ایران، عراق و مذاکرات آتش بس (2)

آزادی و تبادل اسیران جنگی

در 1 سپتامبر 1988، سازمان ملل متحد گزارشی را درباره اسیران جنگی منتشر کرد. طبق این گزارش، ایران نزدیک به هفتاد هزار عراقی و عراق حدود نصف این تعداد ایرانی را در اختیار داشت. هم چنین، سازمان ملل با اشاره به این که تلقین یا هدایت معنوی ایران اساسا از فشارهای روحی قابل تشخیص نیست اعلام کرد که حدود چهارده هزار اسیر عراقی به حامیان [امام] آیت الله خمینی (ره) تبدیل شده‏اند. با وجود این که سازمان ملل هیچ تلقین برنامه‏ریزی شده‏ای را برای اسیران عراقی به دست نیاورد، اما براساس برخی از مدارک روان شناسانه این تلقین وجود داشت. افزون بر این تعداد از اسیران جنگی که سازمان ملل متحد آنان را شناسایی کرده بود، عراق ادعا می‏کرد که، ایران بیش از سی هزار اسیر جنگی عراق را که کمیته بین المللی صلیب سرخ (37) آنها را ثبت نام نکرده است، اختیار دارد. (38) البته، باید یادآور شد که ایران نیز ادعا می‏کرد که عراق هفتصد تن از ایرانیان را بعد از توافق درباره آتش بس بوده است ... . (39)
ایران و عراق به علت نقض حقوق بین الملل و رفتار ناشایست با اسیران جنگی از یکدیگر انتقاد می‏کردند. وزیر خارجه عراق بارها ادعا کرد که در طول جنگ و بعد از آن، ایران کنوانسیون ژنو (40) را درباره اسیران جنگی رعایت نکرده و از شیوه‏های ددمنشانه‏ای نظیر قتل، شکنجه و تهدید روانی علیه اسیران عراق استفاده کرده است. (41) در مقابل، ایران نیز به همین ترتیب رفتار عراق را با اسیران جنگی محکوم کرد و در گزارشی اختصاصی، به نام گزارشی در زمینه رفتار بد عراق با اسرای ایرانی (42) آنها را به تصویر کشید. باید یادآور شد که ایرانیان برای اثبات ادعای خود علیه عراق از این گزارش به منزله یک سند استفاده می‏کنند. (43) هم چنین، هر دو طرف علیه اتباع خود که با دشمن همکاری می‏کردند دست به اقدامات به شدت افراطی زدند، از این نظر، اقدامات عراق علیه کردهایی که با ایران همکاری می‏کردند، (44) باید در کنار اقدامات ایران علیه به اصطلاح ارتش آزادی بخش ملی (45)(منافقین) که پس از آتش بس به داخل ایران حمله کردند، ارزیابی شود.
بحث اسیران جنگی از زمان توافق آتش‏بس ، بین ایران و عراق اختلاف ایجاد می‏کرد. ماده 3 قطع نامه 598 مصرانه می‏خواهد که اسیران جنگی آزاد شوند و بی درنگ پس از قطع مخاصمات فعال کنونی، براساس کنوانسیون سوم ژنو 12 اوت 1949، به کشور خود باز گردانده شوند. وقتی در 20 اوت 1988، مخاصمات با برقراری آتش بس مؤثر پایان یافت. در 23 اوت 1988، کمیته بین المللی صلیب سرخ طی نامه‏ای به دو طرف، تعهد آنها را به بازگرداندن اسیران جنگی به کشورهایشان یادآور شد. طبق گزارشی، عراق در 17 سپتامبر طی نامه‏ای به آن پاسخ مثبت داد، اما ایران از دادن پاسخ خودداری کرد. قبل از آغاز دور سوم گفت و گوها، کمیته بین المللی صلیب سرخ در 4 اکتبر 1988 با فرستادن یادداشتی به دو طرف از آنها درخواست کرد تا طبق مفاد قطع نامه 598، در چارچوب ماده 118 کنوانسیون 1949 ژنو اسیران جنگی را آزاد کنند. بنابر گزارشی، عراق موافقت خود را با این پیشنهاد اعلام کرد، اما ایران با بیان این نکته که مخاصمات هم چنان باقی مانده و بدون عقب نشینی کامل عراق از تمام سرزمین ایران پایان نمی‏گیرد، از قبول پیشنهاد خودداری کرد. (46) در 5 مارس 1989، صدام حسین، در نامه‏ای خطاب به سازمان پیشرفت‏های بین المللی (47) (48) اعلام کرد که عراق به دلایل بشردوستانه و مشروع، بدون در نظر گرفتن نتایج مذاکرات صلح و بی اعتنا به میزان پیشرفت در رسیدن به یک صلح جامع و پایدار برای تبادل اسیران جنگی آمادگی دائم دارد. (49)
