نویسنده: علی نقی فقیهی
یکی از مراحل مهم در تربیت جنسی، مرحله ی «پیش از ازدواج» است. این مرحله برای خود، شاخصه خاصی دارد که گرانیگاه آن «خویشتنداری» است. در واقع، این خویشتنداری است که در صورت تحقق آن، ارضای نیاز جنسی نیز در دوره ی ازدواج، به بهترین شکل ممکن، انجام می یابد. به عبارت دیگر، خویشتنداری، شرط لازم برای ارضای مطلوب است که تنها در قالب ازدواج، قابلیت اجرایی شدن دارد.
تربیت جنسی مستقیم، شامل مسائل و اموری است که مستقیماًً به نقش جنسیتی دختر و پسر و وظایف، تمایلات و رفتارهای جنسی آنها مربوط می شود، مانند: هویت پذیری جنسی، الگویابی جنسیتی، آشنایی با وظایف هر جنس، آمادگی برای انجام دادن وظایف مادری و پدری، پرهیز از تحریکات جنسی و اموری مانند آن، اما تربیت جنسی غیر مستقیم، شامل جنبه هایی است که به نحوی بر رفتارهای جنسی دختر و پسر، تأثیر می گذارد، مانند: محبت به کودک، ارضای نیازهای روانی، پرورش فضایل اخلاقی، رشد باورهای دینی و مذهبی و اموری مانند آن.
مسائل مربوط به تربیت جنسی غیر مستقیم، اگرچه جنبه ی عام تربیتی دارند و مستقیماًً با تربیت جنسی، مرتبط نیستند، اما از آن جا که رشد طبیعی جنسی در دختر و پسر را تسهیل می نمایند و آنها را از انحرافات و اختلالات جنسی مصون نگه می دارند، به
طور غیر مستقیم، با تربیت جنسی مرتبط اند. در اسلام، والدین، موظف اند که از همان آغاز تولد فرزند، زمینه رشد و تربیت طبیعی (از جمله: رشد و تربیت جنسی) او را فراهم سازند.
دوره ی پیش از ازدواج، شامل دوره های تحول متفاوتی است. مسائلی که برای یک نوجوان چهارده تا هجده ساله مطرح است، از کودک شش تا ده ساله، بسیار متفاوت است؛ و لذا اگر چه دوره ی پیش از ازدواج، دوره ی خویشتنداری است، اما یکی از مسائل مهم، این است که ماهیت این مفهوم در دوره های مختلف سنی، بسیار متفاوت است؛ اگرچه گاهی ظاهر بعضی از رفتارها شبیه هم هستند.
مسئله دیگر، نوع آموزش هاست. نوع آموزش های یک کودک، با نوجوانی که سال های نخست نوجوانی اش را طی می کند، تفاوت دارد. در آموزش کودکان، بیشتر شناخت و کنترل دیگران مطرح است؛ اما در آموزش نوجوانان، بیشتر، کنترل خود، مدنظر است و کنترل دیگران، در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد، مخصوصاًً مواقعی که نیاز است با بچه های بزرگ تر از خود معاشرت داشته باشند.
این گونه شناخت ها بیشتر لازم اند، بویژه تمرین «جسارت» که از آموزش های لازم برای این سنین است؛ چرا که دو شرط لازم برای همه سنین (مخصوصاً اواخر کودکی و ابتدای نوجوانی)، ابتدا، «درک هیجانات» و پس از آن «جسارت» عکس العمل مناسب در برابر دیگران است که باعث زمینه سازی بهداشت روان در حوزه تربیت جنسی می شود. البته جزئیات این مباحث را باید در آموزش های «هوش هیجانی» پی گیری کرد که بخشی از آن می تواند در خدمت تربیت جنسی قرار گیرد.
با توجه به آنچه بیان شد، مباحث این بخش را با توجه به تفاوت دو دوره ی یاد شده پی خواهیم گرفت.
منظور از هویت جنسی، پذیرش ویژگی های زیستی، شناختی، عاطفی و اجتماعی هر یک از دختر و پسر است که به صورت متفاوت، در دو جنس، پدیدار می گردد. از آن جا که عوامل زیستی، روانی، شناختی، عاطفی و اجتماعی، حتی نگرش های والدین، گرایش های فرهنگی آنها و نوع تربیت و برخورد آنها با پسر و دختر، در شکل دهی هویت فرزند مؤثر است، لازم است که:
یک.بینش و عملکرد والدین، از این امر حکایت کند که هیچ جنسیتی، بر دیگری برتری ندارد و هر دوی آنها ارزشمندند و هر یک برای تکامل و پیشرفت، به دیگری نیازمند است. آنها نه تنها باید از تبعیض جنسیتی بین دختر و پسر خودداری کنند، بلکه باید احساس ارزشمندی جنسیتی را به آنها منتقل کنند تا کودکان بتوانند به راحتی و بدون آرزوی داشتن جنسیتی مخالف، به هویت جنسی خودشان دست یابند و بتوانند در آینده، زنان و مردان کامل و با اعتماد به نفس باشند و نقش پدری و مادری خود را نیز به خوبی ایفا کنند.
