نویسنده: حکمت جارح صبر الرحمه (1)
تصریح علمای اهل تسنّن به صحت حدیث سفینه
گروهی از علمای اهل تسنّن و پژوهشگران ایشان حدیث سفینه را صحیح دانسته‌اند؛ از جمله ی آنها:1. حافظ ابو عبد الله حاکم نیشابوری (م 405ق) آنجا که در المستدرک می‌گوید:
این حدیث بر اساس نظر مسلم صحیح است، در حالی که در صحیحین نیامده است. (2)
2. حافظ سخاوی شافعی (م 902ق) وی در کتاب استجلاب ارتقاء الغرف، بعد از ذکر طرق متعدد برای این حدیث می‌گوید:
بعضی از این طرق بعض دیگر را تقویت می‌کند. (3)
و همچنین در کتاب البلدانیات این حدیث را حسن شمرده‌اند. (4)
3. علامه نورالدین سمهودی شافعی (م 911ق)، وی در کتاب جواهر العقدین بابی را تحت عنوان «ذکر انّهم أمان الامه و أنّهم کسفینه نوح علیه الصلاه والسلام، من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق» (5)، آورده است و در آن طرق متعددی را برای حدیث سفینه ذکر کرده، سپس می‌گوید:
این طرق برخی توسط برخی دیگر تقویت می‌شوند. (6)
4. حافظ جلال الدین سیوطی (م 911ق) وی در کتاب نهایه الإفضال فی تشریف الآل می‌گوید:
این حدیث را حاکم آورده و صحیح است چنان که در خلاصه العبقات نقل شده است. (7)
5. شمس الدین ابوعبدالله محمد بن یوسف الصالحی الشامی (م 942ق) وی در کتاب سبل الهدی و الرشاد عبارت سخاوی را نقل و آن را تأیید کرده است. (8)
6. فقیه ابن حجر هیثمی مکّی (م 974ق) در کتاب صواعقش الصواعق المحرقه می‌گوید:
از طرفی که برخی از آنها برخی دیگر را تقویت می‌کند چنین آمده که: «مثل اهل بیتی» و در روایتی چنین آمده که: «انّما مثل اهل بیتی» و در نقل دیگر آمده: «انّ مثل اهل بیتی» و در روایتی آمده: «ألا انّ مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینه نوح فی قومه من رکبها نجا و من تخلف عنها غرق» و در روایتی آمده: «من رکبها سلم و من ترکها غرق و أن مثل اهل بیتی فیکم مثل باب حطه فی بنی اسراییل من دخله غفر له...» (9)
7. شیخ بن عبد الله العیدروس یمنی (م 990ق) وی حدیث را در حالی که تصریح به صحیح بودن آن کرده نقل نموده است و گفته است حدیث «انّ مثل اهل بیتی مثل سفینه نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها هلک» صحیح است، چنان که در خلاصه العبقات از وی نقل شده است. (10)
8. علامه احمد زینی دحلان هاشمی قرشی مکی (م 1304ق) امام حرمین شریفین و شیخ علمای حجاز در دوره ی خود وی می‌گوید:
صحیح است از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از طرفی که ایشان فرمودند: «انّما مثل أهل بیتی فیکم سفینه نوح من رکبها نجا، و من تخلّف عنها غرق ـ و فی روایه: هلک ـ و مثل أهل بیتی فیکم کمثل باب حطّه فی بنی اسراییل، من دخله غفر له» (11).
9. پژوهشگر معاصر خالد بن احمد الصمّی بابطین، وی در حاشیه بر کتاب استجلاب ارتقاء الغرف تصریح کرده که برخی از طرق این حدیث برخی دیگر را تقویت می‌کند. (12)
پس حدیث سفینه حدیثی صحیح است و این مطلب کاملاً شفاف است. از لابه لای ابن بحث معلوم شد گفتار امام خمینی و سید شرف الدین در نهایت صحت است و البانی گفته ها را تحریف کرده و در بیان و تخریج خود به تدلیس رو می‌آورد و خوانندگان را به این توهم وامی‌دارد که حدیث سفینه حدیثی ضعیف است.
