نویسنده: مهدی ادیبی سده
بررسی سیاست تبلیغاتی ایران در جنگ هشت ساله
نقاط مثبت تبلیغات ایران در جبهه داخلی
سخنرانیها، برگزاری مراسم دعا و نیایش، آموزشهای دینی - عقیدتی، سیاسی و اجتماعی در جبهه یا پادگانهای نظامی، گسترش فرهنگ جبهه و جنگ از طریق تابلو نوشتهها در جبهه ها، مقالات و تحلیلهای سیاسی راجع به جنگ در روزنامهها، نمایش فیلمهای سینمایی جنگ و... سیاست تبلیغاتی ایران در جبهه داخلی را شامل میشد.موفقترین بخش تبلیغات ما در این قسمت نهفته بود. سازمان تبلیغات اسلامی از طریق اعزام مبلغان مذهبی به جبههها برای ایجاد آمادگی روحی - روانی و احساس نیاز نیروهای رزمنده به راز و نیاز با معبود خود در لحظات واپسینی که به دیدار او میشتافتند، زمینه و شرایط مساعدی را فراهم آورده بود، به طوری که کارکرد این نوع تبلیغات مذهبی در بین رزمندگان بسیار مؤثر بود.
در مواقع مقتضی، فرماندهان نظامی و مسئولان سیاسی آموزشهای نظامی و تحلیلهای سیاسی لازم را به رزمندگان ارائه میدادند. از همه مهمتر، پیامهای امام خمینی (ره) در دیدارهای حضوری با برخی از رزمندگان درسهای گویا و پیامهای روشنی برای تمامی آنان بود. نفوذ کلام و شخصیت امام خمینی (ره) در هجوم جوانان به جبههها و مقاومت و ایثارگری آنها عامل مهمی به شمار میرفت. تابلو نوشتههای گوناگون در فضاهای مختلف جبهههای نبرد از نکات مثبت و مهم تبلیغات ما در جبههها بود که محتوایشان بیشتر، آیات قرآن، احادیث نبوی و اخبار و روایات ائمه معصومین و ادعیه و اذکار آنان، به ویژه حضرت محمد (ص)، امام علی (ع)، امام حسن (ع) و کلمات قصار نهجالبلاغه، نهجالفصاحه، امام حسین (ع) و امام خمینی (ره)، اشعار شعرای متقدم و متأخر و در نهایت، زبان حال و شعارهای خود رزمندگان را شامل میشد. (32)
نقاط مثبت تبلیغات ایران در سطح بین المللی
امام راحل (ره) بر نقش تبلیغات در جهان امروز بسیار تأکید و درباره گسترش وسایل ارتباط جمعی و به تبع آن، گسترش تبلیغات اسلامی با ابزار فرهنگی جدید بسیار سفارش میکردند.ارسال فیلمهای خبری از صحنههای نبرد و نشان دادن رشادت و دلاورمردیهای رزمندگان اسلام از نقاط مثبت تبلیغات ما در صحنههای بین المللی بود. همچنین، مسئولان رده بالای نظام در داخل کشور و سفیران ما در کشورهای غربی در زمانهای مقتضی کنفرانس مطبوعاتی تشکل میدادند و مواضع سیاسی - نظامی دولت متبوع خود را از طریق خبرنگاران به گوش جهانیان میرساندند. در ضمن، در طول هشت سال دفاع مقدس و در مواقع ضروری، امام خمینی (ره) مواضع دولت جمهوری اسلامی را در جمع سفیران در کارداران کشورهای خارجی مقیم جمهوری اسلامی و شخصیتهای لشکری، کشوری و روحانی ایران با میهمانان خارجی و خانوادههای شهدای کشورهای مختلف جهان بیان میکردند یا در پیامهای ویژه به مناسبتهای مختلف مانند کشتار خونین حجاج ایرانی در مکه، فرارسیدن ایام حج و اعیاد و جشنهای مذهبی حقایق جبهه و جنگ و نقش منفی دولتهای استکباری را در طولانی شدن جنگ یادآور میشدند.