لازم به توجه است که دوره های رشد، مانند حلقه های زنجیر به هم متصل اند و باید به ترتیب، رشد لازم را پیدا کنند وگرنه، کودک، با مشکل روبه رو می شود. اگر
والدین، در مرحله ی کودکی نتوانند در یافتن هویت جنسیتی، کودک کمک کنند و برعکس، در این راه، خللی ایجاد کنند، آن دختر و پسر در آینده، با ایفای نقش زن یا مرد بودن، مشکل پیدا خواهد کرد و در نتیجه، زندگی زناشویی و خانوادگی او نیز مختل خواهد شد. چنین فردی، هنگامی که دارای فرزند شود، از چند جهت، دارای مشکل خواهد شد: مشکل هویت جنسی (که از کودکی با او بوده)، مشکل تغییر جنسیت و تشبه به جنس مخالف (که یکی از ناهنجاری های جنسی است و از سوی دین، نهی شده است) و مشکل خانوادگی (که با همسر خود خواهد داشت)و این دور معیوب، همچنان ادامه پیدا می کند.
از این رو، ضرورت دارد که ابتدا خود والدین، نسبت به جنسیت فرزندانشان نگرشی درست و عزتمندانه داشته باشند و با پرهیز از نگرش منفی در مورد فرزندانشان و با رفتارهای متناسب با هر یک از دختر و پسر، ارزشمندی و عزت آنها را آشکار سازند و افتخار نمایند که خداوند، آنها را از چنین نعمت هایی برخوردار کرده است و شکرانه ی آن را نیز به جا آورند. در این رابطه، روایات فروانی در متون دینی آمده که به نمونه ای از آنها بسنده می کنیم. امام صادق (ع) می فرماید:
البنات حسنات، و البنون نعمة فإنما یثاب علی الحسنات و یسأل عن النعمة.(1)
دخترها نیکی هستند و پسرها نعمت. پس به درستی که [خداوند]بر نیکی ها پاداش می دهد و از نعمت ها سؤال می کند.
اگر به فضای دختر ستیز جاهلی توجه شود، معنای این حدیث و احادیث مشابه آن-که کم هم نیستند-روشن تر می شوند. باید دانست که حاکمیت فرهنگ مطرح شده در حدیث، نقش مهمی در ایجاد هویت جنسی کودک خواهد داشت.
دو.نقش جنسیتی هر یک از فرزندان دختر یا پسر خود را به آنها آموزش دهند تا هویت جنسی شان تقویت گردد. مثلاً دختر یا پسر باید بداند که جامعه، از هریک از آنها چه انتظاری دارد و هر کدام، از نظر رفتاری گفتاری، پوشاک و... چه نقشی را باید
ایفا کند و از اجرای نقش های جنس دیگر، خودداری نماید.
سه.از هرگونه تبعیض، نسبت به فرزند دختر یا پسر باید خودداری شود. پیامبر (ص) با اشاره به حفظ عزت و ارزشمندی فرزند و عوارض روانی عملکردهای نامطلوب، نسبت به دختر فرمود:
من کانت له أنثی فلم یوذها و لو یهنها و لو یؤثر ولده علیها أدخله الله الجنه.(2)
کسی که فرزند دختری داشته باشد و او را اذیت نکند و توهین نکند و پسر را بر او ترجیح ندهد، خداوند، او وارد بهشت می کند.
در این حدیث، چند نکته وجود دارد: الف.سه رفتار نامطلوب برخی از والدین نسبت به دخترانشان مورد توجه قرار گرفته و از این که رفتارهایی از خود بروز دهند که دخترشان را «آزار» دهند و یا احساس «تحقیر» کنند و یا بین آنها و پسرانشان «تبعیض» روا دارند، برحذر داشته شده اند.
ب.این رفتارها چون آثار نامطلوب روانی روی دختر می گذارد؛ جایز نیست و چنین والدینی را جهنمی می سازد. باندورا (1969م) در مورد سبب شناسی اختلالات جنسی(از جمله مبدل پوشی جنسی )، معتقد است که والدین، خودآگاه یا ناخودآگاه، با تأکید و ارائه الگوهای جنسیتی مشخص، زمینه تمایل فرزندشان به پوشیدن لباس جنس مخالف و ارضای جنسی از این طریق را از کودکی، در او پی ریزی می کنند.
ج.اثر کنترل نفس و انجام ندادن این نوع رفتارها از سوی والدین، ضمانت خداوند، برای ورود والدین به بهشت محسوب می شود.
