشکل عقب‏نشینی نیروها محدود شد. عراق ادعا می‏کرد که اعتبار موافقت‏نامه 1975 الجزایر برای مدت طولانی نبوده است؛ بنابراین، از ایران می‏خواست که کنترل کامل عراق بر آب راه شط العرب را به رسمیت بشناسد (15) تا به دنبال آن، خط آتش بس در ساحل شرقی شط العرب ایجاد شود. ایران در پاسخ گفت که مسائل مربوط به حاکمیت بر اروند رود باید تنها پس از این که مراحل نخست قطع نامه 598، یعنی عقب نشینی نیروها، تبادل اسیران جنگی و تأسیس یک دادگاه ویژه برای تعیین مسئولیت جنگ، اجرا شد، بررسی شود.
افزون بر عقب نشینی نیروها، مسئله جلوگیری ایران از کشتیرانی عراق در تنگه هرمز و خلیج فارس نیز مطرح شد. با آغاز آتش بس، عراق دو فروند کشتی را به خلیج فارس، فرستاد . ایران کشتی نخست را یک کشتی باری بود، متوقف و برای جلوگیری از قاچاق کالا، را بازرسی کرد، اما کشتی دوم را که یک نفتکش بود متوقف نکرد. این امر وضعیتی را فراهم آورد تا ادعای عراق مبنی بر آزادی کشتیرانی در مقابل ادعای ایران برای تأمین منافع امنیتی خود در دریای سرزمینی‏اش، ارزیابی شود. دور نخست گفت و گوها به علت عدم توافق بر سر موضوع عقب‏نشینی‏ها و آزادی کشتیرانی به بن بست رسید، در حالی که مانع اصلی اصرار عراق بر این امر بود که قرار داد الجزایر بی اعتبار است. در نتیجه، باید کنترل عراق بر شط العرب به رسمیت شناخته شود.
دور دوم گفت و گوها که در 30 سپتامبر 1988 در سازمان ملل متحد در نیویورک آغاز شد، پیشرفت اندکی داشت. این جلسه با ارائه طرح مصالحه خاویر پرز دکوئیار، دبیر کل سازمان ملل، برای شکستن بن بست موجود، آغاز شد. وی از ایران درخواست کرد تا حق عبور کشتی‏های عراقی در خلیج فارس را تضمین کند و اجازه دهد که آب راه شط العرب مجددا باز شود. هم چنین از هر دو طرف خواست تا هم چنان به عقب کشیدن نیروهای اشغالگر خود ادامه دهند. در پایان نیز، بر مبادله همه اسیران جنگی تأکید و پیشنهاد کرد تا زمان رسیدن به قراردادی رسمی، مشکل حاکمیت بر شط العرب به تعویق انداخته شود. (16) بنا به گفته علی اکبر ولایتی، دو کشور در اصل حل و فصل مصالحه جویانه به توافق رسیده بودند، اما طارق عزیز، همتای عراقی وی، از اختیارات کافی برای تصمیم گیری برخوردار نبود. (17)
بن بست در مذاکرات سپتامبر به دور سوم گفت و گوها در ژنو انجامید. در جلسه سوم که در 1 نوامبر 1988 آغاز شد، پیشرفت‏های آشکاری به دست آمد و درباره مبادله اسیران بیمار و مجروح توافق حاصل شد. به هر حال، این جلسه به دلیل پافشاری سختگیرانه بر بحث عقب‏نشینی نیروها و ادعای عراق مبنی بر حاکمیت کامل بر شط العرب، متوقف و به 11 نوامبر موکول شد.
دور چهارم گفت و گوها در تاریخ 20 تا 23 آوریل 1989 در ژنو برگزار شد، اما این مذاکره نیز با پیشرفت مختصری به شکست انجامید. در اکتبر 1988، دبیر کل سازمان ملل متحد پیشنهاد چهار ماده‏ای خود را به شرح زیر اعلام کرد:
1) عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی براساس موافقت نامه 1975 الجزایر؛
2) خویشتن داری ایران در بازرسی کشتی‏ها؛
3) مبادله دو جانبه اسیران جنگی؛ و
4) بازگشایی شط العرب.