از ایران نیز خواسته شد تا تبادل اسیران جنگی را قبول کند، اما در چارچوب قطع نامه 598، تهران تا عقب نشینی عراق از تمام سرزمین ایران در مقابل مبادله کامل اسیران ایستادگی کرد. (50)
در حالی که هنوز توافق برای مبادله اسیران جنگی مبهم بود، طی سومین دور گفت و گوها دو کشور درباره پیشنهاد کمیته بین المللی صلیب سرخ برای مبادله اسیران بیمار و مجروح به صورت درصدی به توافق رسیدند. توافق نوامبر 1988 آزادی 1158 تن از اسیران عراقی و 411 تن از اسیران ایرانی را خواستار بود . انتظار می‏رفت در صورت آزادی 115 اسیر عراقی و 41 اسیر ایرانی در هر روز، مبادله اسیران جمعا ده روز به طول انجامد. ایران مبادله اسیران جنگی را که باید از 24 نوامبر آغاز می‏شد، تا 27 نوامبر به تعویق انداخت؛ زیرا، مدعی بود که عراق از آزادی کردن اسیران به تعداد مورد توافق خودداری می‏کند. (51) طی سه روز نخست، ایران گروه 51 ،52 و 52 نفری و عراق سه گروه 18 ،19 و 19 نفری را آزاد کردند. در نتیجه، 155 اسیر عراقی و 56 اسیر ایرانی آزاد شدند. عراق که تحت حمایت کمیته بین المللی صلح صلیب سرخ قرار داشت ایران را به دلیل تغییر در شمار اسیران مورد توافق برای مبادله، سرزنش کرد. ایران در دفاع از عملکرد خود، گفت: «بیست تن از اسیران از برگشت به عراق خودداری کرده‏اند؛ 61 تن از آنان مسترد شده‏اند؛ تصمیم گیری درباره سی تن دیگر هنوز نامشخص است؛ شصت تن از آنان بدون اطلاع صلیب سرخ از سوی مقامات ایرانی آزاد شده‏اند (اما به دولت عراق تحویل داده نشده‏اند)؛ هویت دوتنشان هنوز نامشخص است؛ هشت تن نیز از اردو برنگشته‏اند؛ دو تن هم فوت کرده‏اند؛ و درباره یک اسیر مصری نیز هنوز تصمیمی گرفته نشده است». (52)
توضیح مقام‏های ایرانی نشان دهنده مشکلاتی بود که اسیران جنگی با آن رو به رو بودند، به ویژه اگر درجه بالایی از نبود اعتماد نیز بین دو طرف وجود داشته باشد، به اضافه درباره سلامتی اسیران مبادله شده پرسش‏های زیادی مطرح بود. طبق گزارش ایران بعضی از اسیران عراقی آزاد شده بعد از انتقال به یک اردوگاه ویژه در حبانیه (53) بازجویی، مسموم و شکنجه شده‏اند. (54) با این که ایران و عراق برای توافق درباره مبادله اسیران بیمار و معلول احترام ناچیزی قائل شدند، اما هر دو متعاقبا تعداد درخور توجهی از این اسیران را به صورت یک جانبه آزاد کردند. هر چند که اعداد و ارقام متفاوت‏اند، در 10 آوریل 1989، خبرگزاری جمهوری اسلامی گزارش داد که ایران به دنبال آزادی هفتاد عراقی مجروح یا بیمار، در نوزده مرحله، 1346 اسیر جنگی عراقی ناتوان را آزاد کرده، اما عراق تنها 949 اسیر جنگی ایران را که که 459 تن از آنها غیر نظامی بوده‏اند آزاد کرده است. (55) علی رغم آتش بس، تقریبا صد هزار اسیر جنگی در اسارت به سر می‏بردند و به نظر نمی‏رسید که بدون عقب نشینی عراق از قلمروی ایران در وضعیت آنها تغییری رخ دهد. البته، باید یادآور شد که این عقب نشینی نیز بدون حل اختلاف بر سر مرز شط العرب انجام نمی‏شد.