امام صادق (ع) در جواب کسی که از تزیین همسر و فرزندان، با طلا و جواهر سؤال می کند، با توجه به آموزش نقش جنسیتی دختر و پسر، اقدام پدر، مبنی بر تزیین همسر و دختر و خودداری از تزیین پسر را مطلوب دانسته، می فرماید:
نعم النساء و الجواری، و أما الغلمان فلا.(3)
تزیین با طلا برای زنان و دختران، آری؛ اما برای پسران، نه!
این حدیث را می توان با توجه به مسئله نقش جنسی تحلیل کرد. حدیث می گوید که باید از تزیین کردن پسران با طلا و جواهر، خودداری کرد؛ ولی فراهم کردن زمینه آرایش دختران، با طلا و جواهر، همانند زنان، پسندیده است. به نظر می رسد که تأکید حدیث، بر این است که هر کدام از دختر و پسر باید به نقش جنسی خود، آگاه شود و آن را بپذیرد تا بعدها دچار انحراف جنسی نشود.
امروزه، تحقیقات روان شناسی، در بررسی اختلالات جنسی، به این نکته رسیده که تمامی افرادی که به انحراف «نارضایتی جنسیتی» مبتلا هستند، بدون استثنا، در کودکی، به آنها به چشم جنس مخالف نگریسته شده و با ظاهری متناسب با جنس مخالف، آراسته شده اند (مانی و پریمروس، 1968م).
از آن جا که مادر، بهتر می تواند آموزش نقش جنسی دختر را انجام دهد، پیامبر (ص) می فرماید:
آمروا النساء فی بناتهن.(4)
امور دختران را به مادران آنها واگذارید.
البته برای پیشگیری از انحرافات جنسی دختر، عملکرد آموزشی و تربیتی مادر باید ضابطه مند باشد.
شخصی از امام صادق (ع) پرسید: مادر، پسر را تا چند سالگی می تواند بشوید. امام فرمود: «تا سه سالگی».(5)
در این دو حدیث، به الگویابی جنسیتی ای که در امر آموزش نقش جنسی، اهمیت فراوانی دارد، توجه شده است، دختر باید مادر را در نقش جنسی، الگو قرار دهد و این کار، با سپردن امور دختران به مادران (بویژه در مواردی که مختص به زنان است)، تأمین می شود. از این رو، می توان از این حدیث استنباط کرد که تربیت جنسی دختر، بیشتر به عهده ی مادر است و نکته ی قابل توجه، لزوم خودداری مادران از حمام کردن پسران، پس از سن سه سالگی است. این امر، به آن جهت است که پسر در این
سن، جنسیت خود و متمایز بودن از جنس مخالف را می شناسد و در تماس های مادر در حمام، ویژگی های روانی مادر را کسب می کند.
تحقیقات دانشمندان نیز نشان می دهد که تفاوت های مربوط به نقش جنسی، به مرور، آشکار می شوند. شروع تمایز جنسی اساسی کودکان، از دو سالگی است و هویت جنسی دختر و پسر به طور کاملاً مشخص، در سه سالگی، از هم متمایز می شود. این بدان معناست که وقتی کودک، به سن سه سالگی می رسد، کاملاً خود را به عنوان پسر و دختر می شناسد و متوجه جنس خاص خود است. او در این سن، به جستجوی چگونگی نقش جنسی خود می پردازد و اطلاعات موجود در این زمینه را کسب می کند و به تدریج، افزایش می دهد.
جالب این که طبق نظریه ی روانکاوی، کودکان، الگویابی جنسیتی را از طریق فرآیند همانند سازی با پدر یا مادر، از چهار، پنج سالگی آغاز می کنند. آنان ویژگی های شخصیتی زنانه یا مردانه والدین شان را درونی می کنند و بسیاری از ارزش ها و ویژگی های آنان را کسب می کنند.
شکی نیست که والدین، به عنوان نخستین الگوهای رفتاری مردانه و زنانه، نقش عمده ای در الگویابی جنسیتی فرزندانشان بازی می کنند. چگونگی برخورد والدین با یکدیگر و نگرش آنان نسبت به نقش جنسیتی خودشان، بر نظرات کودکان اثر می گذارد. علاوه بر این، والدین، به شیوه های گوناگونی چون: انتخاب اسباب بازی، تشویق فعالیت های معین و واکنش نشان دادن در برابر رفتارهای مناسب یا نامناسب با جنس کودک، رفتار الگویابی جنسیتی کودک را شکل می دهند.(6) از این رو، وقتی مادران، مسئولیت دختران را به عهده می گیرند و پدران، عهده دار امور پسران خود می شوند، امر همانند سازی با والدین جنسی موافق را تسهیل می کنند و زمینه مناسب برای تقلید این رفتارها فراهم می شود؛ چرا که براساس دیدگاه نظریه پردازان «یادگیری اجتماعی»، رفتار الگویابی جنسیتی، از طریق همان فرایندهایی آموخته
می شود که رفتارهای دیگر را می آموزند؛ یعنی از طریق شرطی شدن وسیله ای و مشاهده ی دیگران، نقش هایی را که از زنان یا مردان انتظار می رود، می آموزند (Abnitmal, Psychology P 338)
این مسئله، وظیفه والدین را سنگین تر می کند و هشداری است برای آنانی که در این زمینه، کوتاهی می کنند. بوِیژه برای پدران متأسفانه امروزه برخلاف گذشته، وقت بسیار کمی برای گذراندن با فرزندان (بویژه پسران) خود دارند و عوارض ناشی از این مسئله، با نگاهی به رفتارهای پسران جوان و نوجوان در جامعه مشخص می شود. متأسفانه روز به روز، شاهد افزایش رفتارهای زنانه در بین پسران هستیم که این مسئله، حتی پس از ازدواج آنها ادامه پیدا می کند.