هم چنین، وی جدول زمانی جدیدی را نیز پیشنهاد کرد که براساس آن، عقب نشینی نیروها طی پانزده روز انجام می‏گرفت و طی شصت روز نیز اسیران جنگی مبادله می‏شدند. (18) وزیر خارجه عراق در گزارشی اعلام کرد تا زمانی که لای روبی شط العرب به طور کامل انجام نشود، عقب نشینی نیروها امکان ندارد. او ایران را به دلیل رعایت نکردن قطع‏نامه 598 و بی‏احترامی به متن و محتوای سند مقصر دانست. (19) ایران عقیده داشت این بن بست از لجاجت دامنه‏دار عراق، یعنی ادعای غیر قابل قبول حاکمیت بر کل اروند رود (شط العرب)، ناشی شده است. هم چنین، از اکراه عراق در اجرای قطع‏نامه 598 شکایت داشت و آن را نتیجه فقدان اراده لازم اعضای شورای امنیت برای اعمال فشار به عراق می‏دانست. ایران اظهار می‏کرد که اعضای شورای امنیت بیش از آن که نگران اجرای عدالت باشند، نگران منافع سیاسی خود هستند. (20)
بن بست گفت و گوها تا تابستان 1989 ادامه داشت. هر دو طرف بر لزوم اجرای قطع‏نامه 598 تأکید می‏کردند، اما نسبت به اجرایی بودن قرار داد 1975 الجزایر درباره مرز شط العرب (اروند رود) با یکدیگر اختلاف بنیادی داشتند. مرگ [امام] آیت الله خمینی (ره) در 3 ژوئن هیچ تغییر فوریی در مواضع دو طرف گفت و گوها پدید نیاورد. طبق گزارشی، حمایت شوروی از موضع ایران در اجرایی بودن قرارداد 1975 الجزایر به طور بالقوه موجب پیشرفت مهم گفت و گوها در ژوئن 1989 شد، اما اعضای دیگر شورای امنیت نشان دادند که علاقه‏مند نیستند به طرف فشار وارد آوردند.

ادعاهای حقوقی (آتش بس و عقب نشینی)

رویکرد ایران در مذاکره با عراق بر ضرورت عقب نشینی این کشور به مرزهای شناخته شده بین المللی طبق قرارداد 1975 الجزایر مبتنی بود. (21)
ایران اعتقاد داشت، تا زمانی که نیروهای عراقی عقب نشینی نکرده‏اند، هیچ پیشرفتی در مذاکرات صلح پدید نمی‏آید. در 10 مارس 1989، وزیر خارجه ایران طی نامه‏ای به دبیر کل سازمان ملل به دقت مشخص کرد که 2 / 663 کیلومتر مربع از خاک ایران هم چنان در اشغال عراق است. (22) ولایتی با پیوست 42 نقشه از ادعای خود دفاع کرد. پیشتر، او عراق را متهم کرده بود که 125 کیلومتر مربع از سرزمین ایران را بعد از اعلان آتش بس اشغال کرده است. (23) ایران قبلا عراق را متهم کرده بود که بیش از دو هزار کیلومتر مربع از سرزمین ایران را در چهار استان تصرف کرده است. (24)
ایران بر خلاف دوران جنگ در این مقطع از گفت و گوها، ادعا می‏کند که به تصرف سرزمین عراق تمایلی ندارد و نیروهای ایران خاک این کشور را ترک کرده‏اند.(25) در حال حاضر، اشغال قلمروی عراق از سوی ایران موضوعیت ندارد، از این رو، حکومت صدام حسین یادآور نمی‏شود که ایران قبل از آتش بس و پیش از اعمال فشار عراق به این کشور برای عقب نشینی، سرزمین عراق را اشغال کرده بود .