مطالبی که از حدیث سفینه برداشت می‌شود
برداشت‌هایی از حدیث سفینه
1. حدیث سفینه بر وجوب تبعیت از اهل بیت فقط دلالت دارد و نه تبعیت از دیگران؛ یعنی این حدیث بر منحصر بودن لزوم تبعیت از اهل بیت دلالت دارد؛ چرا که تشبیه ایشان به کشتی وجود احتمال دیگر را ملغی می‌کند؛ زیرا انسان یا سوار بر کشتی می‌شود و یا سوار نمی‌شود و راه سومی نمی‌ماند پس آن که سوار شد، یعنی تابع اهل بیت (علیهم السلام) نجات می‌یابد و آن که سوار نشده هلاک شده و غرق می‌گردد. پس راه نجات منحصر به ایشان است.2. این حدیث بر عصمت اهل بیت (علیهم السلام) دلالت دارد؛ چرا که نجات کسی که به ایشان تمسک کرده و در کشتی سوار شده دلالت دارد بر این که تمامی اقوال و افعال ایشان مطابق با شریعت مقدس است و به اندازه ی یک چشم به هم زدنی از آن تجاوز نمی‌کنند، و گرنه رستگاری و نجاتی با تبعیت از ایشان حاصل نمی‌شد، پس از آنجا که رستگاری و نجات مقرون به تمسک به اهل بیت است و گمراهی و هلاکت مقرون به روی گرداندن از ایشان بر عصمت ایشان دلالت دارد.
3. این روایت فرقه ی ناجیه (گروه نجات یابنده) را معین می‌کند و روایت تصریح دارد بر این که هر کس سوار بر این کشتی شود، نجات می‌یابد و این دلالت دارد بر این که گروه نجات یابنده همان پیروان اهل بیت (علیهم السلام) هستند.
4. این حدیث فرقه های گمراه و منحرف را نیز مشخص می‌کند و می‌گوید آن فرقه ها گروه هایی هستند که راه اهل بیت را تبعیت نمی‌کنند؛ چرا که هر شخصی سوار بر کشتی ایشان نشود، هلاک و غرق می‌شود و راه دیگری برای نجات جز سوار شدن نیست. پس انسان یا بر کشتی سوار شده و یا خارج از کشتی است و این حدیث تصریح دارد بر این که اگر کسی ادعا کند هم طریق اهل بیت را در پیش گرفته و هم طریق دیگران را خارج از کشتی اهل بیت است و راه ایشان را متابعت نکرده و مشمول هلاکت و غرق شدن است.
5 . حدیث سفینه بر افضل بودن اهل بیت دلالت دارد؛ چرا که اگر کس دیگر افضل از ایشان یا در حدّ ایشان بود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به تبعیت و پیروی از آنها امر می‌نمود وگرنه باعث می‌شد مردم فریب خورده و گمراه شوند. و شاید کسی که در این حدیث تدبّر و دقت کند مطالب دیگری نیز به دست آورد. علاوه بر این که برخی از علمای اهل تسنّن نیز به برخی از مطالب برداشتی از حدیث سفینه که گفته شد، اشاره کرده‌اند.