ماهیت انقلاب اسلامی و مظلومیت ما در جنگ تحمیلی با شعارهای آزادی بخشی، عدالت جویی و اسلام خواهی، نظر مردم مسلمان حوزه خلیج فارس و سایر کشورهای اسلامی را به خود جلب میکرد و به آنها جرئت میداد تا در راستای کسب اهداف مزبور، دست به اقدامات عملی بزنند؛ موضوعی که مطلوب و خوشایند دولتهای آنها نبود. در واقع، هماهنگی تبلیغاتی مسئولان کشورهای مسلمان عرب حوزه خلیج فارس با دستگاه تبلیغاتی صدام محصول همین نقطه قوت تبلیغاتی ما در بعد فرامرزی بوده. در همین رابطه، امم خمینی (ره) در پیام مهم تاریخی خود خطاب به روحانیون میفرمایند:
«... چه کوته نظرند آنهایی که خیال میکنند چون ما در جبهه به آرمان نهایی نرسیدهایم؛ پس شهادت و رشادت و ایثار و از خودگذشتگی و صلابت بیفایده است، در حالی که صدای اسلام خواهی افریقا از جنگ هشت ساله ما است، علاقه به اسلامشناسی مردم در امریکا و اروپا و آسیا و افریقا، یعنی در کل جهان از جنگ هشت ساله ماست...».
درک درست و تحلیل واقعبینانه از خط توطئه در مراحل مختلف جنگ از نکات دیگر تبلیغات بروز مرزی ما بود که جزء ویژگیها و توانمندیهای مسئولان نظامی - سیاسی جمهوری اسلامی ایران محسوب میشد، توجه به این خط توطئه و تحلیلهای مختلف توانست تا حد زیادی توطئههای عراق و هم پیمانان غربی و شرقی او را خنثی کند. (33) ناگفته پیداست که سهم عمده این شناخت و تحلیلهای سیاسی آن بر عهده امام خمینی (ره) بود. تبلیغات و روشنگریهای واقع گرایانهای که ایشان ارائه میدادند، از شناخت و درک درستشان از وقایع بینالمللی ناشی میشد.
نقاط منفی تبلیغات ایران در جبهه داخلی
به عقیده لاسول، (34) تبلیغات حول چهار محور مشخص شکل میگیرد:1) پیام (چه میگوید و چه مینویسد؟)؛
2) ارسال کننده پیام (گوینده و نویسنده پیام چه کسی است؟)؛
3) گیرنده پیام (چه کسانی پیام را دریافت میکنند؟)؛ و
4) وسیله ارتباطی پیام (چه وسیلهای برای گفتن و نوشتن به کار میبرند؟). (35)
آسیبها و موارد منفی تبلیغات ما حول محور پیام موارد زیر را شامل میشوند:
1) فصلی بودن پیام؛
2) تنوع مسائل و موضوعات پیام؛ و
3) صریح و مستقیم بودن پیام. (36)
تبلیغات جنگ چه در زمان دفاع مقدس و چه در زمانهای بعد از آن، معمولا در دو مقطع سوم خرداد و هفته آخر شهریور هر سال شکل میگرفت و موج شدیدی ایجاد و سپس، خاموش میشد. معمولا طی یک روز یا یک هفته نمیتوان مفاهیم با ارزش دفاع مقدس را به یکباره به ذهن جامعه وارد کرد؛ نکتهای که از موارد ضعف سیاست تبلیغاتی ما محسوب میشود.
حجم زیاد و متنوع مسائل و موضوعات پیام نیز یکی از ضعفها و نقاط آسیب زننده به اصل پیام است، چرا که ذهن انسان و کل جامعه قادر نیست این همه موارد متنوع تبلیغاتی را تجزیه و تحلیل کند و بپذیرد.
از موارد و محدودیتهای دیگر تبلیغاتی صراحت و مستقیم بودن پیام است. استفاده نکردن از جنبههای هنری و القای مستقیم پیام میتواند تأثیر منفی یا حداقل گیرایی را در برداشته باشد، در حالی که در قالب شعر، سرود، تئاتر و سینما میتواند بیشترین تأثیر را از خود بر جای گذارد.