حاکمیت بر اروندرود

برای فهم بن بست مذاکرات آتش بس باید به اعتبار قرارداد 1975 الجزایر، قرارداد الحاقی مربوط به مرزها و حسن همجواری بین ایران و عراق و سه پروتکل امضا شده در 13 ژوئن 1975 در بغداد توجه کرد.(56) موضع عراق کاملا روشن است، بنابر ادعای این کشور، قرار داد 1975 الجزایر بی ارزش و بی اعتبار است. از نظر حکومت صدام حسین، جنگ با نقض قرارداد 1975 الجزایر از سوی ایران آغاز شد؛ همانگونه که در تفسیر روزنامه الثور آمده است موضع عراق از این قرار است: «ایران قرارداد 1975 الجزایر را زیر پا گذاشت، در امور داخلی عراق، دخالت و جنگ را علیه عراق آغاز کرد، افراد خائن را به شمال عراق فرا خواند و پول و اسلحه در اختیار آنها گذاشت تا دامنه شورش را به آن جا بکشاند. هم چنین در سپتامبر 1980، آبراه عراقی شط العرب را مسدود کرد. تمامی این موارد زمینه آغاز جنگ را فراهم آورد». (57)
در آوریل 1989 موضع ایران نیز طی توضیحات مختصر و مفید ولایتی به صورت واضح بیان شد: «با توجه به قرارداد 1975، باید بگویم که مشکل اصلی ما رودخانه و خط تالوگ (58) است که آن را تقسیم می‏کند. این رودخانه مرز ایران و عراق را تشکیل می‏دهد ... این یک قرارداد معتبر است و تمام قواعد و قوانین بین المللی با آن موافق(59) ‏وی هم چنین ابراز کرد که از نظر سازمان ملل، نیز قرارداد 1975 هنوز اعتبار دارد (60) مشاجره اولیه درباره اعتبار قرارداد 1975 به حق حاکمیت بر رودخانه شط العرب مربوط می‏شد. قرارداد 1975 خط تالوگ یا مسیر اصلی کشتیرانی را خط مرزی بین دو کشور می‏شناسد. عراق ادعا می‏کرد، از آنجا که قرارداد 1975 باطل شده است؛ بنابراین، قرارداد 1937 که طبق آن عراق بر تمامی شط العرب حاکمیت دارد، معتبر است. ایران نیز مدعی بود که قرارداد 1975 هنوز هم اعتبار داد و گستره قلمروی عراق فقط تا خط تالوگ است.