از جمله ابن حجر هیثمی در کتاب الصواعق المحرقه بعد از آوردن این حدیث می‌گوید:
وجه تشبیه اهل بیت (علیهم السلام) به کشتی آن است که هر کس ایشان را دوست بدارد و به خاطر سپاسگزاری نعمت نبوی (صلی الله علیه و آله و سلم) ایشان را بزرگ بدارد و راه هدایت علمای ایشان را برگیرد، از تاریکی مخالف با خدا نجات یافته و کسی که از آن تخلّف کند، در دریای کفران نعمت‌ها غرق شده و در سرکشی هلاک خواهد شد. (13)
و مناوی می‌گوید:
وجه تشبیه در این حدیث آن است که نجات برای کسانی از قوم نوح که سوار بر کشتی شدند، ثابت شد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز نجات را با تمسک به اهل بیت خود برای امت خود مقرّر نمود و ایشان را واسطه ی رسیدن به نجات قرار داد و نتیجه ی آن ترغیب مردم به چنگ زدن به دوستی اهل بیت و ریسمان ایشان و نیز بزرگداشت ایشان از باب شکر نعمت کسی که آنها را شرافت بخشید و پیش گرفتن راه هدایت از طریق علمای اهل بیت (علیهم السلام) بود. پس هر کس آن را پیش گیرد، از تاریکی‌های مخالفت با خدا نجات یافته و شکر نعمت را به جای آورده است و کسی که از آن سرپیچی و تخلّف کند در دریاهای ناسپاسی و سرکشی غرق شده و مستحق آتش است؛ چرا که کینه ورزی با ایشان موجب آتش بوده؛ چنان که در تعدادی از روایات آمده است. (14)
سمهودی نیز در کتاب جواهر العقدین مطلبی نزدیک به همین معنا را ذکر کرده است. (15)
در اینجا چند بیت شعر از شافعی پیرامون حدیث سفینه است ک حضرمی صاحب کتاب رشفه الصادی آنها را آورده است. در این أبیات چنین آمده است:
و آن گاه که دیدم راه و روش ها و مذاهب مردم آنها را در دریاهای گمراهی و نادانی کشانده من با نام خدا در کشتی های نجات سوار شدم که همان اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند و به همان گونه که خدا ما را امر کرده به ریسمانش چنگ بزنیم این شعر همان معنایی از حدیث را که قبلاً گفتیم یعنی ضرورت سوار شدن بر کشتی اهل بیت (علیهم السلام) و سیراب شدن از چشمه ی ایشان را به نحو گویا می رساند.
نتیجه
در این نوشتار معلوم شد حدیث سفینه را گروهی از علما و محدثین اهل تسنّن روایت کرده اند؛ از جمله ی ایشان: ابن جریر طبری، سمعانی، ابونعیم اصفهانی، طبرانی، ابوبکر قطیعی، دولابی، ابوبکر بن ابی شبیه، ابن اثیر، خطیب بغدادی، ابن قتیبه، ابویعلی، ابن عبدالبر و فاکهی و غیره هستند.و نیز معلوم شد سند این حدیث به هشت نفر از صحابه باز می گردد که عبارت اند از: امام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، عبدالله بن زبیر، ابن عباس، ابوذر غفاری، ابو سعید خدری، انس بن مالک، سلمه بن اکوع، ابوطفیل عامر بن واثله و بر اساس آنچه ما به آن دست یافتیم، طرقی که به ایشان بازمی گردد.
غیر از طرقی که با هم تداخل دارند و غیر از طرقی که ما بدان دست نیافتیم مثل طریق سمعانی غیره، تعداد این طرق منفرد به نه «9» طریق می رسد. و از لا به لای بحث معلوم شد که تضعیف این حدیث از طریق ابن تیمیه و البنی به دور از قواعد ثابت شده ی حدیثی است و ما برخی از اسفار را بررسی کردیم و معلوم شد طریق ابن ابی شبیه در کتاب المنصف از اما علی (علیه السلام) طریق معتبری است، چنان که طریق بزار از عبدالله بن زبیر نیز با صرف نظر از وجود ابن لهیعه در سند، طریق معتبری است و در مورد ابن لهیعه نظریات مختلف بود. گروهی به صحت احادیث وی و گروهی به حسن بودن احادیث وی قایل بودند و کمترین رتبه در مورد احادیث وی آن بود که صلاحیت شاهد و تابع بودن را برای تقویت طرق دیگر دارد. البانی نیز به دلیل بدی حافظه ی ابن لهیعه همین نظریه را داشت، در حالی که وثاقت وی مورد خدشه قرار نگرفته بود.
همچنین حدیث ابن عباس که در سندش حسن بن ابی جعفر قرار داشت و البانی مکرر تصریح کرده که حدیث وی صلاحیت دارد به عنوان تابع و شاهد مورد استفاده قرار گیرد. پس به ضمیمه ی این سه طریق به یکدیگر شکی نیست در این که این حدیث در حدّ حدیث صحیح غیر مستقل ارتفاع می یابد و نیازی به بررسی طرق دیگر ندیدیم و آنها را رها کردیم.