نقاط منفی تبلیغات ایران در سطح بینالمللی
ضعف تبلیغاتی ما در سطح بینالمللی به عدم دسترسی به خبرگزاریها و روزنامههای مستقل و بیطرف مربوط میشد؛ کانالی که از آن طریق میتوانستیم پیامها و روشنگریهای خود را به تمامی نقاط جهان انتقال دهیم. ناگفته نماند که، به همان دلایل پایبندی به اصول و مقررات اسلامی، به هیچ وجه نمیتوانستیم مانند دستگاههای تبلیغاتی (به تعبیر امام راحل (ره) بوقهای تبلیغاتی) عراق و هم پیمانان او جنگ تبلیغاتی راه بیندازیم.
رهبر کبیر انقلاب هم چنین به بعد فرامرزی تبلیغات نیز توجه لازم را داشتند؛ به طوری که در جمع مسئولان تبلیغاتی فرموده بودند:
«ما باید تبلیغات خود را گسترش دهیم و به زبانهای دیگر از قبیل عربی و انگلیسی مسائل خود را به سایر نقاط دنیا برسانیم». (37)
یکی از ضعفهای تبلیغاتی ما افراط و تفریطها در تبلیغات است که این موضوع معمولا در بحث آسیب شناسی تبلیغات(38) مورد بحث قرار میگیرد. ما در موارد زیادی، چه در صحنه داخلی و چه در صحنه برون مرزی گرفتار این عارضه گریز ناپذیر شده بودیم.
اگر میتوانستیم از کاربرد هنر در امر تبلیغات بیشتر استفاده کنیم و با زبان هنری از جمله فیلم، عکس و موسیقی با وجدانهای بیدار مردم جهان حرف بزنیم. مطمئنا، تأثیری بیشتر بر آنها میگذاشتیم و مظلومیت خود را علی رغم همه توطئهها، تزویرها و نیرنگهای برخی از سیاستمداران بینالمللی ابراز میکردیم.
از ضعفهای دیگر تبلیغاتی ما در جبهه داخلی و خارجی، تکرار و تشابه گویی فراوان بین مردم و گیرندگان پیام بود که عملا میان آنها مقاومت روانی ایجاد میکرد؛ موضوعی که تأثیر پذیری پیام و کاربرد تبلیغات را کاهش میداد.
فقدان یک سیاست تبلیغاتی مدون و مشخص میان مدت یا کوتاه مدت باعث شد بین شعارها و عملکردهای مسئولان جمهوری اسلامی اختلاف شدیدی وجود داشته باشد. برای نمونه، تهدید به عملیات مقابله به مثل و انجام ندادن آن، تهدید به وارد آوردن ضربه نهایی به عراق یا تعیین سال 1365 به عنوان سال سرنوشت جنگ و عدم تحقق آن، زمینه و فضای مناسبی برای عراق و تهاجم تبلیغاتی هم پیمانان او و رادیوهای بیگانه ایجاد کرد.
بررسی سیاست تبلیغاتی عراق در طول جنگ تحمیلی
نقاط مثبت تبلیغات عراق در جبهه داخلی این کشورطبق تعریفی که ترنس کوالتر (39) در تعریف تبلیغات میگوید: «تلاش عمومی است که از سوی برخی از افراد یا گروهها با بهرهگیری از وسایل ارتباطی برای کنترل، تغییر یا شکل دادن نگرش دیگر گروهها انجام میشود...».(40) واژه تلاش عمومی کلید اصلی مفهوم تبلیغات و در واقع، تنها نشانه تبلیغات از غیر تبلیغات محسوب میشود؛ زیرا، ممکن است دادن اطلاعات یا تصحیح نظرات عمومی با هدف دگرگون کردن نگرشها، باورها و رفتار دیگران صورت نگیرد و تنها تلاشهایی علمی محسوب شوند که برای رسیدن به حقایق انجام میگیرند. (41) نشان دادن صدام به عنوان فردی صلح طلب، یکی از نقاط مثبت تبلیغات دشمنان در جبهه داخلی بود. دستگاه تبلیغاتی رژیم عراق چندین ماه پیش از آغاز نبرد نظامی با مظلومنمایی و ترسیم چهره محق و صلح طلب، علیه ایران زمینهسازی میکرد و در برنامههای مختلف رادیویی و روزنامههای دولتی خود افکار عمومی مردم عراق را علیه نظام جمهوری اسلامی ایران تحریک و اقداماتی که آنها را عملیات خرابکارانه و کشتار شهروندان بیگناه عراقی مینامید، به ایران نسبت میداد. دلایل این تبلیغات دروغین و غیر واقعی چه بود و چرا رئیس دولت عراق قصد داشت روابط حسنه بین دو ملت مسلمانان ایران و عراق را بر هم زده و آنها را رو در روی هم قرار دهد؟
نزیر فانسا (42) در کتاب تهران، سرنوشت غرب مینویسد. (43)
«... این جنگ دلایل زیادی داشت، صدام حسین رئیس بعث عراق و مسئول کل این کشور فشار شاه بر روی عراق را طبق قرارداد الجزایر نمیپذیرفت، وی در صدد گرفتن انتقام بود. عراق با دارا بودن جمعیت سنی و شیعه در نزدیکی و همسایگی خود شاهد گسترش فعالیتهای افراطیون بود. این نگرانی نه فقط برای عراق، بلکه برای کلیه همسایگان حاشیه خلیج [فارس] بود که خود را مورد تهدید آیت الله [خمینی] میدیدند...».