نتایج چند مطالعه بر روی متغیرهای مؤثر در همانند سازی، نشانگر آن است که بزرگ سالانی که دارای روحیه ی گرم و نوازشگری هستند، بیشتر از کسانی که فاقد این ویژگی ها هستند، مورد تقلید قرار می گیرند. پسرانی که در آزمون های نرینگی، نمره بالاتری می آورند، رابطه ی گرم و مهر آمیزتری با پدرشان دارند تا پسرهایی که در این آزمون ها نمرات پایین تری دارند. دخترهایی هم که براساس ارزیابی ها دارای خلق و خوی زنانه هستند، رابطه ی گرم تر و صمیمانه تری با مادر خود دارند تا دخترهایی که از نظر کارشناسان، از زنانگی کمتری برخوردارند(Mussen & Rutherford,1963).
همچنین تحقیقات نشان می دهد که از جمله عواملی که بر همانند سازی کودکان مؤثر است، قدرتی است که یک فرد بزرگ سال برای کنترل محیط کودک، اعمال می کند. دختری که مادرش در خانواده، نقش غالب دارد، بیشتر از پدر، با مادرش همانند سازی می کند. در چنین خانواده هایی، تکوین نقش مردانه پسرها با مشکل روبه روست. در خانواده های پدرسالار(در مقایسه با خانواده های مادرسالار)، دخترها از لحاظ خلق و خوی، بیشتر به پدرشان شباهت دارند؛ اما تا حدود زیادی، باز هم با مادرشان همانند سازی می کنند(Hetherington & Frankie، 1967) عامل مؤثر دیگر در همانند سازی، ادراک کودک از شباهت هایی است که بین خود
و الگوی منتخب خود می بیند؛ یعنی هر اندازه که کودک، به صورت عینی، خود را شبیه یکی از والدینش ببیند، به همان نسبت، بیشتر احتمال دارد که با او همانند سازی کند. برای مثال، دختری که استخوان بندی درشت، قدی افراشته و چهره ای شبیه به پدرش دارد، در همانند سازی با مادر ریز نقش خود، بیشتر دچار اشکال می شود تا خواهر کوچک ترش که مثل مادر، جثه ریزتری دارد.
تا آن جه که اگر از نظر کودک، هر دوی پدر و مادر، نوازشگر، قدرتمند و با کفایت باشند، کودک، با هر دو تاشان همانند سازی می کند؛ گرچه در هر حال، همانند سازی کودک با والد همجنس خود، قوی تر خواهد بود.
به طور خلاصه، می توان گفت که نقش دهی جنسی به کودکان، باید دارای ویژگی های زیر باشد:
1.اعتدال در محبت به فرزندان و پرهیز از محبت بیش از اندازه ی والد جنسی مخالف، به کودک؛
2.پرهیز از تبعیض و تفاوت رفتاری نسبت به دختر و پسر در خانواده؛
3.هماهنگی پوشش کودک با جنسیت او؛
4.ایجاد تنوع و جهت دهی به بازی کودکان، براساس جنسیت آنان؛
5.پرهیز از تحمیل ویژگی ها و رفتارهای یک جنس، بر جنس دیگر؛
6.توجه به رفتارها، نگرش ها و موضع گیری های کودکان و ایجاد نگرش صحیح، نسبت به جنس خود و جنس مخالف، از دوران خردسالی؛
7.واگذاری مسئولیت های متناسب با جنسیت کودکان، در خانه و بیرون از خانه؛
8.اظهار رضایت هر کدام از والدین، نسبت ب همجنس خود در برابر فرزندان؛
9.بیان طبیعی بودن تفاوت های دو جنس (از نظر روانی، عاطفی، جسمی، فیزیولوژیکی و...) و لزوم وجود این تفاوت ها برای ادامه حیات و در نتیجه، ضرورت احترام گذاشتن به این تفاوت ها.
