نویسنده: سید تقی واحدی
نوآوری و تحول آفرینی
از همان روزگار که امیری ترسا(165) در رمله ی شام خانقاه بنا نمود، صوفیان از کوه گزینی و غارنشینی برای زندگی دل بریده به اجتماعات بشری روی می آورند. جنبش علمی جنید بغدادی که نتیجه اش چند اثر صوفیانه منطبق کننده تصوف با اسلام بود، توانست با بنای خانقاه حیثیت و آبروئی پیدا کرده، مورد توجه قرار گرفته به وسیله مدرسهای خانقاهی تدریس گردد، که این تحول زمینه ساز تألیف و تدوین کتابهای مختلفی پیرامون تصوف شد. از این پس بود که تصوف به صورت مدون درآمد و آنچه در مرحله اول به آن توجه شده بود یعنی تکیه بر عبادت و پارسائی که در انسان، حقایقی روحانی ایجاد می کرد، با طرح مسائل علم باطن و قلبی که در نفس آدمی معرفت و شناخت به بار می آورد توام گردیده بود، رفته رفته به دست فراموشی سپرده می شد. زیرا خلوت و عزلت، تقوی و ورع،زهد و عصمت، جوع و ترک شهوت با اداره تشکیلات تصوف که با ساختن خانقاه به وجود آمده بود غیر ممکن می نمود چون اداره تصوف و صوفیان تشکیلاتی با گوشه گیری و انزوائی که شبیه رهبانیت مسیحی بود و با اسلام نیر منافات داشت تأمین کننده نبود، درگیریهای خصمانه با شخصیتهای علمی اسلامی که به لحاظاصول اعتقادی پدید می آمد و جبهه گیری صوفیه در مقابل خوارج و معتزله و ظاهریه روش دوران اولیه یعنی تأسی جستن به نحوه زندگی زهاد واقعی اسلامی که به صورت مبالغه آمیزی درآمده بود و صوفیان را به انزوا و کناره گیری نهی شده در اسلام تشویق می کرد از آنها سلب شده بلکه به لحاظ رشد و استفاده تصوف، صوفیان دست از ریاضتهای افراطی و می راندن خواسته ها و فخر به فقر برداشته، تشکیلاتی فکر کردن و عمل نمودن و برخورد داشتن جایگزین آن سبک و روش مرحله اول و دوم نموده، وارد اجتماعات اسلامی شده پیوسته می کوشیدند در جوامع اسلامی مطرح شوند.
در معنا سه خصیصه اصلی این دوران را تحت پوشش خود در آورد.
اول: تفکر و تدبر بیشتر پیرامون ریاضت کشی های شاق و طاقت فرسا که می توان گفت توجه به جنبه نظری تصوف پیدا کردن بیش از پیش بود.
دوم: پیدایش نظریه وحدت وجود تمامی مطالب دیگر را تحت الشعاع قرار داده باعث دسته بندی اصحاب سکر و صحو گردید.
سوم: صوفیه در این مرحله به شکل حزب و فرقه ای خاص درآمد و خصوصیات و مقررات و رسوم و آداب فرقه ای پیدا کردند که هر فرقه یا بهتر است بگویم حزب صوفیانه تحت نظر رئیسی که به اصطلاح خودشان مرشد یا پیر خطاب می شد درآمد.
تا قرن پنجم و ششم وهفتم هجری که اختلافات مذهبی شیعه و سنی، اشعری و معتزلی و اسماعیلی و جدالهای مذاهب مختلف تسنن مخصوصاً حنفی ها و شافعی ها و اختلاف بین فقها و فلاسفه، توام با جنگها و ستیزه های داخل و قرون وسطائی صلیبیها خصوصاً هجوم مغولان چنان شدت یافت که جز قتل و غارت و آتش سوزی و ویرانی مردم چیزی نمی دیدند در همین دوره جاذبه های خودآورده های غیر اسلامی صوفیه مانند وحدت وجود مردم را به مراکز تصوف جذب کرده و صوفیان بزرگی چون ابوالحسن خرقانی، خواجه عبدالله انصاری، ابو سعید ابوالخیر، بابا طاهر عریان، حجت الاسلام غزالی، احمد جامی، نجیب الدین، وجیه الدین، شهاب الدین سهرودی، سید احمد رفاعی، فرید الدین عطار، شمس تبریزی، جلال الدین مولوی مردم را از جنگ و خونریزی به صلح و اتحاد و آرامش دعوت کردند.
صوفیان با این روش توانستند مردم خسته از روزگار خویش را با خود آشتی دهند و از آشنائی آنها بهره برداری کنند.