و نیز معلوم شد عده ای از محدثین و پژوهشگران اهل تسنّن این حدیث را صحیح دانسته اند و قایل به اعتبار آن شده اند و بحث را با بیان دسته ای از مطالب برداشتی از حدیث به پایان بردیم و این که این حدیث به طور منحصر تمسک به اهل بیت را ایجاب می کند و افضلیت اهل بیت را نسبت به سایرین می رساند و دلایت بر عصمت ایشان دارد و گروه نجات یابنده از امت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) را معین می کند و از دیگر گروه ها باز می شناسد و برخی کلمات علمای اهل تسنّن را که اشاره به این مطالب دارد آوردیم.
کتابنامه:
- اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحاق بن العباس الفاکهی، تحقیق: د. عبدالملک عبدالله دهیش، بیروت: نشر دار خضر، 1414 ق.
- إرواء الغلیل، ناصر الدین الألبانی، بیروت: المکتب الإسلامی، 1405 ق/ 1985 م.
- استجاب ارتقاء الغرف بحب أقرباء الرسول و ذوی الشرف، الحافظ السخاوی، تحقیق: خالد بن أحمد الصمی، بیروت: دار البشائر الإسلامیه، 1421 ق / 2000 م.
- أسنی المطالب فی مناقب سیدنا علی بن أبی طالب، شمس الدین الجزری، اصفهان: مکتبه الإمام أمیر المؤمنین (علیه السلام).
- الأنباه علی قبائل الرواه، یوسف بن عبد الله بن عبد البر، تحقیق: ابراهیم الابیاری، بیروت: دار الکتاب العربی، 1405 ق / 1985 م.
- البلدانیات، الحافظ شمس الدین محمد بن عبد الرحمن السخاوی، تحقیق: حسام بن محمد القطان، السعودیه: نشر دار القطان، 1422 ق / 2001 م.
- تاریخ بغداد، أحمد بن علی أبوبکر الخطیب البغدادی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- تاریخ الخلفاء، عبد الرحمن بن أبی بکر السیوطی، تحقیق: محمد محی الدین عبد الحمید، مصر: نشر مطبعه السعاده، 1371 ق / 1952 م.
- تذکره الحفّاظ، الذهبی، مکتبه الحرام المکی، إعانه وزاره المعارف الحکومه العالیه الهندیه.
- تفسیر ابن عربی، ابوبکر محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن أحمد الطائی الحاتمی المعروف بابن عربی، بیروت: نشر دار الکتب العلمیه، 1422 ق / 1997 م.
- تفسیر السمعانی، ابو المظفر منصور بن الحسن السمعانی، تحقیق: یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس، الریاض: دار الوطن، 1418 ق / 1997 م.
- التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی الرازی الشافعی، لبنان: نشر دار الکتب العلمیه، 1421 ق / 2000 م.
- تقریب التهذیب، احمد بن حجر العسقلانی، بیروت: دار الفکر، 1415 ق / 1995 م.
- تمام المنه، ناصر الدین الألبانی، الریاض: دار الریه للنشر و التوزیع، 1409 ق.
- تنویر الحوالک شرح علی موطاً مالک، جلال الدین السیوطی، لبنان: دار الکتب العلمیه، 1418 ق / 1997 م.
- تهذیب التهذیب، ابن حجر العسقلانی، بیروت، دار الفکر، 1415 ق / 1995 م.
- تهذیب الکمال، یوسف بن الزکی بن عبدالرحمن المزّی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1406 ق / 1985 م.
- جلباب المراه المسلمه، محمد ناصر الدین الألبانی، طبع سنه 2002 م.
- جمع الجوامع، جلال الدین السیوطی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1421 ق / 2000 م.
- جواهر العقدین، نور الدین السمهودی، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب 1415 ق / 1995 م.
- حلیله الأولیاء، أبونعیم الأصفهانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1421 ق / 2001 م.
- خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب، النسائی، تحقیق: آل زهوی، المکتبه العصریه للطباعه والنشر، 1422 ق / 2001 م.
ـ خلاصه عبقات الانوار، السید حامد النقوی، تلخیص و تحقیق: السید علی المیلانی، طهران، سنه 1405 ق.