یکی از بحث‏های مطرح، بن بست در عقب نشینی نیروها بود که به مخالفت عراق با بازرسی کشتی‏ها از سوی ایران در تنگه هرمز، و خلیج فارس مربوط می‏شد. عراق مصرانه می‏گفت چنین عملی ناقض آزادی کشتیرانی و نشان دهنده اقدامی نظامی در دریاست که باید طبق قید ماده 1 قطع‏نامه 598 متوقف شود. ولایتی، وزیر خارجه ایران با تشریح این که «عراق نمی‏تواند تنها به آزادی کشتیرانی طبق حقوق بین الملل اکتفا کند»، به موضع عراق پاسخ داد. (26) ولایتی مدعی بود که عراق تلاش می‏کند تا «عبور آزادانه از دریای سرزمینی جمهوری اسلامی ایران را به دست آورد و ایران را از اعمال حقوق شناخته شده اساسی و بین المللی خویش در حقوق بین الملل، محروم کند». (27) هم چنین، وی تأکید کرد هر دولتی که بخواهد از تنگه هرمز عبور نماید، باید عبور بی‏ضرر (28) را در این آبراه رعایت کند به طوری که این کشتیرانی به ضرر ایران نباشد. (29)
در 8 فوریه 1989، طارق عزیز طی نامه‏ای به دبیرکل سازمان ملل متحد جزئیات موضع عراق را درباره مسئله عقب نشینی تشریح کرد. (30) وی بر تمایلش برای حل و فصل اختلافات براساس قطع‏نامه 598 و احترامی که عراق برای تمامیت ارضی ایران قائل است، تأکید کرد. طارق عزیز به دقت مناطق وسیعی از خاک عراق را که قبل از موفقیت‏های نظامی این کشور در آوریل 1988 در اشغال ایران قرار داشت، یک به یک مشخص کرد . این مناطق (به کیلومتر مربع) عبارت بودند از: فاو (225)؛ شلمچه (175)؛ جزایر مجنون (447 / 1)؛ زید (56)؛ سیف سعد (43)؛ زبیدات (127)؛ مهران (182)؛ مهران، پنجوین، و ماؤوت (899 / 1)؛ و حاج عمران (175). (31) عزیز اعلام کرد که عراق حدود 434 / 4 کیلومتر مربع از میادین نبرد را بین آوریل و جولای 1988 مجددا به دست آورده بود. او توضیح داد که نیروهای عراقی برای عقب راندن ارتش ایران ناگزیر بودند به قلمروی ایران وارد شوند و مناطق خاصی را برای یک دوره زمانی که ضرورت نظامی اقتضا می‏کرد کنترل کنند. (32) عزیز گفت نیروهای عراق متعاقبا از این مناطق که حدود 619 / 9 کیلومتر مربع برآورد شده‏اند، عقب نشینی کرده‏اند. (33) وی تأکید کرد که عراق هیچ گونه انگیزه توسعه طلبانه‏ای ندارد و مشتاق است براساس مقررات حقوق بین الملل و مفاد قطع‏نامه 598، به یک راه حل دست یابد. (34)
عزیز از ایران به دلیل این که الحاق سرزمین آزاد شده عراق (البته، وی آن را به این نام می‏خواند) را خواستار شده بود، انتقاد کرد. دلیل ادعای عزیز سخنان [امام] آیت الله خمینی (ره) در 21 ژوئن 1892، خطاب به روحانیون به این شرح بود: «اگر ایران عراق را شکست بدهد عراق به ایران ضمیمه خواهد شد ... مردم عراق رژیم صدام حسین را سرنگون خواهند کرد و خود با ملت ایران متحد خواهند شد». (35)
علی رغم ادعای عزیز مبنی بر این که نیروهای عراقی بعد از اقدامات نظامی ضروری از قلمروی ایران عقب نشینی کرده‏اند، در مارس 1989، صدام حسین، رئیس جمهور عراق، حضور دائمی نیروهای عراقی در قلمروی ایران را برای اهداف دفاعی تأیید کرد. وی در ادامه گفت برای آن که نیروها بتوانند حرکات دشمن را زیر نظر بگیرند، چنین حضوری برای استقرار افراد نظامی در پست‏های دیده‏بانی در نقاط مساعدی که چندین متر از مرزها دورتر باشد، ضروری است. به همان نسبت که جنگ، از طریق قرارداد صلح پایان نگیرد، وجود چنین پست‏های دیده‏بانی و تقویت استحکامات مواضع دفاعی، در مفهوم سنتی این واژه به منزله عملی اشغالگرایانه تلقی نمی‏شود. (36) صدام حسین در ادامه، پیشنهاد می‏کند در صورتی که ایران به راه حل صلح آمیزی روی آورد، نیروهای عراقی از تمامی این نقاط عقب‏نشینی خواهند کرد.

پی‌نوشت‌ها:

1. برای متن قطع‏نامه 598 ر. ک به:
Middle East Economic Digest، July 29، 1988، p.14.
2. .ر. ک به: ماده 1 از قطع‏نامه 598.
3. .ر. ک به: ماده 3 از قطع‏نامه 598.
4. .ر. ک به: ماده 4 از قطع‏نامه 598.
5. .ر. ک به: ماده 8 از قطع‏نامه 598.
6. .ر. ک به: ماده 6 از قطع‏نامه 598.
7. .ر. ک به: ماده 7 از قطع‏نامه 598.
8. .BATTLE OF WATERLOO.
9. .برای ارزیابی جنگ و مطالعه اوضاع منازعه خلیج فارس در زمان آغاز گفت و گوهای مستقیم ایران و عراق ر. ک به:
Middle East، September 1988، pp.8-12.