در روزهای آغازین جنگ، صدام این ادعا نادرست را داشت که جنگ را به دلیل عدم رعایت قرارداد 1975 الجزایر از سوی ایران و بازپس گیری 1300 کیلومتر مربع خاک عراق آغاز کرده است و به طور قطع، بعد از اعاده آن جنگ را متوقف خواهد کرد. (44)
دستگاه تبلیغاتی عراق پس از ترسیم چهرهای منفی از رژیم ایران، به ویژه:
1) ترسیم ایران به عنوان قطب جنگ افروزی و آشوب طلبی در منطقه (داستان جعلی انتقام ایران از قادسیه اعراب)؛
2) ناخواسته کشانیده شدن عراق به جنگ (جنگ طلب بودن ایران، آشوبگر بودن انقلابیون)؛
3) تدافعی بود جنگ این کشور با ایران (ایران آغازگر جنگ بود)؛ و
4) طرح صلح طلبانه عراق (نخستین بار عراق طرح صلح را پیشنهاد کرد)
کوشید چهره مردمی و صلح طلبی را از رژیم بعثی عراق به جهانیان ارائه دهد.
نقاط مثبت تبلیغات عراق در سطح بین المللی
1) شاید یکی از دلایل موفقیت صدام در تبلیغاتش علیه انقلاب و در جنگ تحمیلی، ایجاد هماهنگی با دیگر دولتهای حاشیه خلیج فارس، به ویژه عربستان سعودی بود.برخی از محققان معتقدند که نگرانی قدرتهای غربی درباره آینده خلیج فارس چندان هم بیاساس نبود. حوادث و وقایع ایران در دامن زدن به شورشهای ضد امپریالیستی در کشورهای عربستان سعودی، بحرین، کویت و امارات متحده عربی مؤثر بوده است. تسخیر مسجد بزرگ مکه در پایان سال 1979، شورش در مناطق شیعه نشین عربستان سعودی و اقدام به کودتا در بحرین در سال 1982 در بین دولتهای محافظه کار خلیج [فارس] بذر ترس و وحشت پاشیده بود. (45)
از طرف دیگر، عراق همواره اعلام میکرد که این جنگ، جنگ اعراب با فارسهاست؛ بنابراین، به جنگ جنبه عربی - فارسی داده بود و در این باره، همکاری دیگری دولتهای عرب را نیز جلب کرده بود.
2) همسویی تبلیغاتی عراق و بنگاههای خبری بینالمللی: پیش از حملات سراسری و گسترده عراق در شهریور ماه سال 1359، حملات ایذائی و جنگهای روانی بخش فارسی رادیو بغداد در نقاط مرزی به شدت جریان داشت در ضمن، در همان زمان، نیروهای نظامی عراق با سلاحهای انفرادی و توپ و خمپاره در صدد آزمودن میزان آمادگی نظامی جمهوری اسلامی بود.