ـ ذخائر العقبی، أحمد بن عبدالله الطبری، القاهره: نشر مکتبه القدسی، 1356 ق.
ـ سبل الهدی و الرشاد، فی سیره خیر العباد، محمد بن یوسف الصالحی الشامی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1414 ق / 1993 م.
ـ سلسله الأحادیث الصحیحه، محمد ناصرالدین الألبانی، الریاض: مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1415 ق/ 1995 م.
ـ سلسله الأحادیث الضعیفه، الألبانی، الریاض: مکتبه المعارف للنشر و التوزیع، 1420 ق / 2000 م.
ـ سنن الترمذی، ابو عیسی محمد بن عیسی الترمذی، تحقیق: عبدالوهاب عبد اللطیف، بیروت: دارالفکر، 1403 ق/ 1983 م.
ـ سیر أعلام النبلاء، الذهبی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1413 ق / 1993 م.
ـ الشریعه، محمد بن الحسن الآجری، دراسه و تحقیق: د. عبدالله بن عمر الدمیجی، الریاض: دار الوطن، 1418 ق / 1997 م.
ـ شواهد التنزیل، الحاکم الحسکانی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1393 ق / 1974 م.
ـ صحیح الجامع الصغیر، ناصر الدین الألبانی، الکویت: المکتب الإسلامی، 1421 ق / 2000 م.
ـ الصواعق المحرقه، ابن حجر الهیثمی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1420 ق / 1999 م.
ـ الغدیر، الأمینی، بیروت: دار الکتاب العربی، 1397 ق / 1977 م.
ـ فتح الباری شرح صحیح البخاری، ابن حجر العسقلانی، بیروت: دار المعرفه.
ـ فضائل الصحابه، أحمد بن حنبل، بیروت: مؤسسه الرساله، 1403 ق / 1983 م.
ـ الفضل المبین فی فضائل الخلفاء الراشدین و أهل البیت الطاهرین، أحمد زینی دحلان، بیروت: دار الفکر.
ـ فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، محمد عبد الرؤوف المناوی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1415 ق / 1994 م.
ـ قفو الأثر فی صفوه علوم الأثر، رضی الدین محمد بن ابراهیم الحلبی الحنفی، حلب: مکتبه المطبوعات الإسلامیه، 1408 ق.
ـ قواعد فی علوم الحدیث، ظفر احمد العثمانی التهانوی، تحقیق: عبد الفاتح ابو غده، القاهره: نشر دار السلام للطباعه والنشر،1421 ق / 2000 م.
ـ الکامل فی الضعفاء، عبدالله بن عدی الجرجانی، بیروت: دار الفکر، 1409 ق.
ـ کشف الاستار عن زوائد البزار علی الکتب السته، نور الدین علی بن ابی بکر الهیثمی، تحقیق: حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1399 ق / 1979 م.
ـ الکنی و الأسماء، أبو بشر محمد بن أحمد بن حماد الدولابی، تحقیق: أبو قتیبه نظر محمد الفاریابی، بیروت: نشر دار ابن حزم، 1421 ق / 1985 م.
ـ کنز العمال، المتقی الهندی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1405 ق / 1985 م.
ـ لسان المیزان، ابن حجر، بیروت: مؤسسه الأعلمی، 1406 ق / 1986 م.
ـ مجمع الزوائد، نور الدین الهیثمی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1408 ق / 1988 م.
ـ مرقاه المفاتیح شرح مشکاه المصابیح، علی بن سلطان محمد القاری، تحقیق: جمال عیتانی، بیروت: نشر دارالکتب العلمیه، 1422 ق / 2001 م.
ـ المستدرک علی الصحیحین، أبو عبد الله محمد بن عبد الله الحاکم النیسابوری، بیروت: دار المعرفه، 1406 ق.
ـ مسند أحمد بن حنبل، أحمد بن حنبل، تعلیق: شعیب الأرنؤوط، القاهره، نشر مؤسسه قرطبه.
ـ مسند البزار، أحمد بن عمرو بن عبد الخالق البزار، بیروت: نشر مؤسسه علوم القرآن، 1409 ق.