تربیت جنسی مستقیم، شامل مسائل و اموری است که مستقیماًً به نقش جنسیتی دختر و پسر و وظایف، تمایلات و رفتارهای جنسی آنها مربوط می شود، مانند: هویت پذیری جنسی، الگویابی جنسیتی، آشنایی با وظایف هر جنس، آمادگی برای انجام دادن وظایف مادری و پدری، پرهیز از تحریکات جنسی و اموری مانند آن، اما تربیت جنسی غیر مستقیم، شامل جنبه هایی است که به نحوی بر رفتارهای جنسی دختر و پسر، تأثیر می گذارد، مانند: محبت به کودک، ارضای نیازهای روانی، پرورش فضایل اخلاقی، رشد باورهای دینی و مذهبی و اموری مانند آن.
مسائل مربوط به تربیت جنسی غیر مستقیم، اگرچه جنبه ی عام تربیتی دارند و مستقیماًً با تربیت جنسی، مرتبط نیستند، اما از آن جا که رشد طبیعی جنسی در دختر و پسر را تسهیل می نمایند و آنها را از انحرافات و اختلالات جنسی مصون نگه می دارند، به
طور غیر مستقیم، با تربیت جنسی مرتبط اند. در اسلام، والدین، موظف اند که از همان آغاز تولد فرزند، زمینه رشد و تربیت طبیعی (از جمله: رشد و تربیت جنسی) او را فراهم سازند.
دوره ی پیش از ازدواج، شامل دوره های تحول متفاوتی است. مسائلی که برای یک نوجوان چهارده تا هجده ساله مطرح است، از کودک شش تا ده ساله، بسیار متفاوت است؛ و لذا اگر چه دوره ی پیش از ازدواج، دوره ی خویشتنداری است، اما یکی از مسائل مهم، این است که ماهیت این مفهوم در دوره های مختلف سنی، بسیار متفاوت است؛ اگرچه گاهی ظاهر بعضی از رفتارها شبیه هم هستند.
مسئله دیگر، نوع آموزش هاست. نوع آموزش های یک کودک، با نوجوانی که سال های نخست نوجوانی اش را طی می کند، تفاوت دارد. در آموزش کودکان، بیشتر شناخت و کنترل دیگران مطرح است؛ اما در آموزش نوجوانان، بیشتر، کنترل خود، مدنظر است و کنترل دیگران، در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد، مخصوصاًً مواقعی که نیاز است با بچه های بزرگ تر از خود معاشرت داشته باشند.
این گونه شناخت ها بیشتر لازم اند، بویژه تمرین «جسارت» که از آموزش های لازم برای این سنین است؛ چرا که دو شرط لازم برای همه سنین (مخصوصاً اواخر کودکی و ابتدای نوجوانی)، ابتدا، «درک هیجانات» و پس از آن «جسارت» عکس العمل مناسب در برابر دیگران است که باعث زمینه سازی بهداشت روان در حوزه تربیت جنسی می شود. البته جزئیات این مباحث را باید در آموزش های «هوش هیجانی» پی گیری کرد که بخشی از آن می تواند در خدمت تربیت جنسی قرار گیرد.
با توجه به آنچه بیان شد، مباحث این بخش را با توجه به تفاوت دو دوره ی یاد شده پی خواهیم گرفت.
یکم.شیوه های مستقیم
الف-دوره ی کودکی
1.آموزش جنسیت و نقش جنسی و پرورش هویت جنسی
برای یادگیری نقش جنسیتی و تحقق یافتن هویت مطلوب جنسی، لازم است که والدین، به عوامل و زمینه های مؤثر در ایجاد این نقش و هویت، توجه کنند و در پدید آوردن آنها تلاش مناسب داشته باشند.منظور از هویت جنسی، پذیرش ویژگی های زیستی، شناختی، عاطفی و اجتماعی هر یک از دختر و پسر است که به صورت متفاوت، در دو جنس، پدیدار می گردد. از آن جا که عوامل زیستی، روانی، شناختی، عاطفی و اجتماعی، حتی نگرش های والدین، گرایش های فرهنگی آنها و نوع تربیت و برخورد آنها با پسر و دختر، در شکل دهی هویت فرزند مؤثر است، لازم است که:
یک.بینش و عملکرد والدین، از این امر حکایت کند که هیچ جنسیتی، بر دیگری برتری ندارد و هر دوی آنها ارزشمندند و هر یک برای تکامل و پیشرفت، به دیگری نیازمند است. آنها نه تنها باید از تبعیض جنسیتی بین دختر و پسر خودداری کنند، بلکه باید احساس ارزشمندی جنسیتی را به آنها منتقل کنند تا کودکان بتوانند به راحتی و بدون آرزوی داشتن جنسیتی مخالف، به هویت جنسی خودشان دست یابند و بتوانند در آینده، زنان و مردان کامل و با اعتماد به نفس باشند و نقش پدری و مادری خود را نیز به خوبی ایفا کنند.