صدام با تبلیغات وسیع و گسترده در سطح ملی و بین المللی قصد داشت افکار عمومی جهانیان را فریب دهد. پس از آغاز حمله همه جانبه نیروهای ارتش عراق به خاک ایران دستگاه تبلیغاتی صدام با ادعاهایی مانند:
«ما با ایرانیها همسایه و برادر دینی هستیم و اساسا با ارتش و ملت ایران جنگی نداریم و تنها در پی احقاق حقمان طبق مفاد عهدنامههای بین المللی هستیم». (46) قصد فریب برخی از مسئولان و مردم را در سر میپرورانید.
رادیوهای خارجی و خبرگزاریهای غربی نیز کاملا به استناد مصاحبههای مطبوعاتی و رادیو - تلویزیونی مسئولان عراق و از قول آنان، تحلیلهای سیاسی و نظامی مختلفی را ارائه و مواضع دولت عراق را تأیید میکردند.
در تاریخ 27 / 6 / 59، خبرگزاری بی. بی. سی. از قول صدام حسین اعلام کرد که ایران ضمن نقض قرارداد مرزی 1975، از شورشهای داخل عراق حمایت و در امور داخلی این کشور نیز مداخله میکند. این خبرگزاری در ادامه اضافه کرد عراق هیچ گونه مطامع ارضی نسبت به ایران ندارد و به هیچ وجه نمیخواهد به ایران اعلام جنگ دهد. (47)
رادیو امریکا نیز در تاریخ 29 / 6 / 60 با همسویی با بخش فارسی رادیو بغداد، اعلام کرد امام خمینی (ره) برای سرگرم نگه داشتن ارتش ایران، آنها را در جبههها مشغول نگه میدارد، رادیو اسرائیل نیز احتمال کودتای نظامی و ترس و اضطراب رهبران مذهبی از قدرت ارتش را این گونه اعلام کرد:
«... رهبران مذهبی واهمه دارند که با پایان یافتن جنگ، ارتش آنها را از اریکه قدرت به زیر بکشاند...».
نقاط منفی تبلیغات عراق در جبهه داخلی این کشور
هر چند مردم عراق علیرغم آن که صدام حسین در جبهه داخلی خود تبلیغات ضد و نقیض زیادی را به راه انداخته بود، به راحتی میتوانستند حقیقت را درک کنند و تبلیغات دستگاههای رادیو و تلویزیون و رسانههای نوشتار وی چندان اثر بخش نبود، اما به دلیل وجود جو وحشت و ترور وانمود میکردند که صدام راست میگوید. به اعتقاد سمیر الخلیل، نویسنده کتاب جمهوری وحشت، کلید درک حکومت صدام در شیوه پیچیدهای است که رژیم، مردم عادی را با خشنونتهای حزب گرفتار و درگیر کرده و جو پلیسی بر این کشور حاکم است. چه کسی مأمور اطلاعات است؟ در پاسخ این پرسش گفته میشود که در عراق بعثی، همه افراد مأمور اطلاعاتی هستند. (48)از جمله موارد ضد و نقیض تبلیغات حکومت بغداد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
1) علی رغم اشغال بخش مهمی از غرب و جنوب کشور ایران از سوی ارتش بعثی عراق، صدام ایران را به داشتن تمایلات توسعه طلبانه و جنگ افروزی متهم میکرد.
رادیو صوت الجماهیر عراق از تجاوز جنگندههای ایران به حریم هوایی کویت نام برده و تصرف انبارهای عظیم تسلیحاتی ایران به دست نیروهای عراقی را نشانههایی از تجاوز کاری ایرانیان برمیشمردند. (49)
2) تحریف حقایق و جعل خبر از نکات منفی تبلیغات صدام در جریان جنگ تبلیغاتی بود. در پیامی خطاب به ملت عراق میگوید: «ما جنگ را آغاز نکردیم، این جنگ در روز 22 سپتامبر که نیروی هوایی عراق به ایران حمله کرد، شروع نشد، بلکه بامداد 4 سپتامبر گذشته آغاز شد؛ زمانی که ایرانیها شهرهای عراق را با توپخانه امریکایی دور برد خود گلوله باران کردند...». (50)
رژیم عراق در موارد زیادی موضوعاتی، مانند تلاش مشترک ایران، صهیونیسم و امریکا علیه عراق، سوء استفاده ایران از دین در راستای مقاصد سیاسی، رفتارهای مغایر با اسلام رهبران ایران، کشتار اسرا از سوی ایران، مثله کردن اسیران عراقی از سوی ایران و موارد بسیار دیگری را با هدف تضعیف روحیه رزمندگان اسلام و توجیه ادامه حمله یا مقاومت سربازان عراقی تبلیغ میکرد که در هیچ یک از این زمینهها، موفقیتی به دست نیاورد.