10. .ر. ک به: مصاحبه با علی اکبر محتشمی، وزیر کشور، در،
al - Musytaqbal)Paris(، February 25،1989
در سرویس خبری خارجی، در
Daily Report Near East & South Asia )hereinafter FBIS-NES(، FBIS-NES-89-39، March، 1989،p.60
محتشمی بر این منطق تأکید کرد که »همانگونه که در طول جنگ جهانی دوم عمل شده متجاوز باید تنبیه شود«. اما این منطق به دلیل این که دنیا به اندازه ایران نگران نبود، مورد قبول واقع نشد.
11. .See The Winds of Death )Paris(, a Special 182-Page issue of Information and Liaison Bulletin of Institut Kurde de Paris , no.42September 1988.
12. .موضوعات حقوقی مطرح شده در مقدمه، نگرانی‏های مشروع متعددی را پدید آورد که از این منازعه ناشی می‏شود، اما از حوزه این نوشته خارج است.
13. .united Nations Iran - Iraq Military Closerven Group.
14. .ر. ک به: سر مقاله روزنامه جمهوری اسلامی که از شکست ایران و عراق در اجرای کامل قطع‏نامه 598 انتقاد می‏کند و ر. ک به:
Tehran Iranian News Agency )Irna( of January 25, 1989, in FBIS-NES-89-016, January 29, 1989, PP.60-61.
15. .باید یادآور شد که نام شط العرب در ایران اروند رود است این نام از قبل از اسلام وجود داشته است . نام رایج آن در غرب شط العرب می‏باشد، اما در این نوشته، هر دوی آنها به کار رفته است.
16. .See New York Times , October , 1988 , P.6؛ New York Times , October 9 , 1988 , P , 11 .
17. .New York Times , October9 , 1988 , P11.
18. .See The April 24 , 1989 , report of talks by Tehran Domestic Service in FBIS-NES-89-077 , April 24 , 1989 , P.69.
19. .See report of Baghdad Iraqi News Agency (INA)in FBIS0NES-89-077. April 24 , 1989 , P.17.
20. .See Editorial , "Peace Talks Still on the Same Old Tack , " tehran Times , April 29 . 1989 , P. 2.in FBIS-NES- 89-085 , May 4 . 1989 , P . 52. چ
21. .برای پیشینه و تحلیل‏های مفید در مورد مرز ایران و عراق ر. ک به:
U.S. Department of State, Bureau of lantelligence and Research, Iran-Iraq Boundary, International Boundary Study no. 164, July 13, 1978.
22. .ر.ک به: نامه ولایتی به دبیر کل که خبرگزاری کویت (KUNA) آن را در 10 مارس 1989 منتشر کرد.
in FBIS-NES 89-048, March 14, 1989, p. 61.
23. .همان.
24. .مصاحبه بشارتی، معاون وزیر خارجه
Tehran Domestic Service, January 1. 1989. in FBIS-NES-89-02, january 4, 1989.PP.53-54..
25. .برای نمونه، حجه الاسلام هاشمی رفسنجانی اعلام کرد که: «ملت انقلابی ایران هرگز نخواهد پذیرفت که حتی یک وجب از خاک کشورش در اشغال دشمن باشد و هیچ تمایلی به اشغال خاک عراق ندارد». ر. ک به: Tehran IRNA , February 4 . 1989 , in FBIS-NES-89-023, February 6 , 1989 , P. 69.
26. .See text of Velayati’s September 8, 1988 , news conference, Tehran IRNA , Setember 8 , 1988 , in FBIS , IN FBIS-NES-88-175 , September 9 , 1988 , PP. 35-36.
27. .همان.
28. .Innocent Passage.
29. .همان.
30. .ر. ک به: متن پیغامی منتشر شده توسط
baghdad Domestic Service, February 14 , 1989, in FBIS-NES-89-030, fEBRUARY 15, 1989, p. 36.
31. .همان.
32. .همان.
33. .همان.
34. .طبق گزارش‏ها، طارق عزیز هشت نقشه را به نامه‏اش به دبیر کل پیوست کرد. این نقشه‏ها مناطقی را که ایران اشغال کرده است نشان می‏دادند. ر. ک به:
Report of Kuwait KUNA, March 10, 1989. in FBIS-NES-89-048 , March 14 , 1989 . P.61..
35. .See reference to Khomeini’s June 21 . 1982 , speech in "Middle East and South Asia Review" June 22 , 1982, P.ii, Daily Report , V , June 22 , 1982.
36. .See Saddam Hussein’s interview in Basra With Utman al Umayr , March 8 , 1989 , in FBIS-NES-89-048 , March 14 , 1989 , P.34.

منبع: فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، سال اول، شماره اول.