لازم به توجه است که دوره های رشد، مانند حلقه های زنجیر به هم متصل اند و باید به ترتیب، رشد لازم را پیدا کنند وگرنه، کودک، با مشکل روبه رو می شود. اگر
والدین، در مرحله ی کودکی نتوانند در یافتن هویت جنسیتی، کودک کمک کنند و برعکس، در این راه، خللی ایجاد کنند، آن دختر و پسر در آینده، با ایفای نقش زن یا مرد بودن، مشکل پیدا خواهد کرد و در نتیجه، زندگی زناشویی و خانوادگی او نیز مختل خواهد شد. چنین فردی، هنگامی که دارای فرزند شود، از چند جهت، دارای مشکل خواهد شد: مشکل هویت جنسی (که از کودکی با او بوده)، مشکل تغییر جنسیت و تشبه به جنس مخالف (که یکی از ناهنجاری های جنسی است و از سوی دین، نهی شده است) و مشکل خانوادگی (که با همسر خود خواهد داشت)و این دور معیوب، همچنان ادامه پیدا می کند.
از این رو، ضرورت دارد که ابتدا خود والدین، نسبت به جنسیت فرزندانشان نگرشی درست و عزتمندانه داشته باشند و با پرهیز از نگرش منفی در مورد فرزندانشان و با رفتارهای متناسب با هر یک از دختر و پسر، ارزشمندی و عزت آنها را آشکار سازند و افتخار نمایند که خداوند، آنها را از چنین نعمت هایی برخوردار کرده است و شکرانه ی آن را نیز به جا آورند. در این رابطه، روایات فروانی در متون دینی آمده که به نمونه ای از آنها بسنده می کنیم. امام صادق (ع) می فرماید:
البنات حسنات، و البنون نعمة فإنما یثاب علی الحسنات و یسأل عن النعمة.(1)
دخترها نیکی هستند و پسرها نعمت. پس به درستی که [خداوند]بر نیکی ها پاداش می دهد و از نعمت ها سؤال می کند.
اگر به فضای دختر ستیز جاهلی توجه شود، معنای این حدیث و احادیث مشابه آن-که کم هم نیستند-روشن تر می شوند. باید دانست که حاکمیت فرهنگ مطرح شده در حدیث، نقش مهمی در ایجاد هویت جنسی کودک خواهد داشت.
دو.نقش جنسیتی هر یک از فرزندان دختر یا پسر خود را به آنها آموزش دهند تا هویت جنسی شان تقویت گردد. مثلاً دختر یا پسر باید بداند که جامعه، از هریک از آنها چه انتظاری دارد و هر کدام، از نظر رفتاری گفتاری، پوشاک و... چه نقشی را باید
ایفا کند و از اجرای نقش های جنس دیگر، خودداری نماید.
سه.از هرگونه تبعیض، نسبت به فرزند دختر یا پسر باید خودداری شود. پیامبر (ص) با اشاره به حفظ عزت و ارزشمندی فرزند و عوارض روانی عملکردهای نامطلوب، نسبت به دختر فرمود:
من کانت له أنثی فلم یوذها و لو یهنها و لو یؤثر ولده علیها أدخله الله الجنه.(2)
کسی که فرزند دختری داشته باشد و او را اذیت نکند و توهین نکند و پسر را بر او ترجیح ندهد، خداوند، او وارد بهشت می کند.
در این حدیث، چند نکته وجود دارد: الف.سه رفتار نامطلوب برخی از والدین نسبت به دخترانشان مورد توجه قرار گرفته و از این که رفتارهایی از خود بروز دهند که دخترشان را «آزار» دهند و یا احساس «تحقیر» کنند و یا بین آنها و پسرانشان «تبعیض» روا دارند، برحذر داشته شده اند.
ب.این رفتارها چون آثار نامطلوب روانی روی دختر می گذارد؛ جایز نیست و چنین والدینی را جهنمی می سازد. باندورا (1969م) در مورد سبب شناسی اختلالات جنسی(از جمله مبدل پوشی جنسی )، معتقد است که والدین، خودآگاه یا ناخودآگاه، با تأکید و ارائه الگوهای جنسیتی مشخص، زمینه تمایل فرزندشان به پوشیدن لباس جنس مخالف و ارضای جنسی از این طریق را از کودکی، در او پی ریزی می کنند.
ج.اثر کنترل نفس و انجام ندادن این نوع رفتارها از سوی والدین، ضمانت خداوند، برای ورود والدین به بهشت محسوب می شود.
امام صادق (ع) در جواب کسی که از تزیین همسر و فرزندان، با طلا و جواهر سؤال می کند، با توجه به آموزش نقش جنسیتی دختر و پسر، اقدام پدر، مبنی بر تزیین همسر و دختر و خودداری از تزیین پسر را مطلوب دانسته، می فرماید:
نعم النساء و الجواری، و أما الغلمان فلا.(3)
تزیین با طلا برای زنان و دختران، آری؛ اما برای پسران، نه!