در همین مرحله چهارم است که کمکهای مالی و رجال سیاسی به خانقاهها سرازیر گردیده، نحوه بهره وری از ثروت اعضای توانگر فرقه ها مشخص می گردد. خلاصه برای منابع اقتصادی و درآمد خانقاهی مدیران امور اقتصادی انتخاب گردیده، رؤسای فرق صوفیه در هر شهر و دیاری از طرف خویش نماینده می گمارند، اجازه ی اقامه جماعت، اذان گفتن، عشریه جمع نمودن، اوراد لسانی تلقین کردن، حل اختلافات نمودن، استخاره مجلس نیاز سبز کردن، سخن گفتن، فاتحة الاولیاء خواندن، دستگیری نمودن، رونق به سزائی پیدا می کند و بدون اینکه کسی او را به خوبی بشناسد، به ریشه های ضد اسلامی او پی برده باشد، در دل کشورهای اسلامی نفوذ پیدا کرده به عنوان تنها وسیله «ارتباط بین بنده و خدا که از راه دل است و اساس همه ادیان و علت اصلی پیدایش ادیان نیز همان می باشد»(166) مطرح می شود. طیف خاص به خود را جذب کرده، آنگاه که به خود جذب نمود، رفته رفته مرکز بهره برداری سیاسی دشمنان اسلام و مسلمین می گردد که به آن اشاره خواهیم داشت.
رؤسای صوفیه برای حفظ تشکیلاتی که به وجود آمد ناگزیر به وضع آداب و سنن خاصی شده تا از آسیب پذیری در امان باشند.
جذب نیرو
تمامی فرق صوفیه به این مهم توجه داشته اند که جهت جذب نیرو برنامه دقیق و جذابی را برقرار دارند تا افراد آماده را جذب کرد، فرداهای تاریخ فرق با کمبود نیرو مواجه نباشد. افراد با سابقه فرقه که امتحان شده اند و از کوچه و پس کوچه های آزمایش رئیس فرقه و کارگردانان پشت پرده جان زنده بیرون برده اند برای این کار انتخاب می شوند البته اینان از مزایای مادی هم برخوردار هستند تنها امتیاز این صیادان نزدیکی به اول شخص فرقه نیست در حالی که جایگاه او دلالت بر نزدیکی او هم دارد، مهمتر در جائی که نفس کشیده هم اجازه می خواهد داشتن بعضی اختیارات دلالت بر مسئولیت پشت پرده او می کند.مکانهای جذب نیرو
با اینکه می تواند همه جا به وسیله همه کس هم باشد ولی باز اماکنی به این کار اختصاص می یابد.مؤسسه ی انتشاراتی: برای نمونه باید بدانید که کمتر فرقه ای است، موسسه انتشاراتی نداشته باشد، مؤسسه در حالی که به روند کار انتشاراتی معمول پرداخته مراجعه کنندگان را هم به سوی فرقه دعوت می نماید.
اماکن خیریه: داشتن مثلاً درمانگاه و نظائر آن نه تنها نقش مهم جذب نیرو را هم به عهده دارد بلکه برای اتباع گریز پا نیز بهترین زنجیر بستگی هم به شمار می رود و از همه مهمتر اینکه پاسخگوی ایرادات و انتقادات مربوط به دریافتهای نقدی می شود.
کتابخانه: از جمله جاهایی که جهت جذب نیرو مفید شناخته شده است و مسئولین کهنه کار آن بهترین جذب کنندگان طیفهای مختلف مردمی هستند کتابخانه می باشد. به همین لحاظ تمامی فرقه های صوفیه به امکانات نامبرده شده مجهزند و این نه چیزی است که با اسم بردن از مؤسسه انتشاراتی یا کتابخانه یا امور خیریه بتوان ثابت کرد، تمامی اتباع هر فرقه با این امکانات آشنائی کامل پیدا می کنند، نه چنین نیست جذب شده ها صورت ظاهر این امکانات را از نزدیک دیده حتی مورد استفاده قرار داده اند لکن از منظور ومقصود به وجود آمدن آن کاملاً بی اطلاع هستند به مسئولیت پشت پرده آنها توجه نداشته اند زیرا نمی گذارند توجه پیدا شود.
پی نوشت ها :
1-طبقات الصوفیه ص 6-8 نفحات الانس ص 32-31، طرائق الحقایق ج 1 ص 151، التصوف الاسلامی ص 10 .
2- خورشید تابنده از آقای علی تابنده ص 17 .
.jpg "معجزه ساندویچ پانل در عایق صدا و حرارت")