ـ مسند الشهاب، القاضی محمد بن سلامه القضاعی، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1405 ق / 1985 م.
ـ مشکاه المصابیح، الخطیب التبریزی، تحقیق: ناصر الدین الألبابی، بیروت: طبع المکتب الإسلامی، سنه 1985 م.
ـ المصنّف، ابن أبی شیبه، بیروت: دار الفکر، 1409 ق.
ـ المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه، أحمد بن علی بن حجر العسقلانی، تحقیق: د. سعد بن ناصر بن عبد العزیز الشتری، السعودیه، 1419 ق.
ـ المعارف، عبد الله بن مسلم بن قتیبه، تحقیق: د. ثروه عکاشه، القاهره، 1415 ق / 1995 م.
ـ المعجم الأوسط، سلیمان بن أحمد الطبرانی، القاهره: دار الحرمین، 1415 ق / 1995 م.
ـ المعجم الصغیر، سلیمان بن أحمد الطبرانی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ المعجم الکبیر، سلیمان بن أحمد الطبرانی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ معرفه الثقات، الحافظ أحمد بن عبد الله العجلی، المدینه المنوره: مکتبه الدار، 1405 ق / 1985 م.
ـ المعرفه و التاریخ، أبو یوسف یعقوب بن سفیان الفسوی، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1419 ق / 1999 م
ـ مقدمه ابن الصلاح فی مصطلح الحدیث، تألیف: عمرو عثمان بن عبد الرحمن الشهرزوری، تحقیق: نورالدین عتر، بیروت: دار النشر، 1397 ق / 1977 م.
ـ مناقب أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (علیه السلام) المطبوع مؤخراً باسم: مناقب أهل البیت، علی بن محمد الشافعی المعروف بابن المغازلی، تحقیق: محمد کاظم المحمودی، ایران: مجمع التقریب بین المذاهب، 1427 ق.
ـ منهاج السنه النبویه، أحمد بن عبد الحلیم بن تیمیه الحرانی، د. محمد رشاد سالم، نشر مؤسسه قربطبه، 1406 ق.
ـ موطأ مالک بروایه اللیثی، مالک بن أنس، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، مصر: نشر دار إحیاء التراث العربی.
ـ میزان الاعتدال، شمس الدین الذهبی، تحقیق: علی محمد البجاوی، بیروت: دار المعرفه، 1382 ق/ 1963م.
ـ نخبه الفکر فی مصطلح أهل الأثر، أحمد بن علی بن حجر العسقلانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ـ النکتب علی مقدمه ابن الصلاح، بدر الدین أبی عبد الله محمد بن جمال الدین عبد الله بن بهادر، تحقیق: د. زین العابدین بن محمد بلا فریج، الریاض: نشر أضواء السلف، 1419 ق / 1988 م.
ـ النهایه فی غریب الأثر، أبو السعادات المبارک بن محمد، ابن الاثیر الجزری، تحقیق: طاهر أحمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، بیروت: نشر المکتبه العلمیه، 1399 ق / 1979 م.
پی نوشت ها :
1) دانشجوی دکتری رشته ی قرآن و حدیث جامعه المصطفی العالمیه.
2) المستدرک علی الصحیحین، ج 2، ص 343.
3) استجلال ارتفاء الغرف بحب اقرباء الرسول و ذوی الشرف، ج 2، ص 484 دار البشائر.
4) البلدانیات، ج 1، ص 187.
5) جواهر العقدین، ص 259 دار الکتب العلمیه.
6) مصدر سابق، ص 261.
7) خلاصه العبقات، ج 4، ص 82.
8) سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، ج 11، ص 11 و 12.
9) الصواعق المحرقه، ص 352 دار الکتب العلمیه.
10) خلاصه عبقات الأنوار، ج 4، ص 89.
11) الصواعق المحرقه، ص 352، دار الکتب العلمیه.
12) ر. ک: هامش استجلاب ارتقاء الغرف، ج 2، ص 482 و 483.
13) الصواعق المحرقه، ج 2، ص 446 و 447.
14) فیض القدیر فی شرح الجامع الصغیر، ج 2، ص 658.
15) جواهر العقدین، ص 263 و 264.