این حدیث را می توان با توجه به مسئله نقش جنسی تحلیل کرد. حدیث می گوید که باید از تزیین کردن پسران با طلا و جواهر، خودداری کرد؛ ولی فراهم کردن زمینه آرایش دختران، با طلا و جواهر، همانند زنان، پسندیده است. به نظر می رسد که تأکید حدیث، بر این است که هر کدام از دختر و پسر باید به نقش جنسی خود، آگاه شود و آن را بپذیرد تا بعدها دچار انحراف جنسی نشود.
امروزه، تحقیقات روان شناسی، در بررسی اختلالات جنسی، به این نکته رسیده که تمامی افرادی که به انحراف «نارضایتی جنسیتی» مبتلا هستند، بدون استثنا، در کودکی، به آنها به چشم جنس مخالف نگریسته شده و با ظاهری متناسب با جنس مخالف، آراسته شده اند (مانی و پریمروس، 1968م).
از آن جا که مادر، بهتر می تواند آموزش نقش جنسی دختر را انجام دهد، پیامبر (ص) می فرماید:
آمروا النساء فی بناتهن.(4)
امور دختران را به مادران آنها واگذارید.
البته برای پیشگیری از انحرافات جنسی دختر، عملکرد آموزشی و تربیتی مادر باید ضابطه مند باشد.
شخصی از امام صادق (ع) پرسید: مادر، پسر را تا چند سالگی می تواند بشوید. امام فرمود: «تا سه سالگی».(5)
در این دو حدیث، به الگویابی جنسیتی ای که در امر آموزش نقش جنسی، اهمیت فراوانی دارد، توجه شده است، دختر باید مادر را در نقش جنسی، الگو قرار دهد و این کار، با سپردن امور دختران به مادران (بویژه در مواردی که مختص به زنان است)، تأمین می شود. از این رو، می توان از این حدیث استنباط کرد که تربیت جنسی دختر، بیشتر به عهده ی مادر است و نکته ی قابل توجه، لزوم خودداری مادران از حمام کردن پسران، پس از سن سه سالگی است. این امر، به آن جهت است که پسر در این
سن، جنسیت خود و متمایز بودن از جنس مخالف را می شناسد و در تماس های مادر در حمام، ویژگی های روانی مادر را کسب می کند.
تحقیقات دانشمندان نیز نشان می دهد که تفاوت های مربوط به نقش جنسی، به مرور، آشکار می شوند. شروع تمایز جنسی اساسی کودکان، از دو سالگی است و هویت جنسی دختر و پسر به طور کاملاً مشخص، در سه سالگی، از هم متمایز می شود. این بدان معناست که وقتی کودک، به سن سه سالگی می رسد، کاملاً خود را به عنوان پسر و دختر می شناسد و متوجه جنس خاص خود است. او در این سن، به جستجوی چگونگی نقش جنسی خود می پردازد و اطلاعات موجود در این زمینه را کسب می کند و به تدریج، افزایش می دهد.
جالب این که طبق نظریه ی روانکاوی، کودکان، الگویابی جنسیتی را از طریق فرآیند همانند سازی با پدر یا مادر، از چهار، پنج سالگی آغاز می کنند. آنان ویژگی های شخصیتی زنانه یا مردانه والدین شان را درونی می کنند و بسیاری از ارزش ها و ویژگی های آنان را کسب می کنند.
شکی نیست که والدین، به عنوان نخستین الگوهای رفتاری مردانه و زنانه، نقش عمده ای در الگویابی جنسیتی فرزندانشان بازی می کنند. چگونگی برخورد والدین با یکدیگر و نگرش آنان نسبت به نقش جنسیتی خودشان، بر نظرات کودکان اثر می گذارد. علاوه بر این، والدین، به شیوه های گوناگونی چون: انتخاب اسباب بازی، تشویق فعالیت های معین و واکنش نشان دادن در برابر رفتارهای مناسب یا نامناسب با جنس کودک، رفتار الگویابی جنسیتی کودک را شکل می دهند.(6) از این رو، وقتی مادران، مسئولیت دختران را به عهده می گیرند و پدران، عهده دار امور پسران خود می شوند، امر همانند سازی با والدین جنسی موافق را تسهیل می کنند و زمینه مناسب برای تقلید این رفتارها فراهم می شود؛ چرا که براساس دیدگاه نظریه پردازان «یادگیری اجتماعی»، رفتار الگویابی جنسیتی، از طریق همان فرایندهایی آموخته
می شود که رفتارهای دیگر را می آموزند؛ یعنی از طریق شرطی شدن وسیله ای و مشاهده ی دیگران، نقش هایی را که از زنان یا مردان انتظار می رود، می آموزند (Abnitmal, Psychology P 338)
این مسئله، وظیفه والدین را سنگین تر می کند و هشداری است برای آنانی که در این زمینه، کوتاهی می کنند. بوِیژه برای پدران متأسفانه امروزه برخلاف گذشته، وقت بسیار کمی برای گذراندن با فرزندان (بویژه پسران) خود دارند و عوارض ناشی از این مسئله، با نگاهی به رفتارهای پسران جوان و نوجوان در جامعه مشخص می شود. متأسفانه روز به روز، شاهد افزایش رفتارهای زنانه در بین پسران هستیم که این مسئله، حتی پس از ازدواج آنها ادامه پیدا می کند.