3) هنگامی که جنگ آغاز شد، صدام و هم پیمانانش تصور نمیکردند که مردم ایران با این شور و شوق علیه تجاوز عراق به پا خیزند و فرمان رهبر خود را این گونه لبیک گویند. در تحلیل و برآوردهای سیاسی و نظامی عراق آمده بود که شکست نظامی رژیم ایران در جبهههای ظرف مدت سه تا چهار روز مقدمهای برای قیام مردم و ارتش برای سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی ایران است. دستگاه تبلیغاتی رژیم بعث به طور مرتب از مردم ایران درخواست میکرد به قیام ارتش پیوسته و از خلقهای ایران نیز میخواست تا در این باره به ارتش کمک کنند. (51)
ارتش عراق پس از بمبارانهای پی در پی مناطق مسکونی، فرودگاهها، بیمارستانها و مراکز آموزشی شهرهای مختلف ضمن ایجاد رعب و وحشت بین مردم بیدفاع، امام خمینی (ره) و مسئولان نظام را مسئول آغاز جنگ اعلام و از مردم دعوت میکرد تا برای پایان جنگ، نظام را سرنگون کنند.
هدف بغداد از این تبلیغات، رو در رو قرار دادن مسئولان نظام و مردم بود، ولی هر چه در این راه بیشتر اصرار کرد، نتایج کمتری میگرفت.
در طول جنگ تحمیلی، لحن تبلیغات عراق از تقاضا و درخواست به لحن آمرانه و دستوری و سپس، تهدیدآمیز تغییر کرد، ولی در تمام این مراحل، جنگ روانی عراق علیه ایران بینتیجه ماند.
نقاط منفی تبلیغات عراق در صحنه بین المللی
در حوزه تبلیغات و جنگ روانی چهار واژه کلیدی و اساسی وجود دارد که اطلاعات پایه و اولیه را برای ورود علاقهمندان این گونه مباحث ارائه میدهد این عناوین عبارتاند از:1) جنگ روانی؛
2) شستشوی مغزی؛
3) شایعه پراکنی؛ و
4) ترغیب.
هر چند مباحث مزبور کاملا جنبه نظری دارد، اما میتوان برای هر یک مصادیق روشنی را ارائه کرد. (52)
1) رژیم بعثی عراق چه در سطح ملی و چه در سطح بین المللی وانمود میکرد با اطلاعاتی که کسب کرده است. رژیم (ایران) در صدد تصفیه ارتش و جایگزین کردن سپاه به جای آن است. (53)
همین شایعات و اخبار جعلی و جنگ روانی را خبرگزاریها و رادیوهای بی. بی. سی، اسرائیل و صدای امریکا عینا به نقل از رادیو بغداد تکرار میکردند.
ترغیب خلبانان ایرانی به پناهندگی به عراق با هواپیماهای جنگیشان، (54) ایجاد جنگ روانی و سوء ظن و بدبینی بین نیروهای ارتش و نیروهای سپاه پاسداران، تفرقه افکنی و ضدیت در تمام دوران اولیه جنگ بیوقفه ادامه داشت. البته، افرادی، مانند بنیصدر نیز تا حدی به این جنگ روانی کمک میکردند اما پس از عزل بنیصدر، در اثر پیامهای مکرر امام خمینی (ره) وحدت و همدلی بین نیروهای رزمنده ایجاد و تقویت شد.