منافع سیاسی اساسی

ادعاهای قانونی ایران و عراق زمانی با منافع ملی اساسی هر دو کشور مرتبط شدند که در گستره سیاسی وسیع‏تری قرار گرفتند؛ نخست، اگر به اعتقاد عراق از ایران مبنی بر اشغال خاک عراق توجه کنیم می‏بینیم که عراق به حرکت خود در خاک ایران در آغاز جنگ هیچ اشاره‏ای نمی‏کند. عراق به ناحیه‏ای که خوزستان نامیده می‏شود و غالب ساکنان آن را اقلیت عرب تشکیل می‏دهند، پیشروی و سعی کرد آن را به تصرف خود درآورد. این کشور مایل بود، در زمانی که موازنه قدرت به سود خودش بود، پیشرفت‏هایی را با بهره‏گیری از ضعف نظامی ایران به دست آورد. هم چنین، می‏خواست قرارداد 1975 الجزایر را لغو کند و ادعای حقوقی خود را مبنی بر حاکمیت بر تمامی شط العرب دوباره پیش بکشد. سرانجام در آوریل 1969، ایران به صورت یکجانبه قرارداد 1937 ایران و عراق را لغو کرد. (61)
در اوت 1988، زمانی که عراق تصور کرد طرف پیروزی بی چون و چرای جنگ است، در صدد برآمد تا از وضعیت موجود استفاده و توجه خود را به مشکل کردها در شمال عراق معطوف کند. همان گونه که در قرارداد 1975 الجزایر آمده است، پذیرش اصل خط تالوگ برای تعیین مرز در شط العرب از سوی عراق اساسا بر قول ایران، (امریکا و اسرائیل) مبنی بر قطع کمک به کردهای شورشی شمال عراق استوار است؛ با وجود این، عراق تصمیم گرفت تا برای همیشه مقاومت درونی کردها را در هم بشکند.
جنگ تمام عیار عراق علیه کردها در 24 اوت 1988، یک روز قبل از آغاز مذاکرات مستقیم با ایران آغاز شد. بر اساس گزارش مطبوعات، عراق بیش از شصت هزار نفر نیروی نظامی را به همراه تانک، توپخانه، بالگرد، جنگنده بمب افکن و سلاح‏های شیمیایی به آنجا فرستاد. طبق گزارش‏ها، بین 24 اوت و 8 سپتامبر 1988 به صورت گسترده علیه کردها از سلاح‏های شیمیایی استفاده کرد. امریکا استفاده قبیح و ظالمانه عراق از سلاح‏های شیمیایی را با بهره‏گیری از ابزارهای تکنیکی تأیید کرد. بر اساس گزارش‏ها، عراق بیش از هزار روستا را ویران و با تصرف مجدد مناطق به اصطلاح آزاد شده در طول مرز با ایران تقریبا صد هزار نفر را آواره کرد. در اکتبر 1989، طارق عزیز اعلام کرد که شورش کردها برای همیشه پایان یافته است؛ همانگونه که در Newslatter International Amnesty در مارس 1989 به طور مستند آمده است، نابودی و رفتار ددمنشانه با کودکان کرد، خصومت عمیق رژیم عراق نسبت به مخالفان کرد این کشور را تأیید می‏کند. اقدامات علیه کردها نه تنها مخالفت‏های شدید کردها علیه صدام حسین را از بین برد، بلکه درصد بسیاری از منابع نفوذی ایران را نیز ریشه کن کرد. اکنون که عراق نمی‏تواند مدعی شود ایران از کردها حمایت می‏کند، ادعای حاکمیت بر کل آبراه شط العرب را پیش کشیده است.
عراق با تشخیص این که ایران در دراز مدت هم چنان دشمن خطرناک او خواهد بود، تصمیم گرفته است که موقعیت استراتژیک خود را در شمال حفظ کند و از برتری نظامی خود برای حضور و بقای مجدد در خلیج فارس بهره گیرد؛ بنابراین، راه خروجی عراق به خلیج فارس (شط العرب) باید هر چه زودتر گشوده شود. بازگشایی این رودخانه حتی با کمک ایران نیز آسان نخواهد بود. کارشناسان معتقدند که دست کم سه سال فرصت برای بازگشایی کامل این رودخانه لازم است. مین‏ها، کشتی‏های غرق شده، مهمات منفجر نشده و سایر فضولات جنگی، بازگشایی این رودخانه را مشکل کرده است. ایران تا وقتی که نیروهای عراقی در خاک این کشور باشند، با هر گونه اقدامی برای پاکسازی رودخانه مخالفت می‏کند. پیشنهاد عراق برای منحرف کردن مسیر رودخانه و خشک کردن بنادر خرمشهر و آبادان به منزله فشار روزافزون بر ایران است. (62)

نتیجه ‏گیری

تحلیل مزبور نشان می‏دهد که ایران و عراق هر دو درصددند که سیاست‏های خود را از راه ادعاهای حقوقی بین‏المللی موجه جلوه دهند .
هر چند که گفت و گوهای ایران و عراق بر سر موضوعات عقب نشینی نیروها و اعتبار قرار داد 1975 به بن بست رسیده است، واضح است که هیچ یک به ادامه جنگ تمایلی ندارند. چارچوب حقوقی بین المللی که قطع نامه 598 آن را فراهم آورده است موجب شده این امکان را به وجود آورد که هر دو کشور ضمن پافشاری بر خواسته‏ها و مواضع مشروع خود، از ادامه جنگ نیز خودداری کنند. هم چنین، احتمال نمی‏رود که بن بست جاری گفت و گوها بدون اعمال فشاری سیاسی در خور توجه از بین بر یکی از دو طرف تغییر یابد. به نظر می‏رسد که این بن بست دیپلماتیک بین دو کشور هم چنان ادامه داشته باشد مگر این که نفع سیاسی دو جانبه‏ای پدید آید که همکاری و هماهنگی را بین کشورهای متعارض خلیج فارس ترغیب کند.