نتایج چند مطالعه بر روی متغیرهای مؤثر در همانند سازی، نشانگر آن است که بزرگ سالانی که دارای روحیه ی گرم و نوازشگری هستند، بیشتر از کسانی که فاقد این ویژگی ها هستند، مورد تقلید قرار می گیرند. پسرانی که در آزمون های نرینگی، نمره بالاتری می آورند، رابطه ی گرم و مهر آمیزتری با پدرشان دارند تا پسرهایی که در این آزمون ها نمرات پایین تری دارند. دخترهایی هم که براساس ارزیابی ها دارای خلق و خوی زنانه هستند، رابطه ی گرم تر و صمیمانه تری با مادر خود دارند تا دخترهایی که از نظر کارشناسان، از زنانگی کمتری برخوردارند(Mussen & Rutherford,1963).
همچنین تحقیقات نشان می دهد که از جمله عواملی که بر همانند سازی کودکان مؤثر است، قدرتی است که یک فرد بزرگ سال برای کنترل محیط کودک، اعمال می کند. دختری که مادرش در خانواده، نقش غالب دارد، بیشتر از پدر، با مادرش همانند سازی می کند. در چنین خانواده هایی، تکوین نقش مردانه پسرها با مشکل روبه روست. در خانواده های پدرسالار(در مقایسه با خانواده های مادرسالار)، دخترها از لحاظ خلق و خوی، بیشتر به پدرشان شباهت دارند؛ اما تا حدود زیادی، باز هم با مادرشان همانند سازی می کنند(Hetherington & Frankie، 1967) عامل مؤثر دیگر در همانند سازی، ادراک کودک از شباهت هایی است که بین خود
و الگوی منتخب خود می بیند؛ یعنی هر اندازه که کودک، به صورت عینی، خود را شبیه یکی از والدینش ببیند، به همان نسبت، بیشتر احتمال دارد که با او همانند سازی کند. برای مثال، دختری که استخوان بندی درشت، قدی افراشته و چهره ای شبیه به پدرش دارد، در همانند سازی با مادر ریز نقش خود، بیشتر دچار اشکال می شود تا خواهر کوچک ترش که مثل مادر، جثه ریزتری دارد.
تا آن جه که اگر از نظر کودک، هر دوی پدر و مادر، نوازشگر، قدرتمند و با کفایت باشند، کودک، با هر دو تاشان همانند سازی می کند؛ گرچه در هر حال، همانند سازی کودک با والد همجنس خود، قوی تر خواهد بود.
به طور خلاصه، می توان گفت که نقش دهی جنسی به کودکان، باید دارای ویژگی های زیر باشد:
1.اعتدال در محبت به فرزندان و پرهیز از محبت بیش از اندازه ی والد جنسی مخالف، به کودک؛
2.پرهیز از تبعیض و تفاوت رفتاری نسبت به دختر و پسر در خانواده؛
3.هماهنگی پوشش کودک با جنسیت او؛
4.ایجاد تنوع و جهت دهی به بازی کودکان، براساس جنسیت آنان؛
5.پرهیز از تحمیل ویژگی ها و رفتارهای یک جنس، بر جنس دیگر؛
6.توجه به رفتارها، نگرش ها و موضع گیری های کودکان و ایجاد نگرش صحیح، نسبت به جنس خود و جنس مخالف، از دوران خردسالی؛
7.واگذاری مسئولیت های متناسب با جنسیت کودکان، در خانه و بیرون از خانه؛
8.اظهار رضایت هر کدام از والدین، نسبت ب همجنس خود در برابر فرزندان؛
9.بیان طبیعی بودن تفاوت های دو جنس (از نظر روانی، عاطفی، جسمی، فیزیولوژیکی و...) و لزوم وجود این تفاوت ها برای ادامه حیات و در نتیجه، ضرورت احترام گذاشتن به این تفاوت ها.
پی‌نوشت‌ها:
1.الکافی، ج6، ص6، ح8.
2.سنن أبی داوود، ج2، ص508؛ کنز العمالی، ج16، ص447.
3.بحارالأنوار، ج66، ص540.
4.مسند أحمد، ج2، ص34؛ کنز العمال، ج16، ص 309.
5.الکافی، ج3، ص160؛ کتاب من لا یحضره الفقیه، ج1، ص154؛ تهذیب الأحکام، ج1، ص341.
6.زمینه ی روان شناسی، ج1، ص162.
/ج