2) از جمله نقاط منفی در تبلیغات صدام در سطح بین المللی جنگ طلب جلوه دادن جمهوری اسلامی ایران بود. این تبلیغات در راستای جنگ طلبی ایران تا بدان جا پیش رفت که طارق عزیز، وزیر امور خارجه عراق، ضمن ارسال یادداشتی به هیئت حسن نیت اسلامی، خواستار غرامت جنگی از ایران شد. (55)
البته ناگفته نماند که تحلیلگران سیاسی و نظامی بین المللی به خوبی بر واهی بودن دلایل عراق آگاه بودند، اما نیت و نظر واقعی خود را ابراز نمیکردند؛ زیرا، در آن صورت، مواضع سیاسی ایران را تقویت میکردند. در حالی که قصد داشتند علی رغم آن که عراق بخش وسیعی از خاک ایران را در اختیار خود دارد، ایران را طبق نظر صدام به پای میز مذاکره صلح بشکانند، حتی کشورهای عربستان، کویت و شیخ نشینهای خلیج فارس نیز پرداخت خسارت جنگی به ایران را تقبل نمیکردند، در حالی که هیچ تضمینی نه برای محکومیت و نه برای پرداخت خسارت از طرف متجاوزان وجود نداشت.
البته، برخی از افراد ساده لوح یا فاقد بینش سیاسی و نظامی تحت تأثیر القائات این تبلیغات قرار میگرفتند، اما با توضیحات مسئولان نظام، به ویژه امام خمینی (ره) تا حدی این تأثیرات خنثی میشد. برای نمونه، رئوف وافیک در کتاب خود نوشته است:
«4 سپتامبر 1985 پنجمین سالگرد جنگ مرگبار ایران و عراق است، اما کمترین نشانهای از امید به پایان این خونریزی که در تاریخ جنگهای منطقهای بینظیر است، دیده نمی‌شود. در تابستان 1985، یک تاریخ مهم دیگر به ثبت رسید و آن سومین سالگرد یک تخلیه مهم بود. نیروهای عراقی در ژوئن 1982 به پشت مرزهای بین المللی عقب نشینی کردند، اما ایران به هر حال نمیخواهد تمایل به ادامه جنگ را منکر شود. نقاب از چهره برداشته شده است، تهران نمیتواند پردهپوشی کند. این کشور فقط یک دلیل برای ادامه جنگ دارد و آن ضرورت مجازات و تنبیه عراق است». (56)
نتیجه گیری
در حقیقت، زمانی که صدام حسین به بهانه عدم استرداد اراضی مورد اختلاف به عراق طبق مفاد عهدنامه 1975 و پروتکلهای ضمیمه آن که در آستانه آغاز جنگ و پس از آن به عنوان استدلالها و توجیهات لغو عهدنامه و توسل به زور قلمداد شدهاند، قرار داد مزبور را ملغی و تبلیغات ضد نظام جمهوری اسلامی را آغاز کرد. مضامین و مفاد تبلیغات حکومت عراق که مدت کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران شروع و تا آغاز جنگ ادامه داشت، دلایل و نیت اصلی صدام حسین را از تجاوز و جنگ آشکار کرد. (57)صدام با تبلیغات وسیع خود، ایران اسلامی را خطر بالقوه صلح و امنیت منطقه، به ویژه ناقض امنیت ملی تمامی کشورهای حاشیه خلیج فارس دانست و در شکل ناجی ملل عرب، از این که او بلا گردان آنها شده است، خواستار حمایتهای مالی، سیاسی، نظامی و تبلیغاتی آنها شد و در دوران جنگ، سیاست تبلیغاتی خود را به آنها تحمیل و متقابلا از آنها خواست تا سیاست تبلیغاتی خودشان را با سیاست تبلیغاتی عراق هماهنگ و همسو کنند. متحدان غربی عراق اعم از امریکاییان و اروپاییان نیز از این روال تبلیغات پیروی کردند و تقریبا تمامی بنگاههای خبری و خبرگزاریها پژواک خبری دستگاه تبلیغاتی عراق شدند، هر چند در بسیاری از این موارد، اسرائیل و امریکا القا کننده اصلی برنامههای تبلیغاتی و نظامی صدام بودند. (58)