پی‌نوشت‌ها:

37. .International Committee of the Red Cross (ICRC).
38. .See Tariq Aziz’s statement , reported by the Iraqi News Agency on April 18 , 1989 , in FBIS - NES - 89- 074 , April 19 , 1989 , P.19.
39. .ر. ک به: سخنان محمد حسین لواسانی، معاون وزیر امور خارجه، که خبر گزاری جمهوری اسلامی آنرا منتشر کرد در
May 6 . 1989 , in FBIS - NES - 89 - 088, May 9. 1989.P.53.
40. .Geneva Convention.
41. .همان.
42. .See Rapport sur le mauvais traitement des captifs Iraniens en Iraq (Tehran: centre d’information de Ia guerre , Conseil supreme de Ia defense , 1985).
43. .See Also War Information Headquarters , Animosity to Peace (Tehran kayhan press , 1987).
44. .ماهیت نقض حقوق بشر و عملکرد عراق که در نسل کشی کردها تجلی می‏یافت فراتر از اقدامات ایران علیه گروه‏های کرد خود بود که در طول جنگ با عراق همکاری می‏کردند. برای فاجعه حلبچه ر. ک به:
The exceprional issue of information and liaison bulletin of Institul Kurde de Paris entitled H.. A Martyr Town (Paris : Institut Kurde , no data). See also The Proliferation of chenne Warfare : The Holocaust at Halabja (Washington , D.C: People for a Just Peace,n.d).
45. .National Liberation Amy.
46. .ر. ک به: متن نامه طارق عزیز به دبیر کل در 6 فوریه 1989 در In FBIS - NES 89 - 024, February 7, 1989, P.21.
47. .Infornational Progres Organization.
48. .سازمان پیشرفت بین المللی سازمان غیر دولتی و بشر دوستانه‏ای است که در وین تاسیس شده است. در 29 - 30 ماه می 1989، این سازمان جلسه‏ای را با حضور کارشناسان متعدد در ژنو برای بررسی مسئله اسیران جنگی برگزار کرد برای مطالعه گزارش خبرگزاری ایران در مورد این جلسه ر. ک به:
FBIS - NES - 89 - 047, mARCH 13, 1989, P.25.
49. .See Iraqi News Agency report, March 12, 1989, in FBIS - NES - 89 - 047, March 13, 1989, P.25.
50. .برای آشنایی با موضع ایران مراجعه کنید به تفسیری که خبرگزاری جمهوری اسلامی در 25 ژانویه 1989 ارائه کرد در
FBIS - NES - 89 - 016, January 26, 1989, P.60.
51. .برای آشنایی با موضع عراق ر. ک به: متن نامه طارق عزیز به دبیر کل سازمان ملل در 6 فوریه 1989 در
FBIS - NES - 89 - 024, February 7, 1989, P.24
و برای آشنایی با موضع ایران ر. ک به: تفسیر خبرگزاری جمهوری اسلامی در 25 ژانویه 1989 در
FBIS - NES - 89 - 016, January 26, 1989, P.60.
52. .See FBIS - NES - 89 - 024, February 7, P.24.
53. .Habbaniyyah.
54. .See "Acutest Torture Continues in iraq ." Tehran Times, April 26, FBIS - NES - 89 - 086., May 5. 1989. P.50.
55. .See report in FBIS - NES - 89 068 , April 11, 1989 P.51.
56. .برای مطالعه پیشینه قرارداد مرزی ر. ک به:
U.S. Department of State Iran - Iraq Boundary.
57. .See Iraqi News Agency Commentary. April 12, 1989, in FBIS - NES - 89 - 069 , April 12, 1989, P. 24.
برای مطالعه تفسیر اخیر خبرگزاری عراق در مورد مقاله روزنامه الجمهوریه که مواردی از نقض قرارداد 1975 از سوی ایران را فهرست می‏کند و این موارد را دلایل لغو قرارداد 1975 می‏شمارد ر. ک به:
FBIS - NES - 89 - 009, January 13, 1989, P.35.
58. .Thalwey.
59. اند». .ر. ک به: مصاحبه ولایتی در روزنامه کیهان در 19 آوریل 1989 در
FBIS - NES - 89 - 083. May 2, 1989, P.46.
60. .همان.
61. .برای بررسی نقض قرارداد 1975 از سوی ایران ر. ک به:
Tareq Y. Ismael, Iraq and Iran: Roos of Conflict (Syracuse : Syracuse University Press, 1982), P. 19
و هم چنین ر. ک به:
Ramesh Shanghvi, Shati al - Arab: The Facts Behind the Issue (London: Transorient Press, 1969).
62. برای مطالعه گزینه‏های مختلف عراق ر. ک به: مصاحبه صدام حسین در 8 مارس 1989 در
FBIS - NES - 89 - 048, March 14, 1989, P.29.

منبع: فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق، سال اول، شماره اول.