با توجه به تفاوتهای موجود بین تبلیغات رایج در جهان و تبلیغات اسلامی (ارشاد) و محدودیتهای نظام جمهوری اسلامی ایران در زمینه به کارگیری روشهای تبلیغاتی نوین باید بپذیریم که برد و زبان تبلیغاتی ما نمیتوانست کارکرد تعیین کنندهای داشته باشد؛ زیرا، تمامی ابزار گوناگون تبلیغات بین المللی در اختیار جبهه رقیب قرار داشت و ما نمیتوانستیم در این صحنه بین المللی به خوبی پیام و صدای بر حق خودمان را به وجدانهای بیدار ملتها برسانیم، در این صحنه بین المللی به خوبی پیام و صدای بر حق خودمان را به وجدانهای بیدار ملتها برسانیم، هر چند این وظیفه را خود جنگ به طور مستقیم بر عهده گرفت و به گفته رهبر کبیر انقلابمان، ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان را در جنگ ثابت نمودهایم ما در جنگ پرده از چهره تزویر جهانخواران کنار زدهایم» (منشور روحانیت). ما در جبهه داخلی با ابزار تبلیغاتی سنتی و مدرن به خوبی عمل کردیم و با وجود کاستیهای موجود، موفق بودیم، اما در جبهه بین المللی، به دلیل همسویی امپریالیسم خبری با بنگاههای تبلیغاتی رژیم بعثی عراق و هم پیمانان عرب وی و هم چنین، برخورداری آنان از منابع مادی فراوان، موفقیت چندانی را به دست نیاوردیم، افزون بر این که فقدان یک سیاست مدون تبلیغات خارجی نیز بر دیگر مشکلات میافزود. در مقابل، آنها بهره لازم را از تبلیغات به منزله عامل مکمل تسلیحات نظامی بردند؛ بنابراین، لازم است که ما نیز با مرور دوباره تبلیغات جبهه و جنگ، بیش از پیش به اهمیت این ابزار پی ببریم.
پی‌نوشت‌ها:
32. سید مهدی فهیمی؛ فرهنگ جبهه (تابلو نوشتهها) تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1369، ص 22.
33. مجموعه فرامین و رهنمودهای امام خمینی..، پیشین؛ صص 12 - 9.
34. Lasswell.
35. کاظم معتمدنژاد؛ وسایل ارتباط جمعی؛ تهران: انتشارات دانشکده علمی ارتباطات اجتماعی، 1356، ص 29.
36. همان؛ ص 86.
37. صحیفه نور، جلد 16، ص 137.
38. propaganda pathology.
39. Terene Quolter.
40. مجموعه مقالات تبلیغات و جنگ روانی، ترجمه حسین حسینی، تهران: پژوهشکده علوم دفاعی - استراتژیک دانشگاه امام حسین، 1372، صص 96.
41. همان؛ ص 97.
42. Nazir Fansa.
43. Nazir-Fansa , Tehran destin de loccident , editor , pierre Sourat paris , 1990 , p 169.
44. رضا خدری؛ خرمشهر از اسارت تا آزادی؛ تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1363، ص 25.
45. shapour Haghighat , IRAN , La Rovolution Islamique text imedit ed complex , Belgique , 1989 , p 187.
46. مرتضی منطقی؛ نگاهی به هشت سال جنگ تبلیغاتی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1372، ص 27.
47. همان، ص 25.
48. Judith Miller et Iaurie mylorie SADDAM Hussein ed pressed de la Cite Paris 1990, p67.
49. صوت الجماهیر، 11 / 12 / 59، 19 / 7 / 59 و 17 / 2 / 60 به نقل از: هشت سال جنگ تبلیغاتی، ص 60.
50. صوت الجماهیر، 27 / 7 / 59.
51. بخش فارسی رادیو بغداد، 1 / 7 / 59 تا 9 / 7 / 59 به نقل از: هشت سال جنگ تبلیغاتی.
52. مجموعه مقالات: تبلیغات و جنگ روانی. پیشین؛ صص 9 - 6.
53. بخش فارسی رادیو بغداد، 6 / 10 / 59 و 20 / 4 / 60.
54. همان؛ 6 / 4 / 60.
55. خبرگزاری عراق، 16 / 1 / 60.
56. Wafik Rouf Iraq - Iran des Verites inavouees dons la colletion points devue ed LHarmattan paris 1985 , p.93.
57. cloudia - wright , Implications of Iraq - Iran war , for eign Affairs winter 1980-81. p.278.
58. روزنامه کیهان، 21 / 8 / 76، ص 7.
/ج
